Nga Dede Margjoni
Ana perëndimore,zona bregfushoree Kurbinit është e diellzuar, ka fusha pjellore që rrethohen nga trë lumenj, kullota të mira dhe një pjese e saj laget nga Deti Adriatik.Nëpermjet luginave të Drinit, Fanit dhe Matit, kjo anë ishtë e vetmja rrugë natyrore që lidhte bregun adriatikas, më veriun dhe lindjen jo vetem të territorit shqipëtar, por edhe te viseve të tjera ballkanike me në thellesi të gadishullit.Kushtet gjeo-klimatike dhe pozicioni strategjik përbenin një mjedis ideal jetese, ndaj njeriu zgjodhi të ngulej këtu qysh pertej mjegulles së historisë.Hërshmerine e jetes e shohim qartë tëk qeramikat e gjetura në një vendbanim shpellor në fshatin Gjorëm e cila dëshmon Neolitin, (mbi 4000 vite para Kr.),që janë edhe gjetjet arkeologjike me të lashta në treven e Kurbinit.Tipin e qeramikave si ato të gjetura në Shpellen e Gjorëmit, arkeologet e kanë emërtuar ‘’Kultura e Adriatikut’’ e cila përfshin kulturat nga neoliti deri tëk bronzi.Natyrisht që kjo anë është banuar edhe në Epokat e Bronzit, Antikitetit, Antikitetit të Vone dhe Mesjetes e deri sot, por ndërtimii qyteteve dhe fshatrave të rinj, punimeve ekstensive bujqesore, veprave industriale dhe atyre ushtarake, hapjes së rrugeve automobilistike, etj, ka bere që potenciali arkeologjik I epokave historike të jete dëmtuar shumë aq sa sot gjurmët e mbetura të lashtesise nga kjo anë, perveç vendbanimit shpellor të Gjorëmit i ndeshim kryesisht në terrenet e thyera të fshatit Malbardhë, Milot, në dy kodra sipër qytetit të Laçit dhe në fshatin Sh’mri.Duke e nisur sipas kronologjise kohore do fillojme me vendbanimin shpellor të Gjorëmit.NEOLITI (7000-4000 vite para Kr.)
SHPELLA E‘’SHKËMBIT TË BARDHË’’, (PELLUMBAVE), GJORËM
Gjendet në një kodër shkëmbore shumë te aksidentuar midis fshatrave Gjorëm dhe Zhejë. Buzë Kanionit të Gjorëmit ajo kontrollonte rrugen që lidhte fushat e Kurbinit me vargun kodrinor të Argjeut në lindje. Gjetjet arkeologjike brenda saj deshmojne së ajo është banuar qysh në Neolit.Sipërfaqja e shpelles është e vogel, ajo nuk kalon më shumë së 50 m. Katrore, por e përshtatshme për banim sepse mbrohet nga shkëmbinjtë krejt të thiktë dhe lartësia e hyrjes së saj nga niveli i tokës është mbi 10 metra.Shpella ka formë të çrregullt. Ajo fillon nga ana veri-perëndimore e shkëmbit me hyrjen thuajse rrethore 2,3 m.të gjëre e pastaj nëpermjet koridoreve rreth 1 m. të ngushtë pas 23 m. përfundon në anën e jug-lindjes. Shtresa kulture ndeshim që në hyrjetë shpelles e cila si një tunel zhvillohet për 6 metra gjatësi.
Pas kësaj gjatesie shpella zvogellohen në 1 m. gjëresi dhe pas 7 metrash të nxjerr tëk një ambient tjeter më përmasa 4×2.8×5 m. Tëk ambienti i dyte u gjet sasia më e madhe e fragmenteve të qeramikave si edhe pak shtresa karboni të petrofikuara poshtë tyre. AmbientI I dyte ka qenë më i sigurti dhe më e I ngrohte I shpelles, për rrjedhoje edhe vendi kryesor i banimit Anash tij ka tre xhepa që janë shfrytezuar si depo. Npermjet një ‘’tuneli’’ tjeter të ngushtë shpella zhvillohet edhe për pak metra derisa përfundon në një ambientin fundor në të cilni shtresa kulturore nuk ruan por të mahnit me bukurine e stalagtiteve dhe stalagmiteve të krijuara.Siç e thamë copa të dëmtuara qeramikash ndeshen që në hyrje të shpelles, por fragmentet me të ruajtura gjinden në ambientin kryesor, 13 m. në thellesi nga hyrja. Fragmenti me i madh i ruajtur është vega e një amfore të punuar me balte të përzier me grimca të vogla gureshpak prëj të cileve dalin edhe në sipërfaqe. Amfora është pjekur mjaft mirë dhe sipërfaqja e jashteme e saj është zbukuruar me boje ngjyre kafe të hapur, një tipar karakteristik ky, i enëve të prodhuara në epoken neolitike.Qeramikat e tjera tëgjetura janë fragmente të vogla enësh ku më prezente janë po ato me ngjyrë kafe dhe nuancat e saj që kanë trashësi të ndryshme nga 0.5 -1.5 cm. Të punuara nga balte e përzier më grimca të imta guresh dhe të pjekura mirë. Në anët e brendshme të enëve disa prëj tyre kanë ngjyre të zeze, ndersa nga jashtë ngjyrë kafe të hapur. Gjenden edhe pak fragmente që paretet e tyre i kanë 0.5 cm të holla, lyer nga të dyja anët, me bojë të zeze më shkelqim.Përzier me të tjerat, në hyrje u gjet edhe një fragment i vogel qeramike ngjyre oker me parete të hollë lustruar nga brenda, ndersa jashtë është i zbukuruar më kanelyra të bukura.Qeramikat e diktuara mbi sipërfaqe në shpellen e Shkëmbit të bardhë Gjorëm, përgjithesisht janë prodhuar nga balte e përzier mire, por ajo që vlen për tu theksuar dhe që ndihmon në datimin e banimit të saj, është fakti se tiparet e përgjithshme të kësaj qeramike janë karakteristikë e enëve të prodhuara në Epoken Neolitike. Kështu, qeramikat mesatare e të trasha në ngjyre kafe si këto që gjenden në Shpellen e Gjorëmit, prof. Gjipalii pozicionon kronologjikisht si të fundit të Neolitit të Hershëm[1]. Ndersa ato më vernik të zi më shkelqim dhe kanelyra, nga prof. Korkuti janë datuar saktesisht si të fillimit të Neolitit të mesem[2]. Nisur nga keto përfundime të të dy studiuesve të mirënjohur dhe krahasimet e bëra mes gjetjeve të kësaj fazë historike në site të ndryshme arkeologjike të Shqipërise, kulturen e shpelles së Gjorëmit e konsiderojme të njëkohëshme më atë të Nezirit I në Mat e cila është datuar si e fundit të Fazes së Neolitit të Hërshem, (6000 vite para Kr.).Si në disa shpella të tjera të banuara në Shqipëri, që ndodhen në faqë të thikta shkëmbore, ende është e pa qartë menyra së si është realizuar hyrja dhe dalja prëj saj[3]Rreth 10- 12 m. poshte shpelles gjendet një guve përmasat e së ciles janë 5 .m. gjatësi, 3 m.gjëresi dhe 7 m. lartësi max. me një sipërfaqe rreth 15 m. katror.
Një shtrese hiatusi ( shtresë dheu pa kultura prodhimi), mbulon sipërfaqen e guves por në ‘’stratigrafine’’ e krijuar nga gërryerjet e shirave, duket se poshtë hiatusit ka mjaft fragmente qeramikash. Disa qeramika që kanë rreshqitur në pjerresite poshtë paraprakisht i çmojme si të epokes së hekurit të hershem. Qeramika të ngjashme me këto që thamë, gjenden edhe në kurrizin kodrinor në lindje të fshatit Gjorëm.Hyrja e guves duhet të këte qenë bllokuar më mur prëj guri apo gardh druri. Mesa duket kjo guve e thelleështë banuar në epoka të ndryshme historike. Në epoken neolitike shpellen sipër saj banorët e kanë shfrytezuar në dimera të ashpër apo raste të mëdha rreziqesh.‘’Arnajat e fratit’’, Malbardhë.
Ky është toponim i një kodrë të ulet që më siguri ka lidhje më pronat e dikurshme të kishës së vjeter të fshatit, asaj të Shën Mehillit,e cila ndodhet jo larg kësaj platforme gati të rrafshtë. Kodra ndan fshatin në fjalë më qytezen e Milotit dhe sheh gjithë hapesiren nga Ulqini deri të Kepi iRodonit, fushat e Lezhes dhe të Kurbinit, një pjese të bregdetit adriatik dhe derdhjen e lumit Mat. Gjetjet në këte kodër janë disa fragmente të dëmtuara enëssh prëj dheu, të cilat dallohen në një kodër artificiale dheu nën‘’hijen’’ e një shtylle të tensionit të lartë montuar shekullin e kaluar. Pak fragmente të ngjashmei sheh të shpërndara aty këtu edhe në dy ngastra të vogla toke në rrafshin e kodrës.Toka tëk ‘’Arnajat e Fratit’’është trazuar më qindra hërë në shekuj dhe qeramika është mjaft e dëmtuar, megjithate disa fragmentet enëshruajne tipare të qarta formalo-tipologjike. Ndonese e Qeramika me punim të trashë zë një sasi të konsiderueshme këtu por vendin kryesor për nga sasia e zë qeramika e zeze dhe gri në të zeze. Vihet rë edhe qeramike në ngjyra ulliri dhe oker. Qeramikat më ngjyrat gri dhe të zeza kanë cilesi të lartë pjekjeje dhe arrijme të kuptojme që janë kryesisht parete enësh të ndryshme. Në këto lloj paretesh që thamë të bie në sy lyerja e tyre me vernik të zi në shkëlqim mecilesi të lartë pjekje.Zbukurimet e qeramikave janë: zbukurim me in=izim vijash të drëdhezuara e të thelluara, me dy a më shumë vijash paralele të thelluara, shirita të in=izuar dhe breza të lyer me bojë të kuqe, me radhë pikash etj. zbukurime keto karakteristike për kulturen adriatikase.Nga punimet e ndryshme e të here pas hërshmë të tokës të ‘’Arnajat e fratit’’ lënda arkeologjike është përzier, kështu që pak mundesi ka të gjejmeshtresa culture te depozituaradrejtpërdrejt mbi njera tjetren sipas kronologjise kohorë të tyre : larmia e qeramikave na tregon se jeta në këte majë kodre ka filluar të pakten qysh nga eneoliti.Dëshmi e tërthorte e kësaj që pohuam është edhe gjetja rastesore e dy sopatave prëj guri njëra prëj të cilave e pa brimuar për bisht druri [4]. Në kronlogjine e tyrerelative qeramikat përfshijne disa përiudha historike por dominojne prodhimet e pas viteve 3500 para Kr.(Epokes Eneolitit, asaj të bakrit dhe ato të Epokes së Bronzit).Qeramika të ngjashme si këto në fshatin Malbardhë, ne zonen bregfushore Lumi Drojes -Mjede ndëshim vetem në dy fshatra të Lezhës, në atë Trësh dhe Troshan, (Suka e Trëshit dhe Krepi i Kishës së Troshanit), si edhe në Kodrën e Kalasë së Lezhës ku është gjetur një sopatë guri e tipit ‘’kallëp këpuce’’. Duke përjashtuar shpellen e Gjorëmit që ruan gjurmët e neolitit, këto katër site të lashta janë qendrat më të hërshmë të banuara në aksin bregfushor Vau i Dejës- Lumi Drojë. Ato ishin ngulimet e para në këte zone të popullsive ilireepara ilirë.[1]-Gjipali, Ilir. Epoka e Gurit dhe Shqipëria, Tiranë 2012, f. 238[2]-Korkuti, Muzafer. Qytetërimi Neolitik dhe Eneolitik në Shqipëri, Tiranë 2010, f. 265[3] Eksplorimi i kësaj shpelle u krye nga një grup shokesh pasi ishim paisur me shkallë të larta metalike, litarë sigurimi etj. (Imer Hysa, Kastriot Marku, Edmond Brozi, Marjan Margjoni dhe autori i këtij shkrimi.[4]– Informacion gojor I marrë nga z. Bashkim Sula banor I këtij fshati. Ai tregon që një sopatë guri e brimuar për bisht druri ruhej deri vone si një relike e =muar në shtepine e tij. Atë e kishin gjetur gjatë plugimit të tokës gjysherit e tij. Një sopatë tip ‘’kallep këpuce’’( të pa brimuar për bisht druri, në shekullin e kaluar ruantë mbi oxhakun e shtëpise së tij edhe Gjin Gjetani, (tashmë i ndjere)
