Ngjyra e lëkurës së saj ishte e zeshkët, dhëmbët i kishte të bardhë si margaritarë, sytë të zinj dhe me shkëlqim. Ishte shumë e arsimuar dhe një gjuhëtare eksperte. Për këtë mbretëreshë luftëtare thuhej se kishte një intelekt më të madh se Kleopatra e ndoshta ishte po aq e bukur sa ajo. Duke qenë se guxoi të kundërshtonte fuqinë sunduese të botës në kohën e saj, ajo përmbushi një rol profetik në një dramë biblike. Shumë kohë pasi kishte vdekur, shkrimtarët i thurën lavde dhe piktorët e idealizuan atë. Një poet i shekullit të 19-të e portretizoi si “padronia flokëzezë e shkretërirës siriane”. Kjo grua e vlerësuar kaq shumë ishte Zenobia, mbretëresha e qytetit sirian Palmira.

Në ç’mënyrë spikati Zenobia? Cila ishte atmosfera politike që çoi në ngritjen e saj në fuqi? Çfarë mund të thuhet për karakterin e saj? E cilin rol profetik përmbushi kjo mbretëreshë? Shqyrto fillimisht vendosjen gjeografike ku ndodh kjo dramë.

Një qytet në skaj të shkretëtirës

Palmira, qyteti i Zenobias, ndodhej rreth 210 kilometra në verilindje të Damaskut, në skajin verior të shkretëtirës siriane ku malet Anti-Liban zbresin në rrafshirë. Ky qytet-oaz ishte gati në gjysmë të rrugës mes Detit Mesdhe në perëndim dhe lumit Eufrat në lindje. Mbreti Solomon mund ta ketë njohur këtë qytet me emrin Tadmor, një vend që ishte me rëndësi jetike për mirëqenien e mbretërisë së tij për dy arsye: si një garnizon për mbrojtjen e kufirit verior dhe si një hallkë thelbësore në zinxhirin e qyteteve nga kalonin karvanet. Prandaj, Solomoni e “rindërtoi Tadmorin në shkretëtirë”.

Historia e njëmijë vjetëve që pasuan mbretërimin e mbretit Solomon hesht për Tadmorin. Nëse është korrekte të identifikohet me Palmirën, dalja e tij në skenë filloi pasi Siria u bë një provincë e jashtme e Perandorisë Romake, në vitin 64 p.e.s. “Palmira ishte një qytet i rëndësishëm për Romën në dy aspekte, atë ekonomik dhe ushtarak”,thotë Riçard Stounmën në librin e tij “Palmira dhe Perandoria e saj”. Revolta e Zenobias kundër Romës (Palmyra and Its Empire, Zenobia’s Revolt Against Rome). Meqë ky qytet palmash gjendej në një udhëkalim kryesor tregtar që lidhte Romën me Mesopotaminë dhe me Lindjen, nëpër të kalonin pasuritë tregtare të botës së lashtë: erëza nga India Lindore, mëndafsh nga Kina dhe të mira të tjera materiale nga Persia, Mesopotamia e Poshtme dhe vendet e Mesdheut. Roma varej nga importi i këtyre të mirave materiale.

Nga ana ushtarake, provinca e Sirisë shërbente si një zonë ndarëse mes fuqive rivale të Romës dhe të Persisë. Gjatë 250 vjetëve të para të erës sonë lumi Eufrat e ndante Romën nga fqinji i saj lindor. Palmira gjendej tamam përtej shkretëtirës, në perëndim të qytetit Dura-Europos mbi Eufrat. Duke e njohur pozicionin e saj strategjik, disa perandorë romakë si Adriani dhe Valeriani e vizituan Palmirën. Adriani e shtoi madhështinë e saj arkitekturore dhe bëri shumë dhurata bujare në të. Në vitin 258 të e.s., Valeriani e shpërbleu një fisnik nga Palmira, që quhej Odenath dhe ishte burri i Zenobias, duke e ngritur atë në rangun e konsullit të Romës, sepse ky kishte luftuar me sukses kundër Persisë dhe e kishte zgjeruar kufirin e Perandorisë Romake në Mesopotami. Zenobia luajti një rol të rëndësishëm në ngritjen në fuqi të burrit të saj. Historiani Eduard Gibon shkroi: “Suksesi i Odenathit i detyrohej shumë maturisë dhe forcës së pakrahasueshme të Zenobias.”

Ndërkohë, mbreti Shapur i Persisë vendosi të sfidonte epërsinë e Romës dhe të shpallte sovranitetin e vet mbi të gjitha ish-provincat e Persisë. Me një ushtri frikësuese ai marshoi në drejtim të perëndimit, pushtoi qytetet-garnizone romake Nisibis e Karrhae (Haranin) dhe vazhdoi më tej, duke shkatërruar Sirinë Veriore dhe Kilikinë. Perandori Valerian e udhëhoqi personalisht ushtrinë e tij kundër sulmuesve, por u mund dhe u zu rob nga persët.

Odenathi mendoi se ishte koha e duhur për t’i dërguar monarkut pers disa dhurata të kushtueshme dhe një mesazh paqeje. Me arrogancë, mbreti Shapur urdhëroi që dhuratat të hidheshin në lumin Eufrat dhe kërkoi që Odenathi të paraqitej tek ai, duke iu përgjëruar si një rob. Në përgjigje, palmirianët mblodhën një ushtri me nomadë të shkretëtirës e mbetje të ushtrisë romake dhe filluan të sulmonin persët që në këtë kohë po tërhiqeshin. Përkundër taktikave të sulmit të befasishëm të luftëtarëve të shkretëtirës, ushtritë e Shapurit, të lodhura nga sulmet e të ngarkuara me gjërat e plaçkitura, bënë një mbrojtje të dobët dhe u detyruan t’ia mbathnin.

Në shenjë vlerësimi për fitoren e Odenathit mbi Shapurin, Galineusi, biri dhe trashëgimtari i Valerianit, i dha atij titullin corrector totius Orientis (guvernator i gjithë Lindjes). Me kalimin e kohës Odenathi i dha vetes titullin “mbret i mbretërve”.

Zenobia aspiron të krijojë një perandori

Më vitin 267 të e.s., kur ishte në kulmin e karrierës së tij, Odenathi dhe trashëgimtari i tij u vranë, me sa duket nga një nip hakmarrës. Vendin e të shoqit e zuri Zenobia, meqë biri i saj ishte shumë i ri. E bukur, ambicioze, e aftë si administratore, e mësuar nëpër ekspeditat ushtarake me të ndjerin burrin e saj dhe me një të folur të rrjedhshëm në disa gjuhë, ajo ia doli mbanë të fitonte respektin dhe mbështetjen e nënshtetasve të saj, gjë që nuk ishte një arritje e vogël mes beduinëve. Zenobia ishte e dhënë pas mësimit dhe mblodhi rreth vetes njerëz intelektualë. Një nga këshilltarët e saj ishte filozofi dhe gojëtari Kasius Longinus, për të cilin thuhet se ka qenë “një bibliotekë e gjallë dhe një muze lëvizës”. Autori Stounmën thekson: “Gjatë pesë vjetëve pas vdekjes së Odenathit . . . Zenobia ishte rrënjosur në mendjen e popullit të saj si padronia e Lindjes.””

Në njërën anë të zotërimeve të Zenobias gjendej Persia, të cilën ajo dhe burri i saj e kishin dobësuar dhe në anën tjetër gjendej Roma që po binte. Në lidhje me gjendjen e Perandorisë Romake të asaj kohe, historiani J. M. Roberts thotë: “Shekulli i tretë ishte . . . një periudhë e tmerrshme për Romën si në kufirin lindor, ashtu edhe në atë perëndimor, kurse brenda saj kishte filluar një periudhë e re me luftëra civile dhe me grindje për trashëgimi froni. Njëzet e dy perandorë (duke përjashtuar pretendentët) erdhën dhe ikën.” Padronia siriane, nga ana tjetër, ishte një monarke absolute e vendosur mirë në mbretërinë e saj. “Duke kontrolluar ekuilibrin e dy perandorive [perse dhe romake], vëren Stounmën, ajo mund të aspironte për të krijuar një perandori të tretë që do t’i sundonte dy të parat.”

Në vitin 269 të e.s., u krijua një rast që Zenobia të zgjeronte pushtetin e saj mbretëror, kur në Egjipt doli një pretendent që luftonte për të marrë sundimin mbi Romën. Ushtria e Zenobias me dinakëri marshoi në Egjipt, e rrëzoi rebelin dhe mori në zotërim vendin. Duke e shpallur veten mbretëreshë të Egjiptit, ajo preu monedha me emrin e saj. Tani mbretëria e saj shtrihej nga lumi Nil deri në lumin Eufrat. Në këtë pikë të jetës së saj, ajo zuri pozicionin e «mbretit të jugut» për të cilin flitet në profecinë biblike të Danielit, meqë mbretëria e saj në atë kohë zotëronte zonën jugore të vendlindjes së Danielit. Ajo pushtoi edhe një pjesë të madhe të Azisë së Vogël.

Zenobia e përforcoi dhe e zbukuroi kryeqytetin e saj, Palmirën, në një masë të tillë, saqë ai renditej mes qyteteve më të mëdha të botës romake. Popullsia e këtij qyteti arrinte në mbi 150.000 banorë. Ndërtesa madhështore publike, tempuj, kopshte, shtylla dhe monumente mbushnin qytetin e rrethuar me mure që thuhej se kishin një perimetër prej 21 kilometrash. Në bulevardin kryesor rreshtoheshin portikët e ndërtuar me rreshta shtyllash në stil korintas, mbi 15 metra të larta. Në qytet kishte me bollëk statuja dhe buste të heronjve dhe të bamirësve të pasur. Në vitin 271 të e.s., Zenobia ndërtoi disa statuja për veten dhe për të ndjerin, burrin e saj. E vendosur në skajin e shkretëtirës, Palmira shkëlqente si një xhevahir.

Tempulli i Diellit ishte një nga strukturat më të bukura të qytetit Palmira dhe pa dyshim që sundonte në sferën fetare të qytetit. Ka të ngjarë që edhe Zenobia të adhuronte një hyjni të lidhur me perëndinë diell. Sidoqoftë, Siria e shekullit të tretë ishte një vend me shumë fe. Në zotërimet e Zenobias kishte nga ata që deklaroheshin të krishterë, judenj, astrologë dhe adhurues të diellit e të hënës. Çfarë qëndrimi mbante ajo ndaj mënyrave të ndryshme të adhurimit në mbretërinë e saj? Autori Stounmën vëren: “Një sundimtar i mençur nuk lë pas dore asnjë zakon që i duket i përshtatshëm për popullin e vet… Ata… shpresonin se perënditë ishin renditur nga ana e Palmirës.” Me sa duket Zenobia ishte toleruese ndaj feve.

Një perandor “zgjon zemrën e tij” kundër Zenobias

Gjatë vitit 270 të e.s., Aureliani u bë perandor i Romës. Legjionet e tij arritën me sukses t’i dëbonin dhe t’i disiplinonin barbarët e veriut. Në vitin 271 të e.s., duke përfaqësuar tani “mbretin e veriut” të profecisë së Danielit, Aureliani “zgjoi fuqinë dhe zemrën e tij kundër mbretit të jugut”, të përfaqësuar nga Zenobia. Aureliani i dërgoi disa nga forcat e tij ushtarake drejtpërdrejt në Egjipt dhe udhëhoqi ushtrinë e tij kryesore në drejtim të lindjes mespërmes Azisë së Vogël.

Mbreti i jugut, fuqia sunduese e kryesuar nga Zenobia, “u gjallërua” për luftë kundër Aurelianit “me forca ushtarake jashtëzakonisht të mëdha dhe të fuqishme”, të drejtuara nga dy gjeneralë, Zabadi dhe Zabai. Por Aureliani e shtiu në dorë Egjiptin dhe pastaj dërgoi një ekspeditë ushtarake në Azinë e Vogël dhe në Siri. Zenobia u mund në Emesa (tani Homs) dhe u tërhoq në Palmira.

Kur Aureliani rrethoi Palmirën, Zenobia, duke shpresuar se do të gjente ndihmë, u largua bashkë me birin e saj drejt Persisë, vetëm për t’u zënë robër nga romakët në lumin Eufrat. Palmirianët e dorëzuan qytetin e tyre në vitin 272 të e.s. Aureliani i trajtoi me zemërgjerësi banorët e qytetit, mblodhi një sasi kolosale plaçke lufte, duke përfshirë edhe idhullin nga Tempulli i Diellit dhe u nis për në Romë. Perandori romak e kurseu Zenobian, duke e bërë atë trofeun kryesor të procesionit të tij triumfues që kaloi përmes Romës në vitin 274 të e.s. Ajo e kaloi pjesën tjetër të jetës si një zonjë romake.

Qyteti i shkretëtirës bëhet gërmadhë

Disa muaj pasi Aureliani pushtoi Palmirën, banorët e qytetit masakruan garnizonin romak që ai kishte lënë pas. Kur lajmi i kësaj revolte mbërriti tek Aureliani, menjëherë ai i urdhëroi ushtarët e tij të binin në gjurmët e tyre dhe kësaj radhe ata shkaktuan një hakmarrje të tmerrshme mbi popullsinë. Ata që i shpëtuan masakrës së pamëshirshme u dërguan në skllavëri. Qyteti krenar u plaçkit dhe u kthye në një gërmadhë që nuk mund të rimëkëmbej. Kështu, metropoli i zhurmshëm u kthye përsëri në gjendjen e mëparshme, “Tadmori në shkretëtirë”.

Kur Zenobia me guxim e kundërshtoi Romën, ajo dhe perandori Aurelian pa dashje luajtën rolet e tyre si “mbreti i jugut” dhe “mbreti i veriut”. Me personalitetin e saj të mahnitshëm, Zenobia fitoi admirimin e shumë njerëzve. Sidoqoftë, një domethënie më të madhe kishte roli i saj në përfaqësimin e një fuqie politike të parathënë në profecinë e Danielit. Mbretërimi i saj nuk zgjati më shumë se pesë vjet. Palmira, kryeqyteti i mbretërisë së Zenobias, sot nuk është gjë tjetër veçse një fshat. Edhe perandoria e fuqishme romake është zhdukur nga shumë kohë dhe u ka lënë vendin mbretërive moderne.

Përgatiti: Albert Vataj

• Kryengritja Arbërore 1432-1436 ishte një seri konfliktesh mes Arbërve dhe Perandorisë Osmane. Pas pushtimit të kështjellave të viseve perëndimore Arbërve në fillim të shek. XV, osmanët vendosën edhe në këtë rajon të Arbërisë administratën e tyre pushtuese. Osmanët vendosën sistemin feudal ushtarak osman të timareve. Osmanët i zhveshën fisnikët shqiptarë nga pronat e mëdha tokësore dhe nga pozitat e tyre drejtuese. Gjithashtu ata rrembyen femijet duke mbushur repartet e jenicereve dhe te rriturit i shiten per skllever. Kjo shkaktoi pakënaqësi per te gjithe shtresat. Qëndresa dhe lufta e arberorëve shpërtheu kudo në forma të ndryshme deri në kryengritje të organizuara. Kur presioni i pandërprerë osman përshkallëzohej aq shumë mbi arbërit, sa që rrezikonte tërësisht ekzistencën e tyre, ata nuk ngurronin të rrëmbenin armët. Revolta filloi në 1432 kur Andrea Thopia mundi një forcë të vogël osmane në Shqipërinë e Mesme. Fitorja e tij inkurajoi udhëheqësit e tjerë dhe revolta u përhap në të gjithë Arbërinë. Më vonë atë vit osmanët humbën kontrollin e portit qendror detar të Vlorës. Gjergj Arianiti, i cili jetonte në oborrin osman si peng, u thirr për të udhëhequr revoltën në fushat e familjes, ai iku nga Edirne dhe u kthye në Arbëri. Në dimrin e 1432, Sulltan Murat II mblodhi rreth 10,000 trupa nën Ali Beun, i cili marshoi pergjat Rrugës Egnatia dhe arriti në luginën qendrore të Shkumbin, ku ai u zu në pritë dhe u mund nga forcat nën drejtimin e Gjergj Arianitit. Pas përhapjes së revoltës në zonat përreth duke përfshirë Këlcyrën, Zagorie dhe Pogon forcat e Depë Zenebishi rrethuan qytetin e Gjirokastër. Në gusht 1433, senati i Venedikut u mblodh për të vlerësuar situatën dhe gjykoi se revolta përbënte një kërcënim edhe për territoret veneciane në rajon. Sidoqoftë, deri në fund të tetorit ata rivlerësuan krizën dhe refuzuan cdo nderhyrje. Në Arbërinë veriore Nikol Dukagjini pushtoi territoret e Principatës para-Osmane të Dukagjinit dhe pushtoi Danjen. Në Arbërinë e mesme, Andrea Topia rrethoi pa sukses kështjellën e Krujës, ndërsa në rajonin e Vlorës filloi rrethimi i fortesës së Kaninës. Një ushtri tjetër osmane u mblodh në Manastir në verën e vitit 1434.

Përsëri nën komandën e Sinan Pashës, kjo ekspeditë osmane u mund nga Gjergj Arianiti në Arbërinë jug-qendrore në gusht 1434. Pas disfatës së tij, të gjithë bejlerët e territoreve në kufi me Arbërinë u urdhëruan të mbledhin forcat e tyre dhe të sulmojnë Arberit. Në Dhjetor 1434 Ishak Beu marshoi në Arbërinë jug-qendrore por u mund nga Gjergj Arianiti. Në prill të vitit 1435, Arianiti mundi një tjetër fushatë osmane dhe luftimet pushuan praktikisht deri në fillim të vitit 1436. Papa Eugjeni IV kërkoi që të dërgoheshin trupa për të ndihmuar revoltën dhe u përpoq të mblidhte fonde. Sidoqoftë, nga mesi i vitit 1436 ishte mbledhur një forcë e madhe nën Turahan Beun. Pavarësisht nga fitoret ushtarake, udhëheqësit arbëror vepruan në mënyrë autonome pa një udhëheqje qendrore, mungesa e së cilës kontribuoi shumë në humbjen e tyre përfundimtare. Forcat e Turahan përfundimisht e nënshtruan revoltën dhe marshuan nëpër Arbëri, duke kryer masakra të panumerta. Për të stabilizuar autoritetin osman, Murat II emëroi arberorë vendas si Jakup Muzaka dhe Skënderbeun në poste të larta brenda sanxhakut të Arbërisë. Fisnikët që pranuan sundimin osman dhe tradhëtuan gjakun me pabesi, u dhanë pronat e tyre dhe pasuritë kufitare, si dhe një shkallë të autonomisë, ndërsa të tjerët u internuan ose vazhduan të luftonin. Në vitet 1436–37, arbëret ishin aktivë në rajonet e Gjirokastrës dhe Vlorës dhe Teodor Muzaka III udhëhoqi një revoltë në rajonin e Beratit. Ndërsa sundimi osman në Ballkan u zgjerua, mbajtësit dhe zyrtarët arberorë të timarit u zëvendësuan përsëri me ata anadollakë. Politikat e statusi të Osmanëve çuan gradualisht në formimin e Lidhjes së Lezhës nën Skënderbeun në 1444 dhe fillimin e një epoke të re në luftërat Osmano-Shqiptare. /traditat, Instagram /InforCulture.info

Nga Zylyftar Hoxha

Në historinë e kryeqytetit tonë, Tiranës, vitet ’30 – ‘40 të shekullit të kaluar, përsa u përket ndërtimeve, përbëjnë periudhën më të ndritur të saj, pasi jo vetëm se aty zë fill Tirana moderne, por edhe sepse ajo u bë vërtet kantier ndërtimi. Këtij bumi ndërtimesh i paraprinë sipërmarrësit italianë, si fillim, për shkak të politikave, lidhjeve dhe interesave të ndërsjella të shtetit shqiptar me në krye Mbretin Zog me qeverinë italiane dhe më vonë, në vitet 1939- 43, të politikave aneksioniste të shtetit fashist italian me në krye Benitto Musolinin ndaj Shqipërisë.

E dalë nga një prapambetje feudale mesjetare, Tirana,  si e gjithë Shqipëria, ishte e etur për prosperitet në të gjitha drejtimet, aq më tepër në atë më të dukshmen, fushën e ndërtimeve. Po kështu edhe zelli i sipërmarrësve dhe kapitalit italian, i nxitur nga ekspansioni, ishte i papërmbajtshëm për të depërtuar në të gjithë jetën e vendit tonë.

Objekti i këtij shkrimi nuk është të analizojë rreth kësaj çështjeje, por është të dëshmojë për punën e jashtëzakonshme intelektuale, krijuese dhe projektuese të arkitektëve, inxhinierëve, arreduesve, piktorëve, skulptorëve dhe specialistëve italianë që punuan në Tiranë dhe për Tiranën.

E vërteta është se shumica e tyre, si Gerardio Bosio, Florestano Di Fausto, Giulio Berté, Vittorio Ballio Morpurgo, Antonio Maraini, Pietro Porcinai etj. kanë qenë emra të mëdhenj të elitës intelektuale, inxhinierike dhe artistike të kohës në Itali dhe më gjerë, të cilët kanë lënë mbrapa vepra të pavdekshme.

Po marrim vetëm ato që janë ndërtuar në Shqipëri. Sado që në sisteme dhe kohë të ndryshme, zogiste, fashiste, komuniste dhe tash së fundmi, demokratike; sado që ndërruan destinacione dhe funksione nga më të çuditshmet, si psh, nga seli militare e Fashios, në Qendër Universitare; nga qendër e Rinisë Fashiste Shqiptare, në Rektoratin e Universitetit të Tiranës; nga Opera Dopolavoro, në Universitetin e Arteve; nga Pallati i Komandës Qendrore, në Kryeministrinë e vendit; nga “Piazza del Littorio”, në sheshin “Nënë Tereza”; nga Hotel “Dajti”, në bankë a tjetër gjë, të shohim ç’do të bëhet(!), përsëri ato mbetën vepra me vlera monumentale unikale që rrezatojnë perëndim, kulturë, civilizim, Tiranë Moderne.

Tirana, për shkak të pozicionit të saj, në një fushë të bukur (mos e shih tani në këtë maskër të vërtetë urbane!), rrethuar nga kodra që në muzg të mbrëmjes apo herët në mëngjes dukeshin si vizatime naive kalamajsh; të ndërtimeve të mëparshme mesjetare orientaliste dhe bukurisë së kopshteve të saj, iu dha dorë specialistëve italianë të bënin ato projekte madhështore që janë në këmbë akoma dhe i japin bukuri bulevardit të madh të Tiranës. Me stile të përzier, por edhe duke futur elemente kombëtarë, u trajtuan dhe u konceptuan nga Bosoio dhe nga kolegët paraardhës të tij, por veçanërisht nga Bosio, të gjitha projektet dhe ndërtimet e Planit Rregullues të Tiranës së asaj kohe.

Gerardio Bosio, godinës së korpusit qendror të Universitetit të Tiranës, për shkak të pozicionit të saj, binte në sy që nga sheshi “Skënderbej” dhe gjithë gjatësia e bulevardit, si një pikë fundore dhe referuese, i dha formën e një kulle të veriut. Po kështu është vepruar edhe për ndërtimet e mëparshme pranë sheshit “Skëndërbej”, por edhe ndërtimeve në qytete të tjerë të Shqipërisë si në Shkodër, Milot, Durrës, Elbasan, Korçë, Berat, Vlorë dhe Sarandë.

Më pak “Itali në Shqipëri”

Në kuadër të “rikonstruktimit” të sheshit “Skënderbej për t’i hapur vend Muzeut Historik Kombëtar dhe shtatores së udhëheqësit komunist, Enver Hoxha (që nuk vazhdoi gjatë dhe u rrëzua më 20 shkurt të vitit 1991), në vitin 1980 u prish godina e bashkisë së vjetër e ndërtuar në vitet ’30 të shekullit të kaluar, një vepër arkitekturore e ngjashme me ministritë. Kjo ishte goditja e parë ndaj projektit italian të qendrës së Tiranës. Goditja tjetër ishte stadiumi Olimpik(më pas Stadiumi Kombëtar “Qemal Stafa”), punimet e të cilit u përuruan nga dhëndri i Duçes, Konti Ciano, më 7 shtator 1939 dhe përfunduan me kontribut vullnetar menjëherë pas Çlirimit. Stadiumi u prish para dy vjetësh, për t’u ndërtuar një stadium tjetër më i madh (fatkeqësisht, një projekt i përfolur për afera korruptive). Të njëjtin fat si stadiumi po pëson edhe godina e Circolo Skanderbeg (Teatri Kombëtar), i ndërtuar në vitin 1938 nga Giulio Berte, i cili mendohet të prishet dhe të ngrihet një teatër i ri me një projekt tjetër. Edhe lulishtja pas monumentit të Skënderbeut, si pjesë e kompleksit arkitekturor të sheshit, e projektuar dhe ndërtuar nga italianët, tashmë po e humbet formën e mëparshme. Hotel “Dajti”, që pas një afere të shëmtuar korruptive, i denatyruar dhe rrëgjuar në mënyrën më fatkeqe,  s’dihet si do të përfundojë. Kështu që, përherë e më pak “Itali po mbetet në Shqipëri”.

Dorë artistësh me famë…

Në Qendrën e Tiranës, që përfshin Sheshin dhe Ministritë është filluar më herët. Aty kanë lënë gjurmë arkitektët  Armando Brasini, Florestano Di Fausto, Giulio Berté, Vittorio Ballio Morpurgo etj.

Gerardio Bosio, i pari, i vetmi dhe më i madhi i ndërtimeve të  viteve 1935 – 1940 në Shqipëri

Ishte i pari, i vetmi dhe më i rëndësishmi arkitekt që ndenji më gjatë dhe iu përkushtua më shumë projekteve të ndërtimit të Tiranës moderne. Puna e Bosios në Tiranë është një akt heroik, pasi Tirana moderne fillon me emrin e tij dhe, për nga numri dhe cilësia e veprave,  mund të quhet “kryeqytet i Bosios”. Korpusi qendror i Universitetit të Tiranës, që shënon fundin e bulevardit “Dëshmorët e Kombit”, Akademia e Arteve, Kolonada me Institutin Arkeologjik, Stadiumi (sot Qemal Stafa), Kryeministria, Hotel “Dajti”, Pallati i Brigadave me gjithë parkun e mobiliet unike të tij, si dhe trajtat planivolumetrike të Pallatit të Kulturës, Muzeut Kombëtar etj., janë vepër krijuese, monumente kulture dhe realizime të arkitektit të shquar italian, Gherardo Bosio në fundin e periudhës zogiste dhe sidomos në periudhën e pushtimit fashist të Shqipërisë. Vështirë se mund të gjendet në krejt historinë e arkitekturës botërore një aktivitet më intensiv dhe realizime më të mëdha se ato që Gerardo Bosio zhvilloi në Shqipëri. Bosio vdiq nga kanceri në moshën 38-vjeçare, më 16 prill 1941, në vilën e tij të Montefontit në Firence. Megjithëse gjenial, ai njihet pak nga shqiptarët, pasi në periudhën e komunizmit konsiderohej si “arkitekt fashist”, vetëm e vetëm pse ai punoi në periudhën fatkeqe të gabuar. Tani ka filluar të studiohet,  por nuk duhet harruar se vetëm me dy vjet Bosio la pas vepra që ia vlen, në mos më shumë, të paktën të ketë një përmendore ose një emër në një nga punët e tij në qendër të Tiranës.

Armando Brasini 

Armando Brasini (1879 – 1965) ishte një arkitekt italian ndër më të njohurat e shekullit të 20-të. Iu kushtua sidomos restaurimit dhe dekorimit, duke fituar simpatinë e Musolinit. Në vitin 1929 u emërua akademik i Italisë. Ka lënë shumë vepra të bukura pas, natyrisht, të konceptuara në stilin e kohës së vet. Brasiani ka dorë në Shqipëri me sheshin dhe bulevardin e madh në fillimet e tyre. “Ky “mbret” i arkitekturës së asaj kohe kishte projektuar një shesh dhe bulevard tjetër, me stil manierist dhe të rilindjes evropiane, por u kundërshtua dhe u korrigjua fort më pas nga Gerardio Bosio derisa mori formën që ka.

Florestano Di Fausto 

Florestano Di Fausto (1890 – 1965), arkitekt, inxhinier dhe politikan italian. Konsiderohet arkitekti më i rëndësishëm kolonial i epokës fashiste në Itali dhe është përshkruar si “arkitekti i Mesdheut”, pasi shumë vepra të tij janë jashtë Italisë, në ishujt italianë të Egjeut, në Libi, Abisini, Shqipëri etj. Me një përgatitje të jashtëzakonshme të kombinuar me shkathtësi të përkryer, njihet për dizenjot e tij të ndërtimit, për stile të ndryshme arkitektonike, sidomos mes eklekticizmit dhe racionalizmit.

Në Shqipëri në vitin 1932 ai zëvendësoi Armando Brasinin duke vazhduar punën me qendrën e kryeqytetit, Tiranës dhe ndërtesat e departamenteve monumentale rreth Sheshit “Skënderbej”. Po në këtë kohë ai ka projektuar pallatin mbretëror të Durrësit, vilën mbretërore në Shirokë, Shkodër, të porositura nga Mbreti Zog I.

Giulio Berté

Pas Brasinit dhe Di Faustos, Giulio Bertës i takon merita e strukturës definitive të sheshit “Skënderbej”, por edhe rrugëve Bulevardi Zogu i Parë, fillimit të Rrugës së Kavajës, Vilës karakteristike Nepravishta; Teatrit Popullor, që mendohet të prishet dhe për të cilin po bëhet shumë zhurmë këto kohët e fundit;  Pallatit të Brigadave, si dhe objekteve të tjera nga 1935 deri në vitet ’40 të shekullit të kaluar në Tiranë.

Vittorio Ballio Morpurgo

Vittorio Ballio Morpurgo (1890 – 1966) arkitekt italian, përfaqësues i shquar i arkitekturës racionaliste italiane të viteve 1930. Ka projekte dhe ide të tij edhe për ndërtimet e asaj kohe në Tiranë.

…Në Pallatin Presidencial

Pallati Presidencial, i njohur si Pallati i Brigadave, filloi të ndërtohej nga Mbreti Zog I në vitin 1936. Ky pallat, i projektuar nga arkitekti italian, Julio Berté dhe më pas i ndryshuar thellë në stil: nga Deko drejt stilit të Racionalizmit Monumental nga i famshmi Gerardio Bossioi, do të shërbente si rezidenca e mbretit Zog. Për shkak të shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore dhe pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste më 1939, mbreti Zog u largua nga vendi. Ndërtimi i pallatit u përfundua në vitin 1941 nga italianët dhe u inaugurua gjatë vizitës në Shqipëri të mbretit Viktor Emanueli III. I dyti “perandor” pas tij ka qenë i ka qenë “Meke Partizani”, personazh i Dritero Agollit. Gjatë periudhës së Socializmit (1945-1991), objekti është përdorur për pritje dhe ceremoni shtetërore, funksione që i kryen edhe sot. Nga viti 1992, emri zyrtar i këtij institucioni është Pallati Presidencial.

Më poshtë po risjellim në vëmendje të lexuesit disa nga emrat e mëdhenj që kanë dhënë kontributin e tyre krijues në këtë vepër me vlera monumentale.

Antonio Maraini & Odhise Paskali 

Skulpturat e Pallatit Mbretëror janë realizuar nga skulptori italian Antonio Maraini dhe skulptori shqiptar, Odhise Paskali. Të dy këta skulptorë, çuditërisht, veç punës së përbashkët në këtë kompleks madhështor, i lidhte edhe e njëjta histori formimi kulturor dhe profesional, pasi të dy, fillimisht studiuan dhe u diplomuan në degë të tjera, Marianini në Drejtësi, ndërsa Odhise Paskali në Letërsi dhe Filozofi. Por shpejt ndërruan kurs, duke iu përkushtuar arteve

figurative, posaçërisht Skulpturës, ku u bënë të dy të famshëm.

Ndërsa skulptorin tonë të madh,  Odhise Paskalin e njohim dhe nuk po zgjatemi, do të japim diçka nga jeta e  Marianinit:Antonio Maraini kishte lindur në Romë në vitin 1886 dhe vdiq në Firence në vitin 1963.

Shumë i vlerësuar gjatë periudhës fashiste, Antonio Maraini, veç krijimtarisë si skulptor, shërbeu edhe si organizator i politikës kulturore të regjimit, në komisione të rëndësishme zyrtare dhe si deputet. Pas Luftës së Dytë Botërore, Antonio Maraini jetoi disi si i izoluar në Firence, duke mos hequr dorë nga drejtimi i Akademisë së Pikturës.

Pietro Porcinai 

Gjelbërimi i kompleksit është mbështetur nga projekti i gjelbërimit i Pietro Porcinai (një nga projektuesit më të njohur evropianë të pasluftës) dhe projektit të vëllezërve Zgaravatti më 1935 për të cilët do të flasim më poshtë.

I vlerësuar për veprat, studimet dhe botimet në fushën e peizazhit natyror, ai hyn në elitën botërore të arkitektëve të kopshteve dhe konsiderohet si më i shquari i kësaj fushe në shekullin e kaluar në Itali dhe në botë.

Pjetro Porcinai u lind në Firence më 20 dhjetor 1910 dhe vdiq më 9 qershor të vitit 1986. Ishte diplomuar për bujqësi dhe fillimisht ka punuar në Belgjikë dhe në Gjermani. Më pas ai kthehet në Institutin e Bujqësisë në Firence, ku vazhdoi studimet deri sa u diplomua në vitin 1935, ndërkohë që punonte dhe në Pistoia. Ne vitin 1941 filloi Institutin e Lartë të Arkitekturës në Firence, por e braktisi në vitin 1945, pa u diplomuar.

Më pas ai nisi të punonte jashtë Italisë, në kopshtet më të rëndësishme të Arkitekturës Evropiane, ku iu krijuan mundësi për t’u përballur me metoda e teknika të reja dhe me disa zgjidhje e koncepte të rëndësishme të peizazhit. Ai ka bashkëpunuar me arkitektët e monumenteve të gjelbra më të njohur në Evropë dhe në botë. Gjatë jetës profesionale ka krijuar shumë organizata për peizazhin dhe lulet, ka mbështetur me asistencë teknike mjaft biznese, që janë marrë me lulëtarinë dhe me peizazhin në Itali dhe më gjerë.

Opusi i tij projektues dhe krijues përfshin një listë shumë të gjatë në shumë vende të botës, mbi 1 100 vepra të peizazhit natyralistik (kopshte). Ndër këto vepra të gjalla të Pietro Porcinait është edhe vepra e tij e parë e realizuar në vitin 1935 në Tiranë (Kopshti i Pallatit Mbretëror).

Veç një numër të madh monumentesh të gjelbra në mbarë botën, Porcinai ka lënë edhe mjaft botime profesionale, libra, udhëzues praktikë, ese të vlefshme  të cilat sot kanë gjetur përdorim në projektet e parqeve dhe lulishteve.   

Vëllezërit Sgaravatti

“Vëllezërit Sgaravatti” është firma famoze e italiane e kopshteve që mbështeti Pietro Porcinain, me bimë, shkurre, drurë, ide dhe projekte. Megjithëse gati 200-vjeçare, kjo kompani, e ngritur fillimisht në Padova, vazhdon edhe sot me filiale në të gjithë Italinë. Historikisht njihet për projektet dhe furnizimet e saj me bimë në të gjithë qytetet dhe kryeqytetet më në zë të botës, në Evropë, Azi dhe Amerikë.

Burimi: GazetaTema.net

Bazuar në librin “Povijest Arbanasa kod Zadra” (Historia e shqiptarëve pranë Zadarit) e Dom Mijo Čurković (1922)

Që nga koha kur Perandoria osmane pushtoi Shqipërinë, ka pasur shumë momente kur shqiptarët u rebeluan ndaj pushtuesve turq. Për të qetësuar shqiptarët (rebelimi i të cilëve ishte motivuar edhe nga mbrojtja e besimit të krishterë) si dhe për t’i afruar shpirtërisht shqiptarët me Turqinë, osmanët zhvilluan, në fund të shekullit të XVI-të, një fushatë sistematike për islamizimin e popullsisë. 

Në shekullin e XVI-të gati të gjithë shqiptarët ishin krishterë, me Kishën katolike romake që dominonte në veri, ndërsa Kisha ortodokse në jug. Në fillim vetëm pak fise të qyteteve u konvertuan në fenë islame për të ruajtur pozicionin dhe privilegjet ekonomike. Gjithsesi brenda  njëqind viteve, me forcë dhe me presione ekonomike, shqiptarët ndryshuan përkatësinë e tyre fetare.

Në shekullin e XVII-të, turqit filluan politikën e islamizimit të popullsisë me qëllim për të ruajtur paqen në tokat shqiptare si dhe për të fituar mbështetjen e këtij populli luftëtarësh ndaj Perandorisë osmane: përhapja e Islamit ishte mënyra më e mirë për të qetësuar e sunduar shqiptarët. Gjithashtu turqit përdorën stimujt ekonomikë për të konvertuar njerëzit. Ata që ktheheshin në myslimanë përfitonin tokë dhe kishin taksa më të ulëta, ndërkohë që “raja” (banorët) e vendeve ballkanike të nënshtruara punonin tokën pa pasur të drejtën e pronësisë. Shqiptarët “raja” në fillim bënë rezistencë mjaft të fortë ndaj islamizimit, siç e tregoi  koha e gjatë që u desh për konvertimin e shumicës së popullsisë. Gjithsesi, në shekullin e XVIII-të dhe të XIX-të, Islami u bë dominues dhe ndjekësit e tij kishin një raport dy me një me katolikët dhe ortodoksët. Ata që mbetën katolikë (në veri) ose ortodoksë (në jug) u përballën me shumë vështirësi, gjë që i shtyu shumë prej tyre të largoheshin diku tjetër. Gjatë kësaj kohe, mendohet se rreth një e katërta e popullsisë shqiptare u largua drejt Italisë jugore, Sicilisë dhe brigjeve dalmate. 

Arbanasi-t që u vendosën përreth Zadarit ishin të besimit katolik, prandaj cilado qoftë arsyeja që i shtyu ata të vendoseshin aty nën mbrojtjen e Republikës Venedikase të Dalmacisë shpjegohet në të dhënat historike. Për emigrimin e parë thuhet se “për shkak të persekutimit fetar dhe dhunës nga pala turke, shkruhet se familjet shqiptare vendosën të largoheshin nga barbaritë turke, duke lënë në atdheun e tyre gjithçka e këdo dhe u strehuan nën mbrojtjen e Republikës” (dokument i 15 gushtit 1726).

Për emigrimin e dytë thuhet se “ato familje u detyruan të largoheshin nga atdheu i tyre për shkak të persekutimit të bërë nga dy pashallarë osmanë nga Tivar” (dokument i 27 tetorit 1733). Turqit pranuan se persekutimi i kryer nga Pasha Ahmet ishte i gabuar dhe kjo pa dyshim do t’i kushtonte atij, sepse ai do të shkarkohej pasi detyroi me forcë Arbanasi-t të largoheshin nga atdheu i tyre (dokument i 30 dhjetorit 1733).

Sipas legjendës, një nga shumë mënyrat sesi turqit persekutonin shqiptarët ishte pjesëmarrja në përdhunimin e vajzave të reja të krishtera. Shqiptarët nga ana e tyre morën hak ndaj këtyre akteve çnderuese duke i therur turqit natën, u vunë zjarrin fshatrave të tyre dhe u larguan nga vendlindja, para se të vinin tmerre të tjera ose të këqija më të mëdha. Nuk është e vështirë të besohet se të larguarit e parë lanë atdheun e tyre për arsyet e përmendura në legjendë, pasi aty nuk përmendet si erdhën ata, por mënyra si braktisën “gjithçka dhe këdo për t’u strehuar nën mbrojtjen e Republikës”. Gjithsesi, për emigrimin e dytë, legjenda bie ndesh me të dhënat historike në lidhje me përmendjen e persekutimi të kryer nga pashallarët e Tivar-it; prandaj ajo nuk është e besueshme.

Regjistrat e tokave të arbanas-ve

Në 1756, qeveria e Venedikut arriti të bënte regjistrimin e tokave së Arbanas-ve. Në regjistër llogariten numri i familjeve të kësaj kolonie dhe numri i personave për çdo familje. Më poshtë është shuma e numrit të familjeve ashtu siç është gjetur në librin e Erber:

14 Čurković; 7 Duka; 6 Petani; 6 Vladović; 4 Maršan; 3 Jelenković; 3 Jović; 3 Smir; 2 Bitri; 2 Kovacević; 2 Marsig-Zotić; 2 Marsiga; 2 Šestan; 1 Bargela; 1 Vllezërit Jure dhe Stiepo; 1 Gjoka; 1 Jokić; 1 Kalmeta; 1 Koltur; 1 Markuz; 1 Marušić; 1 Nikagi; 1 Radojcević; 1 Škopelja; 1 Vuk; 1 Zanković. 

Emrat që gjejmë në këtë regjistër janë trashëguar nga njerëzit e imigrimit të parë dhe të dytë apo janë mbiemra të rinj? Kjo nuk është e thjeshtë të shpjegohet, por Dom Mijo Čurković jep dy teori. Sipas teorisë së parë, emrat e familjeve të para u zëvendësuan nga emrat e familjeve të reja Arbanasi që erdhën pak kohë më vonë (dhe për këtë shkak duket se nuk ka të dhëna për ta). Ai gjithashtu vë në dukje se familjet e para mund të kenë lëvizur. 

Teoria e dytë, që është më e komplikuar, në thelb mbështet se mbiemrat mund të kenë ndryshuar për shkaqe si më poshtë: pseudonime, emrit që mori një person kur u pagëzua, ose emrit të babait ose gjyshit të tij. Për shembull, në një dokument të gushtit 1726, shihet se kreu i kolonisë së Arbanas-ve ishte Luki Andrić. Në regjistrimin e parë ne vëmë re emrin e Luca d’Andrea Ghesghenovich, i cili është i njëjtë me Luki Andrić. Ai thjesht humbi mbiemrin e tij dhe mori një tjetër duke përdorur emrin e pagëzimit të të atit. Duke ndjekur këtë arsyetim, mund të pranohet teoria sipas së cilës mbiemrat e regjistrimit të parë dhe atyre më pas në të vërtetë nuk tregojnë familje të tjera, por janë emrat e familjeve shqiptare, që i ndryshuan vetë mbiemrat ose morën emrat e pagëzimit të baballarëve ose gjyshërve të tyre. Në të njëjtën kohë, disa familje hoqën dorë nga mbiemrat e tyre të pagëzimit dhe iu rikthyen emrave të vjetër të familjeve të tyre.

Arbanasi-t në jetën e përditshme

Në 1729, Arbanasi-t u kërkuan leje autoriteteve që, me shpenzimet e veta, të ndërtonin një digë, në një gji të vogël që ekziston ende, për të mirën e kolonisë së tyre, për ta mbrojtur nga përmbytjet e shkaktuara nga erërat e forta të jugut, të cilat shpesh dëmtonin dyqanet dhe magazinat e tyre. Në të njëjtën kohë ata i kërkuan autoriteteve të drejtën e pronësisë mbi tokën e përfituar me digën derisa ajo të kthehej në tokë buke. Për më tepër, Arbanasi-t shpresuan të merrnin leje nga qeveria për të krijuar një port që do të devijonte ujin e tepërt nga gjiri, në mënyrë që ata të mund të kapnin peshq. Autoritetet plotësuan kërkesën e tyre dhe të njëjtën ditë legalizuan lejen (dokument i 10 prillit 1729). Dyzet vjet më vonë, Dominik Condulmer, “provveditore” (guvernatori dhe komandant i ushtrisë) i Zadarit, përveç riafirmimit të lejes së vjetër për gjirin dhe portin, miratoi një ligj që parashikonte gjobë me 100 dukatë për  shkelësit që do të kapeshin në këtë pronë.

Në 1735, për shkak të vdekjes së disa pronarëve dhe lëvizjes së popullsisë në zona të ndryshme të Dalmacisë, shumë toka buke ishin në dispozicion. E njëjta gjë ndodhi në 1739. Disa prej Arbanas-ve i drejtuan autoriteteve një kërkesë, për t’i ndarë mes tyre tokat e bukës. Guvernatori  mori një vendim sipas të cilit, në bazë të ligjit, pronarët e vjetër gëzonin të drejtën e një të dhjetës së tokës. Disa prej Arbanas-ve u mërzitën nga ky vendim dhe lëvizën drejt Zemunik-ut. Nga ana tjetër, Arbanasi-t që jetonin në Zemunik që nga viti 1727 kishin lëvizur duke iu afruar qytetit. Vendimi për të ndërruar shtëpi i shkaktoi humbjen e pronësisë Arbanas-ve, por në fund të 1739 ata ishin vendosur me të drejtën e plotë në zonat e tyre të reja. Pavarësisht sa e vështirë ishte në fillim kjo situatë, lëvizja më vonë tregoi se ishte shumë fatsjellëse për shumë familje.

Në 1749, disa Arbanasi rezultonin të punësuar në Zadar si muratorë. Gjithsesi në 1763, Zadar u godit nga kolera dhe Arbanasi-t, të cilët në atë kohë kishin hapur shumë taverna në qytet, përfituan nga situata, duke korruptuar autoritetet e qarkut për të blerë ushqime direkt prej tyre dhe për t’ua shitur pastaj me çmime më të larta banorëve të qytetit. Gjithsesi, guvernatori Micheli nuk e toleroi këtë shkelje ligji dhe tradhti. Ai mori masa të rrepta kundër çdo lloj kontrabande, rryshfeti dhe spekulimi duke kërcënuar me gjoba, burg dhe punë të detyruar. Në të njëjtën kohë, Micheli u përpoq t’i hiqte frikën qytetit duke i siguruar banorët se kishte ushqim (si mish, etj), që ishte i tymosur në Šamarak (Preparandija e sotme). Gjithsesi, ky dekret bëri shumë pak për të ndaluar këtë tregti të paligjshme të Arbanas-ve. Në përpjekje për të ndalur këtë sjellje të paligjshme, guvernatori Frano Fallier i dha urdhër knez-it (princ) të Zadarit për t’i raportuar atij se sa taverna dhe sa prej tyre nevojiteshin në të vërtetë në qytet për njerëzit që shkonin në Šamarak (mendohet se Šamarak ishte një depo e madhe, ku autoritetet e qarkut dërgonin produktet e tyre dhe banorët e qytetit shkonin t’i blinin).

Qeveria e Venedikut nuk donte t’i nervozonte këta qytetarë të çmuar dhe mospërfillës. Po hartohej një plan për t’i punësuar Arbanasi-t në një fabrikë të paketimit të duhanit, i cili në ato kohë mbillej dhe kultivohej në Grbe afër Nin, që ishte në pronësi të qytetarit të pasur venedikas Manfrina Jerka. Vendimi për ndalimin e tregtisë së tyre në tregun e zi shkaktoi një pakënaqësi të madhe në mesin e Arbanas-ve, klasës punëtore dhe nëpunësve civilë. Guvernatori Andeo Memo, u detyrua të jepte dënime shumë të rrepta për ata që vazhdonin tregtinë e paligjshme, duke parashikuar gjoba, burgim dhe skllavëri si rrematorë në anije për këdo që, për çfarëdo arsye, korruptonte punëtorët ose supervizorët me çfarëdolloj veprimi apo fjale, dhe dëmtonte qëllimisht çdo pajisje të fabrikës (dokument i 10 majit 1783). Qëndrimi i tij i fortë dhe i qartë duhet t’i ketë mbyllur gojën Arbanas-ve, sepse pas kësaj nuk është konstatuar dokument tjetër, që të fliste për ndonjë problem që lidhej me ta.

Feja e Arbanas-ve

Siç u përmend më sipër, Arbanasi-t i përkisnin besimit katolik romak. Kur ata erdhën në fillim, kishat e Shën Donat në Zadar dhe ajo e Shën Ivan, pranë tregut, iu dhanë Arbanas-ve për meshat e tyre. Arbanasi-t nuk kishin kisha të tyret. Gjithsesi nën udhëheqjen dhe vizionin e kryepeshkopit Zmajević, ndërtimi i kishës për Arbanasi-t filloi në 1734. Ajo mori emrin e Zonja Jonë e Loretos dhe përfundoi tre vjet më pas. Kjo del nga regjistrat e të vdekurve deri në vitin 1737 në kishat e Shën Donat dhe Shën Ivan. Edhe regjistrat e martesave përmendin të gjitha fejesat dhe martesat që u celebruan në këto kisha deri në janar të 1738. Nga të gjitha informacionet e disponueshme, mund të konfirmohet se kisha përfundoi së ndërtuari dhe nisi meshat në 1737-ën.

Arbanasi-t në Zemunik

Në Zemunik ndodhet një tjetër koloni e Arbanas-ve e themeluar nga Republika e Venedikut në 1727. Ajo ndodhet 14 km në lindje të Zadarit. Një dokument i 12 shkurtit të 1728 mban emrat e këtyre banorëve Arbanasi:

Giovanni di Giovo

Gieci d’Andrea

Pietro di Marco

Giovanni di Vucchia

Giovanni di Nica

Giovanni Prenci

Nicolo Giovi

Brezat e sotëm në Zemunik nuk e pranojnë se kanë prejardhje shqiptare edhe pse mbiemra të tillë si Paleka, Šestan, Pinčić, Prenda dhe Čurković  konfirmojnë me forcë prejardhjen e tyre. Mesa duket disa prej Arbanas-ve afër qytetit janë asimiluar relativisht herët. Ky fakt duket qartë gjatë shekullit të XIX-të, kur u zbulua se asnjë prej të moshuarve që jetonin në Arbanasi nuk kishte asnjë kujtesë se ishte shqiptar dhe s’dinte të fliste shqip. Ky fenomen mendohet të ketë ndodhur ngadalë, ndoshta për shkak të grindjeve mes vetë Arbanas-ve. Grindjet mund të jenë shkaktuar për ndarjen e padrejtë të tokës, për varrezat e familjes, për kullotat dhe për prerjen e drurëve. E për pasojë, me shumë gjasa, disa prej tyre kanë braktisur trashëgiminë amtare. Arbanasi-t që u vendosën më vonë në Zemunik i përkisnin ende kishës së Arbanasit, sepse në regjistrat e saj lexohej shpesh se ky dhe ky vdiqën në Zemunik, u rrëfyen dhe u kunguan tek priftërinjtë Arbanasi, u varrosën në kishën “Zonja Jonë e Loretos”, etj. Në fakt, të dhënat e varrimeve shkojnë deri në vitin 1812.

Arbanasi-t në Ploće

Fshati Ploće shtrihet 5 km në lindje të Zadarit. Në Ploće ka dy grupe shtëpish. Grupi i parë shtrihet në kodra, katër kilometra larg në anën e majtë të rrugës kryesore. Në fillim të rrugës që të çon në fshatin Dračevac (Malpaga), shtrihet grupi tjetër, 200 metra përpara në shpatin e kodrës tjetër. Këtu jetojnë Arbanasit e vërtetë, të cilët u vendosën aty dhe nisën dalëngadalë të blinin toka në zonat aty afër. Në fshat, shtëpitë njihen me emrat e familjeve që jetojnë aty. Aty përfshihen familjet Bulić, Čurković, Marnik, Perović, dhe Stipčević. Në jetën e përditshme këto njerëz flasin gjuhën shqipe; duke u bazuar tek libri i Dom Mijo Čurković i vitit 1922, “edhe këto ditë, familja Čurković flet shumë bukur dhe pastër, ashtu siç flitet në Shqipëri”. Ky përcaktim është ndoshta i gabuar, pasi gjuha shqipe e folur sot në këtë rajon gati-gati nuk krahasohet me shqipen e sotme. Nëse flitet ende sot, kjo gjuhë është më tepër një dialekt miks i fjalëve të gjuhës shqipe, kroate dhe italiane.  Deri në mes të shekullit të XIX-të ata i përkisnin kishës së Arbanasit. Gjithsesi, më pas ata kaluan nën ndikimin e kishës së Dračevac-it. Banorët thuhej se merreshin kryesisht me bujqësi dhe më së shumti janë përshkruar në gjendje të mirë ekonomike. Ata njiheshin për karakterin e tyre të ashpër, por pavarësisht kësaj ishin njerëz të mirë, me zemër fisnike. Gjithashtu, çdokush në fshat trajtohej sikur të ishte pjesëtar i familjes.

Dëshmitë dhe burimet historike

Vetëm pak njerëz në botë e dinë që në jug të Zadarit, në Dalmaci, u vendos afërsisht tre shekuj më parë një koloni e vogël shqiptare. Kjo koloni u njoh në fillim si Borgo Erizzo e më pas si Arbanasi. Sot ky vendbanim është bërë pjesë e qytetit Zadar në Kroaci. Banorët e atëhershëm të këtyre fshatrave u njohën si Arbanasi (ose thjesht “Shqiptarët” e Kroacisë). Arbanasi-t janë vendosur në këtë zonë në dy periudha të ndryshme imigrimi; e para në 1726 dhe e dyta në 1733. Këta emigrantë thuhej se ishin pjesë e fisit Kastrati, një nga fiset e shumta historikisht ekzistues në Shqipërinë veriore. Si dhe pse një vendbanim shqiptar u krijua atje – ku është akoma sot –  mund të shpjegohet me anë të shumë legjendave të vjetra dhe dokumenteve historikë. 

Shumë prej banorëve të sotëm përreth Zadarit, pa asnjë dyshim, rrjedhin kryesisht prej imigrimit të parë dhe të dytë të Arbanas-ve. Të dhënat historike provojnë se paraardhësit e tyre i përkisnin Arkidioqezës së Tivar-it (Bar, siç njihet sot, shtrihet në brigjet e Adriatikut në Mal të Zi afër kufirit me Shqipërinë). Gjithsesi, të dhënat historike nuk tregojnë se në cilat fshatra jetuan ata. Legjendat lokale thonë se ata erdhën prej dy fshatrave të ndryshëm. I pari është Briska dhe tjetri Šesta. At Šime Stipčević, një prift nga rrethinat e Zadarit, u betua një herë se i kishte parë dy fshatrat e përmendur afër zonës së Tivar-it (i njohur ndryshe edhe si Antivari). Për më tepër, disa qytetarë nga Zadar tregonin se kishin qenë në këto fshatra, që përmend legjenda, kur u dërguan ushtarë në Shqipëri gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-18).

Gjithsesi, duke përdorur një nga hartat gjeografike më të mira të Shqipërisë së asaj kohe, një profesor italian, Tullio Erber, deklaronte se nuk mund të gjente emrat Briska dhe Šesta, por, nga ana tjetër, gjeti Prešja and Šjak, të cilët shumë mirë mund të kenë qenë të njëjtët fshatra të përmendur në legjendë. Kështu, banorët që njëherë e një kohë jetonin në këto fshatra, mund të jenë në fakt paraardhësit e Arbanas-ve të sotëm. Kjo mund të shpjegojë gjithashtu dy periudhat e ndryshme të emigrimit si dhe ato pak diferenca linguistike që janë vënë re mes njerëzve të emigrimit të parë dhe të dytë.

Nga ana tjetër, Sami Flamuri, autor i librave “E Përjetshme është Shqipëria” dhe “Zauvjek Albanija”, ka konfirmuar se Arbanasi-t u larguan nga fshatrat Brisk (Briska) dhe Shestan (Šesta). Ai gjithashtu thekson se disa nga banorët që u larguan nga kjo zonë ishin nga fshati Arbnesh. Të gjithë këto fshatra shqiptarë ekzistojnë akoma dhe gjenden në zonat periferike të Bar-it dhe Ulqinit. Duhet theksuar gjithashtu se, edhe sot, këta banorë i përkasin besimit katolik. Një tjetër burim konfirmon komentet e Flamurit, sipas të cilit më shumë se 250 familje emigruan nga ky rajon, kryesisht nga fshatrat Shestan, Brisk, Liare dhe Arbnesh.

Edhe pse qytetet e Tivar-it dhe Ulqinit shtrihen gjatë detit Adriatik, nuk dihet me siguri nëse Arbanasi-t ishin banorë të zonave malore apo të bregdetit. Gjithsesi, disa dëshmi tregojnë se Arbanasi-t nuk jetonin përgjatë brigjeve të Adriatikut ashtu siç bëjnë sot. Një nga më kryesorët është fakti se Arbanasi-t e Zardarit nuk kanë në fjalorin e tyre asnjë fjalë shqipe për llojet e peshqve që rriten në Adriatik. Të gjitha fjalët që ata kanë për llojet e ndryshme të peshqve janë me origjinë kroate psh: “manula” (peshk i gjatë lumi), “špar” (sargua, spalcë), “glavoč” (burdullak), “tunjevina” (ton), etj.

Emigrimi i parë

Në 1726-ën, 21 familje shqiptare lanë atdheun e tyre dhe u vendosën një kilometër larg, në jug të Zadarit. Republika e Venedikut, e cila në atë kohë qeveriste Dalmacinë, i mori emigrantët nën mbrojtjen e saj: u ndërtoi atyre shtëpi dhe stalla për bagëtinë, u dha të drejtën mbi tokën dhe, në rastin e Zemunik, u plugoi tokën dhe u plehëroi lëndinat, duke i pastruar kullotat nga pemët.

Në një regjistër të 15 gushtit të 1726-ës, gjenden emrat e 21 familjeve si më poshtë:

Luca d’Andrea Gezghenovich

Nicolo di Luca Marghicevich

Nicolo d’Andrea Gasparovich

Giovanni d’Andrea Gezghenovich

Pere di Marco

Prem Vuca Marghicevich

Paolo Giech Marghicevich

Giech Prend Marghicevich

Giech Pepa Marghicevich

Marco Discialo Marghicevich

Prenz Prema Marghicevich

Petar Vuca Gianova

Nico Matessich

Luca Prend

Boso Nico Smira

Stanica Gielencovich

Visco Gielencovich

Lech Pero Marghicevich

Luca Lucich

Në  librin e tij “Zara cristiana”, imzot Bianchi i Zadarit përmend mbërritjen e Arbanas-ve në afërsi të Zadarit. Ai shkruan se në 1726, të udhëhequr prej dy vëllezërve Petani, 24 familje nga Shqipëria turke erdhën aty. Më tej ai shkruan se ata erdhën nga dy drejtime me 12 familje Arbanasi-sh nga secili drejtim. Gjithsesi në një libër tjetër thuhet se 16 familje krijuan një koloni shqiptare. Një gjë e çuditshme është mos përmendja e familjes Petani në këtë regjistrim.

Profesori i shquar, Vjekoslav Klaić, shkroi për Arbanasi-t në librin e tij “Opis zemalja u kojim stanuju Hrvati” (Raportim për tokat e banuara nga kroatët), i publikuar në 1881. Aty ai përmend se kryepeshkopi i Zadarit promovoi imigrimin në këtë zonë rreth vitit 1720 dhe aty kishte 1354 Arbanasi të ardhur nga Shkodra. Megjithatë, Klaić nuk përmend imigrimin e dytë. Gjithashtu është i gabuar viti i imigrimit, që mund të ketë ardhur për shkak të një burimi jo të saktë ose mund të jetë gabim botimi. Në librin e tij “Albanija i Makedonija” (Shqipëria dhe Maqedonia), të shtypur në 1904, Jakov Slišković, kur flet për imigrimin shqiptar, shkruan se ky imigrim shqiptarësh mund të cilësohet një koloni e 27 familjeve që u larguan prej persekutimit të Mahmut Begović, duke u vendosur në fillim në Perast dhe pastaj në periferi të Zadarit, falë ndërmjetësimit të peshkopit Zmajević në 1726. Peshkopit i njihet merita e shpëtimit të të paktën 800 njerëzve.

Emigrimi i dytë

Në 1733, shtatë vjet pas emigrimit të parë, grupi i dytë i Arbanas-ve la vendlindjen, kaloi gjirin e Kotorrit, disa nga toka dhe disa të tjerë nga deti, dhe arritën në Hercegovinë, ku qëndruan përkohësisht derisa u nisën me anije drejt Zadarit, ku u vendosën në tokën e njohur me emrin “Zemunik”, e cila iu dhurua prej qeverisë venedikase. Regjistrat e 11 marsit të 1735 flasin për rreth 28 familje dhe 199 njerëz në total. Emrat janë si më poshtë:

Nicolo Andre

Crasto Covac

Marco Giocca

Giocca Gionon

Giocca Giuchin

Stjepo Gjuri

Stiepo Luco

Prento Kneunichi

Lecca Marco

Prento Marcov

Paolo Marussich

Mar Mazia

Marco Nicadobrez

Pema Nichin

Nicolo Pantov

Marco Pertu

Frane Popovich

Paolo Prendi

Nicola Rose

Rado Ruco

Gen Sperc

Prento Stani

Vuco Tamartinovich

Vuksa Tancovich

Pietro Tioba

Andrea Toma

Capitano Nicolo Vlagdan

Jovan Vucin

Të gjitha këto familje erdhën me një anije? Dom Mijo Čurković është i sigurt se jo, pasi ka shumë dokumente të tjera të viteve 1733-34 që flasin vetëm për 150 imigrantë Arbanasi. Mendohet se 49 njerëzit më tepër që dalin në listën e 11 marsit të 1735 mund të kenë ardhur pak më vonë. Edhe dokumentet e vitit 1733 flasin për 150 njerëz të ardhur në Kotor dhe Kaštel Novi në 1733 (megjithëse dokumente të tjerë thonë se kjo ndodhi në 1734). Regjistrat e 11 marsit 1735 bëjnë të ditur se qeveria ia besoi kryepeshkopit Zmajević ndërhyrjen dhe lejimin e Arbanas-ve për të emigruar në Dalmaci. Për shkak të influencës së kryepeshkopit Zmajević, imigrantëve iu dha tokë në Zemunik si dhe vegla bujqësore për kullotat e tyre dhe për të prerë drurët.

Lista e mbiemrave të Arbanas-ve
Bulić
Ćućula
Čurković
Dadić

Dešpalj
Duka
Gjergja
Jelenković
Jović

Kalmeta
Karuc
Kotlar
Krstić
Maršan

Marušić
Matešić
Mazija
Morović
Musap

Mužanović
Nikpalj
Perović
Petani
Ratković

Relja-Vladović
Smolčić
Stipčević

Tomas
Vladović
Vukić