Aspekte të Urbanistikës dhe Arkitekturës së qytetit të Prishtinës gjatë shekujve XVI–XIX

Varësisht nga rritja e numrit të banorëve të besimit islam në qytet, shtohej edhe numri i mesxhideve (faltore për faljen e namazeve ditore) dhe xhamive. Andaj, krahas dy xhamive kryesore të përmendura, deri në gjysmën e parë të shekullit XVI, u ngritën mesxhide të cilat shërbenin për faljen e namazeve (lutjeve) ditore dhe sipas rregullave të jurisprudencës islame, në këto faltore të vogla (mesxhide) nuk mund të falej namazi i xhumasë (së premtes), pasi që nuk ekzistonte minberi, i cili mund të vihej vetëm me lejen e Sulltanit. Më pas, me rritjen e numrit të besimtarëve (pas vitit 1570), këto mesxhide u ngritën në statusin e Xhamisë. Psh. Xhamia e Ramazan Çaushit, Jusuf Çelebiut, Hatunijes (e Zonjës), Hasan Begut, Mehmet Bejit, Emir Alaaddinit, e Jarallë Çeribashit dhe Hasan Eminit, deri në vitin 1569-1570, ishin në statutin e mesxhidit.* ⁴  Ndërsa, mesxhidi i çarshisë së Prishtinës, i cili evidentohet në dokumentacionin osman të vitit 1544, sikur gjitha mesxhidet e ngritura nga ana e esnafëve në qytetet osman, e kishte ruajtur këtë statut deri në vitin 1930, atëherë kur edhe kishte pushuar së funksionuari. Një xhami tjetër e ngritur nga fundi i shekullit XVI dhe fillimshekulli XVII është ajo e Pir Nazërit, e cila gjendet në rrugën Haxhi Zeka.⁵  Njëherësh, sipas raportit të Stefan Gasparit nga viti 1671, pjesë e urbanistikës së Prishtinës ishte edhe kisha e Shën Mërisë, çatia e së cilës ishte në rrënim e sipër.⁶

Dokumentacioni osman zbulon edhe dy xhami tjera klasike të stilit osman, të cilat ishin pjesë e urbanistikës së Prishtinës dhe që sot nuk ekzistojnë. Njëra nga to është ajo, e Junus Efendiut, e njohur edhe si Xhamia e Llukaqit, e cila ishte ndërtuar pas gjysmës së shekullit XVI.⁷  Gjurmët e së cilës u shpërfaqen gjatë punimeve të sheshit Ibrahim Rugova në vitin 2012. Kjo xhami e cila me urdhër të kuvendit komunal të Prishtinës, u rrënua në vitin 1953, gjendej në vendin ku sot ndodhet hotel Swiss Daimond. Xhamia tjetër e cila figuron në dokumentacionin osman të shekullit XVIII është ajo e Halil Agës, për të cilën nuk dimë as vendndodhjen, as kohën e ndërtimit, e as kohën e shkatërrimit.⁸

Foto e xhamisë Junus Efendi (LLukaq), Burimi: Agjencia Shtetërore e Arkivave i Kosovës (F857–10).

Pjesë e urbanistikës osmane ishin edhe hamamet (banjat publike), të cilat morën hov gjatë kohës së sundimit osman në trevën e Kosovës. Kështu, gjatë dy shekujve të parë në hapësirën e Kosovës së sotme janë ngritur mbi 15 hamame të cilat ishin në shërbim të banorëve dhe të huajve (punëtoreve, udhëtarëve etj.) dhe si të tilla i shërbenin shëndetit publik.

Ndryshe prej qytetit të Vushtrrisë, i cili ishte njohur me banjën (termen) publike, që nga koha e sundimit Romak,⁹  donator i hamamit të parë në Prishtinë ishte Sulltan Mehmet Fatihu, i cili krahas xhamisë (1460/61) ngriti hamamin, medresenë, mejtepin, bibliotekën dhe hanin (bujtinë),¹⁰   të cilat përbënin kompleksin klasik (kylije) të qytetit osman, ku bënin pjesë edhe çarshitë e hapura dhe të mbyllura. Prishtina kishte dhe një hamam tjetër, i cili njihej si Hamami i Vjetër, e që rrënojat e kësaj banje janë evidentuar në afërsi të objektit të Parlamentit të Republikës së Kosovës.¹¹  Ky konstatim vërtetohet edhe nga të dhënat zyrtare të shekullit XVIII, të cilat bëjnë fjalë për aktivitetin e hamamit shtetëror, siç thuhet në dokument.¹²  Njëherësh sipas të dhënave të vakfijës së Koxha Sinan Pashës, e legalizuar në vitin 1566, në Prishtinë ishte ndërtuar edhe një hamam tjetër, me donacion të Sinan Pashë Topojanit, i mbiquajtur Koxha.¹³

Në kuadër të të dhënave zyrtare osmane shihet se, si rrjedhojë e vjetërsisë  së objektit të Hamamit të ndërtuar nga Sulltan Mehmet Fatihu, kohë pas kohe ishin bërë renovime. P.sh. Dokumenti i më sipërm, i lëshuar nga administrata e kazasë së Prishtinës, më datë 2 janar 1858, flet për gjendjen e keqe të objektit të hamamit me dy hyrje (një për gra dhe një për burra),¹⁴  si dhe nevojën për një investim prej 10,804 groshëve për rinovimin dhe mirëmbajtjen e tij.¹⁵

Në kohën e reformave të Tanzimatit, zhvillimi i urbanistikës së qytetit të Prishtinës, ishte akoma më i theksuar. Kështu, ajo qysh në dekadat e para të shekullit XIX, pasurohet me Xhaminë e Jashar Pashës (1834/35),¹⁶   e njohur si Xhamia e Mesme, Xhaminë Kaderije (1893), e cila u ndërtua në lagjen e muhaxhirëve,¹⁷  tyrben e Danjalit dhe teqenë e Sheh Mehmet Sezaiut.¹⁸  Gjatë kësaj kohe bien në sy edhe ndërtimi i konakut (kuvendit) qeveritar (sot Muzeu i Kosovës), sahat kullës, shkollës së mesme etj.¹⁹  Ndërtime të stilit osman të ndikuar nga arkitektura evropiane, siç është rasti me stilin secession, i cili gjeti zbatim edhe në konakun qeveritar, objekt në të cilin gjendet muzeu i Kosovës.

Të dhënat e raportit vjetor (salname) të Prizrenit nga viti 1291 (1875) shpërfaqin një pjesë të mirë të panoramës së qytetit të Prishtinës, i cili në atë kohë bashkë me Gjilanin, Kurshumlinë, Vushtrrinë dhe Prizrenin ishte në statusin e kazave të varura nga Vilajeti i Prizrenit. Sipas këtyre të dhënave, në Prishtinë kishte 17 xhami dhe mesxhide, një teqe, një medrese, një kishë, një sinagogë, një sahat kullë, 14 hane (bujtina), 6 mejhane (kafe), 525 dyqane, 1 çarshi e mbyllur (bedesten) me 28 dyqane dhe 3 hamame.²⁰  Këto të dhëna konfirmohen edhe në salnamen e Vilajtetit të Kosovës të vitit 1318 (1900), ku thuhet: “ Në Prishtinë ka 500 dyqane, 20 hotele, 10 bujtina, 1 sahat kullë, ndërtesa e kuvendit komunal, 30 kafehane, 2 hamame çifte dhe 1 hamam tjetër vetëm për meshkuj, 1 spital, 1 depo e armëve, baraka për kuajt e ushtrisë dhe një zyrë e komunës.²¹  Po ashtu përmendet edhe një fabrikë e miellit në afërsi të Prishtinës, e cila është në pronësi të Myftiut, Mustafa Hamdi efendiu dhe Murat Begut.

Aspekti i komunikimin rrugorë dhe telegrafik, po ashtu përbënte një zhvillim të rëndësishëm për Prishtinën si kryeqendër e Vilajetit. Salnameja e vitit 1896, bën fjalë për linjën hekurudhore ndërmjet Prishtinës dhe Shkupit. Linjë në të cilën kishin qasje edhe qytet tjera të Kosovës. Ndërsa rrjeti i telegrafit shtrihej nga Prishtina në Gjilan, Prizren, Vushtrri dhe Shkup. Po ashtu ishte aktive edhe një linjë e veçantë e komunikimit me Vjenën, kryeqendrën e Austrisë.²²