“Marrëveshja e fshehtë e Zogut me Greqinë për të rrëzuar Nolin”

“Kisha Ortodokse Shqiptare, një histori politike 1878-1937”, libri i botuar nga UET, me autor Ardit Bido dhe parathënie nga Ferid Duka, zbardh detaje historike mes të tjerash edhe nga pakti me grekët, në këmbim të mbështetjes për Zogun me synim rrëzimin e Fan Nolit.

Anetaret e qeverise ne 1922, mes tyre Fan Noli dhe Ahmet Zogu

Ahmet Zogu kishte arritur disa marrëveshje, përpara se të mbërrinte në Shqipëri. Ai kërkoi mbështetjen e fqinjëve nga Beogradi, ku qëndronte. Trupat besnike nevojitej të hynin nga Jugosllavia ose nga Greqia, dy vendet që kishin kufij tokësorë me Shqipërinë, për të hedhur poshtë qeverinë e Mitropolit Theofanit.

Kështu, Zogu arriti në marrëveshje me Jugosllavinë, në shkëmbim të disa lëshimeve që Shqipëria do t’i bënte në të ardhmen. Disa studiues shprehen se kjo marrëveshje detyronte Shqipërinë të lëshonte pe edhe në çështjen kishtare. Sipas tyre, Ahmet Zogu kishte pranuar vendosjen e Kishës në Shqipëri nën drejtimin e Patriarkut serb. Gjithsesi, marrëveshja e gushtit 1924 përqendrohej në lëshime tokësore dhe çështja kishtare prekej vetëm tërthorazi në nenin 11. Kjo marrëveshje përshpejtoi përgatitjet e Zogut.

Mirëpo, mbështetja greke ishte e domosdoshme, jo vetëm që trupat ushtarake të hynin nga Jugu për të asgjësuar çdo qëndresë të qeverisë së Nolit, por edhe thjesht për të shmangur ndërhyrje greke përgjatë paqëndrueshmërisë politike. Ambasada Greke në Beograd vendosi në lëvizje Mihal Kason. Ai ishte deputet i Gjirokastrës, besnik i Zogut, i ikur së bashku me shumicën kuvendore, kur trupat noliste erdhën në pushtet. Kaso i radhiti Zogut kushtet e ndihmës greke më 3 shtator 1924.

Kushti i parë ishte që të krishterët që jetonin në Shqipëri të kishin të drejta të barabarta dhe të mos trysnoheshin. Pala greke synonte të merrte në mbrojtje ortodoksët në Shqipëri, ashtu sikurse kishte bërë Perandoria Ruse gjatë periudhës otomane. Greqia do ta kërkonte haptazi këtë të drejtë më vonë, duke u nisur pikërisht nga ky zotim.

Tri pikat e tjera kishin të bënin me çështjet shkollore dhe kishtare. Kaso i tha Zogut se Greqia kërkonte mosndërhyrjen në çështjet kishtare të ortodoksëve, shkolla të lira në Epirin e Veriut dhe mësimin e greqishtes në shkollat shqipe, nëse kërkohej nga bashkësitë vendore. Kjo nënkuptonte se Ahmet Zogu nuk do të ndërhynte në çështjen e autoqefalisë. Çështja kishtare ishte njëkohësisht edhe politike për të, teksa ajo kryesohej nga Mitropolit Theofani, Kryeministri që e kishte hedhur nga pushteti. Prandaj, ai pohoi gabimin e kryer për shpalljen e kotë të autoqefalisë në vitin 1922.

Kopertina e librit

Zogu njoftoi se do të synonte marrëveshje me Patriarkanën. Ai mori përsipër që të krishterët të zhvillonin fenë e tyre në cilën gjuhë të donin pa pasur dhunë qeveritare, duke riligjëruar meshimin në greqisht, nëse do të kërkohej nga bashkësitë vendase. Zotimi i tretë për hapjen e shkollave greke në Shqipëri pa ndërhyrje qeveritare ishte pranuar në të vërtetë që prej Shpalljes për Mbrojtjen e Pakicave.

Ndërkaq, pika e katërt ishte një lëshim domethënës, teksa Zogu zotohej se do të lejonte mësimin e greqishtes në shkollat e ortodoksëve shqiptarë, nëse do ta kërkonin. Kjo i përngjante sistemit otoman, ku greqishtja do të rikthehej në arsim në vendbanimet ortodokse, krahas gjuhës zyrtare. Zotimi i pestë dhe i fundit fliste për Himarën. Greqia kërkoi rinjohjen e venomeve që kjo trevë kishte gjatë Perandorisë Otomane, të ripohuara në marrëveshjen e vitit 1920 me Jorgo Kolekën, por të shfuqizuara nga qeveria e Fan Nolit.

Zogu i cilësoi kërkesat të pranueshme dhe të arsyeshme, duke ngarkuar Mihal Kason t’i përcillte Ambasadës Greke pranimin e tyre. Kështu, trupat e Ahmet Zogut nuk do të vinin vetëm nga Jugosllavia Krishtlindjet e vitit 1924. Një trupë e armatosur drejtuar nga Myfit Libohova dhe Koço Kota u nis nga kufiri shqiptaro-grek, duke mbajtur ballin jugor të kundërsulmit. Leja greke ishte pasojë e zotimeve të Beogradit.

* * *

Trysnia ndaj Zogut drejtohej prej Greqisë. Ministri i saj në Durrës, Panurjas, u takua me Kryetarin e Republikës, Ahmet Zogu, në fillimshkurt 1925. Zogu u shpreh se çështjet kishtare dhe arsimore do të zgjidheshin në çdo mënyrë të ligjshme. Ai zotohej se do të përdorej edhe dhuna, nëse do të haseshin kundërshtime. Bashkëbiseduesit vendosën që banorët duhej të kërkonin vetë mësimin e greqishtes në shkollat e fshatrave ortodokse shqiptare “për nevojat fetare të ortodoksëve”.

Zogu 1 dhe truprojat

Rrjeti i deputetëve që mbanin lidhje me ministrin grek në Durrës ishte i gjerë. Ai përbëhej nga shumica e përfaqësuesve të qarkut të Gjirokastrës, Lezo, Papadhopulli, Haxhogllu dhe Muzina, me përjashtim vetëm të atdhetarit të sprovuar Petro Poga. Prej mbështetësve të ministrit grek, vetëm Muzina ishte shqiptar, teksa të tjerët rridhnin nga pakica greke. Deputetët ngritën çështjet e zotimeve të Beogradit gjatë një takimi me Ahmet Zogun, porsa ishte shpallur Kryetar i Republikës.

Zogu kishte thënë se kishte për qëllim shkatërrimin e gjendjes kishtare dhe kthimin e së vjetrës. Ministri grek i udhëzoi të mblidhnin popullin në qarkun e Gjirokastrës për t’i kërkuar qeverisë të mblidhte një kongres mbarortodoks për zgjidhjen e çështjes kishtare dhe përfshirjen e greqishtes në shkollat shqiptare. Kërkesa zyrtare u dorëzua në Ministrinë e Drejtësisë më 4 prill 1925. Ajo ishte shkruar në emër të shumicës së deputetëve të Gjirokastrës dhe 120 pleqësive të fshatrave të krishtera të qarkut.

Nënshkruesit lypnin ngritjen e një seminari fetar në Gjirokastër dhe mësimin e “gjuhës fetare” në shkollat e ortodoksëve. Vasil Dilo i cilësoi grekofobë kundërshtarët e kërkesës. Ai sqaronte se greqishtja ishte për ortodoksët si arabishtja e turqishtja për myslimanët dhe latinishtja për katolikët. Ndalimi i këtyre gjuhëve përbënte luftë kundër feve, pasi ato ishin përkohësisht të domosdoshme. Arsyetimi i Dilos përmbante parakushtin se kjo gjendje ishte derisa shqipja të vendosej si gjuha e vetme në Kishë.

Ai e quajti Shqipërinë rast të pakrahasueshëm me vendet e tjera të Ballkanit. Përkohshmëria e nevojës së greqishtes si gjuhë kishtare, nga niste arsyetimi i Dilos, ishte në të vërtetë përpjekja për të tejkaluar trysninë greke. Pa dyshim, autoqefalia përbënte thelbin e kërkesave shqiptare, teksa të gjitha lëshimet e tjera mund të shfuqizoheshin me të shpejtë pas pavarësisë së Kishës. Gjithsesi, shkrimet e “Lirisë” ngacmuan simotrat e saj, si “Koha” apo “Gazeta e Korçës”.

Deputeti Rauf Fico sulmoi drejtpërdrejt Vasil Dilon, duke i kujtuar të kaluarën e dyshimtë. Dilo kishte cilësuar flamurin shqiptar “lepushkë”, siç përdorej në kohën e autonomisë vorioepirote në Gjirokastër. Fico kërkoi të merren masa përpara kësaj tradhtie. Arritja e vetme për palën greke ishte pranimi i çeljes së një shkolle priftërore në qytetin e Korçës, ku do të mësohej edhe greqishtja. Mirëpo, fitorja ishte e dyfishtë, teksa shkolla do të çelej sipas kërkesave të Sotir Peçit dhe Stavro Vinjaut, gjatë qeverisjes së Mitropolit Theofanit.

Peshkop Noli

Vendimi liroi trashëgiminë e Jovan Bankës, që prej vitesh mbahej bllokuar nga qeveria greke. Kërkesa u zyrtarizua në takimin e parë mes Ahmet Zogut dhe Mitropolitit të Korçës. Hirësi Jerotheu u paraqit në pritjen e Kryetarit të Republikës më 8 mars, i shoqëruar nga sekretari i Ministrisë së Brendshme, Sotir Martini, dhe atdhetari i sprovuar Ikonom Atë Josifi. Ai iu lut Zotit t’i jepte jetë të gjatë e fatbardhësi Kreut të Shtetit. Zogu vlerësoi rëndësinë e Kishës Autoqefale dhe u zotua për lartësimin e saj dhe përparimin e vëllezërve ortodoksë.

Kjo bisedë është ndoshta më e rëndësishmja për përballimin e trysnisë greke të kësaj periudhe. Mirëpo, nuk kemi asgjë të shkruar. Dy çështjet që jemi të sigurt se janë biseduar janë njohja e autoqefalisë nga Patriarkana dhe shkolla priftërore e Korçës. Të dyja kanë rëndësi të shumëfishtë. Së pari, Jerotheu shprehet në një letër të pas disa muajve se gjatë takimit u njëmendësua vajtja e një dërgate të re në Stamboll për përfundimin e çështjes kishtare.

Kjo do të thotë se Jerotheu ose nuk e përmendi fare planin e fshehtë të dorëzuar në Athinë dhe të shpallur kudo ndër grekomanë, ose hartoi një marrëveshje të re me Kryetarin Zogu për të mundësuar autoqefalinë e kishës. Ndërkaq, vendimi për seminarin ortodoks u miratua nga qeveria shqiptare më 23 mars.

Kjo nënkuptonte se brezat e ardhshëm të priftërinjve do të arsimoheshin në Shqipëri, duke mundësuar vijimësinë e një kishe autoqefale. Qëndrimi i Jerotheut në Tiranë ishte i gjatë. Ai meshoi në Kishën e kryeqytetit menjëherë pas takimit me Zogun. Ndërkaq, vendosi të qëndronte në Durrës, duke u arsyetuar me ngushtësinë e Mitropolisë së Tiranës. Mitropolia në kryeqytet ishte e vogël, por kishte qenë e mjaftueshme për të mbrujtur Mitropolit Theofan Nolin.

Zhvendosja për dhjetë ditë në Durrës lidhej me përpjekjen për sigurimin e drejtimit të Kishës Autoqefale. Jerotheu duhej të bashkërendohej me zyrtarët e Mitropolisë së Durrësit, sikurse edhe me legatën greke që strehohej po aty. Ai u largua më 23 mars, duke shprehur kënaqësinë për sigurinë e dhënë nga Kryetari i Republikës, teksa autoqefalia nuk vendosej më në pikëpyetje.

Ahmet Zogu priti Mitropolitin e Beratit, Hirësi Kristoforin, më 28 mars. Kisi udhëtoi të nesërmen për në Korçë përmes Gjirokastrës. Kryetari i Kishës, Atë Vasil Marko, ishte i fundit që u thirr para Kryetarit të Republikës. Ai u nis për në Tiranë, duke u lajmëruar se çështja kishtare po shkonte drejt zgjidhjes. Takimi ishte i rëndësishëm, teksa vërtetonte mbështetjen qeveritare ndaj Këshillit të Lartë Kishtar dhe vetë Atë Vasilit.

Marko u prit me nderime të veçanta më 23 maj. Zogu u zotua të ndihmonte në fuqizimin e mëtejshëm të Kishës dhe vlerësoi kreun e saj si punëtor i palodhur që lufton pa trembur penguesit e çështjes. Në fund, i dha mbështetje të plotë Atë Vasil Markos të vendoste punën në vijë. Marko thirri menjëherë mbledhjen e Këshillit të Lartë për të biseduar mbi çështje me rëndësi dhe fuqizimin e gjuhës amtare në kisha.

Episkop Visarioni pritej të emërohej në një mitropoli gjatë mbledhjes, sipas kërkesës së Zogut dhe fanolistëve, të drejtuar nga Mihal Grameno. Mitropolit Kristofori ishte në takime nëpër fshatra të Gjirokastrës në kohën e mbledhjes së Këshillit Kishtar. Ai u shpreh se çështja ishte drejt zgjidhjes dhe Sinodhi ishte domosdoshmëri. Kisi tha se Kisha kishte për detyrë të frymëzonte atdhedashurinë ndër ortodoksë dhe të përpiqej për përparimin e kombit. Mirëpo, kjo nuk bëhej me fjalë të mëdha e të kota, por me vepra. Njohja e autoqefalisë pengohej prej turbullirave në Stamboll.

Patriarkana kishte mbetur pa krye prej fundvitit 1924. Patriark Gregori VII vdiq më 17 nëntor 1924. Pasardhësi, Kostandini VI, u zgjodh në fillim të dhjetorit, por qëndroi vetëm 43 ditë, pasi u dëbua nga ushtria turke më 30 janar 1925. Bisedimet mes Turqisë dhe Greqisë kishin sjellë një periudhë të gjatë mosdrejtimi të Patriarkanës Ekumenike. Zgjedhja e Patriarkut të ri, Vasili III, u arrit vetëm më 13 korrik. Jerotheu e vlerësoi çastin e duhur për zbatimin e marrëveshjes së arritur për një dërgatë në Stamboll.

Ai i shkroi Zogut se arriti koha për përfundimin kanonik të çështjes. Jerotheu sugjeronte që dërgata të përbëhej nga ligjvënësit ortodoksë, si përfaqësues me cilësitë e duhura për plotësimin e detyrës, duke përjashtuar Këshillin e Lartë, si të papërputhshëm me ligjet kishtare. Ministria e Jashtme u ngarkua të vepronte pranë Patriarkanës, me qëllim që dërgata të nisej pasi të sigurohej pranimi i autoqefalisë.

Konsulli shqiptar në Stamboll, Nezir Leskoviku, takoi Patriarkun dhe i shprehu dëshirën e qeverisë shqiptare për të dërguar një përfaqësi për detajet e njohjes së autoqefalisë. Vasili u shpreh se priste me kënaqësi një marrëveshje, por nuk mund të jepte fjalë për autoqefali, pasi kjo vendosej prej Sinodhit dhe jo prej tij. Leskoviku i kërkoi Patriarkanës që përgjigjen t’ia jepte me shkrim për ta kthjelluar qëndrimin.

Patriarkana sqaronte në shkresën e dorëzuar më 8 gusht se ishte e gatshme të priste një dërgatë për të vendosur më të mirën për të krishterët ortodoksë të Shqipërisë, në përputhje me kanonet e shenjta dhe rregullat kishtare. Leskoviku kërkoi sqarime të mëtejshme nëse do të pranohej apo jo autoqefalia. Patriarkana ridërgoi të njëjtën përmbajtje më 15 gusht, veçse në fund përcaktonte “në limitet e kanoneve të shenjta dhe rregullave kishtare” dhe jo “në përputhje” siç ishte shkresa e parë.

Nezir Leskoviku arriti në përfundimin se Patriarkana nuk pranonte autoqefalinë dhe ndaj iu kundërvu nisjes së ndonjë dërgate. Rrjedhimisht, qeveria udhëzoi Këshillin Kishtar të shtynte zbatimin e Statutit të Beratit, derisa të përfundonte çështja kishtare. Ndërkaq, Këshilli vendosi të mos dorëzonte më asnjë prift që nuk dinte shqip, pas thirrjes përkatëse të mërgatës shqiptare në SHBA. Ahmet Zogu ia kishte dalë të mënjanonte trysninë greke për plot nëntë muaj të vitit 1925. Panurjas u takua me Kryetarin e Republikës për të vendosur pikat mbi “i” në fund të gushtit.

Zogu e quajti të paqenë çështjen e venomeve të Himarës, teksa himarjotëve nuk u ishin kërkuar aspak taksa. Ministri grek u qa se të krishterët trysnoheshin nga malësorët e Zogut dhe Myfit Libohova, krejt ndryshe nga zotimi në Beograd. Ndërkaq, kërkoi mosshtyrjen e dërgatës kishtare për në Stamboll. Zogu u shpreh se kishte lënë dorë të lirë ndaj Greqisë në çështjen kishtare dhe vërtetim për këtë ishte shtytja e Jerotheut për Kryepiskop të Shqipërisë.

Kryetari e cilësoi Mitropolitin e Korçës grek dhe vegël e Greqisë. Kreu i shtetit tha se ishte i gatshëm të niste dërgatën, me kushtin e vetëm të mos kthehej duarzbrazët, pra të njihej autoqefalia. Çështjet dytësore mund të zgjidheshin mes Patriarkanës dhe Jerotheut. Panurjas kërkoi të shqyrtonte mundësinë e vetëdrejtimit të Kishës, duke rikujtuar shprehjen e Zogut në Beograd se autoqefalia ishte gabim. Mirëpo, Kryetari i Republikës kundërshtoi duke thënë se autoqefalia e shpallur nga Noli ishte gabim, porse autoqefalia në vetvete ishte domosdoshmëri.

Zogu tha se ai kishte urdhëruar që Visarioni të mos merrte mitropoli, edhe pse besimtarët e kërkonin, duke e dorëzuar Kishën në duart e Jerotheut. Panurjas vlerësoi se pala shqiptare nuk kishte mendime të qarta, duke këmbëngulur në fjalën Autoqefali dhe duke i lënë mënjanë të gjitha të tjerat. Mirëpo, autoqefalia ishte kyçi në këndvështrimin e Zogut. Gjithçka tjetër mund të rregullohej me ndërhyrje të mëvonshme. Qoftë gjuha në kishë, qoftë kryepriftërinjtë, qoftë prirje të mundshme rrezikuese ndaj shtetit dhe kombit mund të pengoheshin në një kishë të pavarur.

Veçse, asgjë nuk ishte e mundur pa autoqefalinë. Ahmet Zogu iu shmang çështjes së shkollave, duke thënë se ua kishte lënë në dorë deputetëve Bamiha dhe Kaso. Mirëpo, në të vërtetë, Inspektoria e Arsimit të Gjirokastrës kishte kundërshtuar çdo përpjekje të deputetëve për të çelur shkolla greke. Mbikëqyrësi i atyshëm, Jani Minga, e cilësonte kërkesën zbatim të politikës greke dhe “ngjalljen e një nepërke me dy kokë”, duke e ngjasuar me Protokollin e Korfuzit.

Qeveria kishte hedhur poshtë çeljen e një shkolle greke në Sarandë, qytet i banuar nga shqiptarë ortodoksë. Arsyetimi ishte se nuk mund të lejohej greqishtja në shkollat e bashkësive shqiptare. Ministri shqiptar në Athinë e cilësoi kërkesën përkatëse të Greqisë ndërhyrje në punët e brendshme të Shqipërisë. Zogu tha se nuk kishte dijeni për moslejimin e greqishtes në bashkësi shqiptare ortodokse. Kryetari i Republikës i tha ministrit grek se ishte në gjendje të vështirë, për shkak të çështjeve të Vermoshit dhe Shën Naumit, të cilat e kishin bërë të dukej keq në sytë e shqiptarëve.

Prandaj, ai kërkoi më shumë kohë dhe luhatshmëri në drejtim të zotimeve të dhëna në Beograd. Mirëpo, koha shteronte për Greqinë. Ministria e Jashtme Greke njoftohej se korçarët ortodoksë mohonin prerazi të kërkonin greqishten në shkolla, duke u arsyetuar se mund të vriteshin. Sipas Ministrisë, ata po humbnin ndjenjat kombëtare greke dhe po shqiptarizoheshin në vetëm dy vite, pasi kishin humbur shpresën për çlirim.

Ky “shqiptarizim” i shpejtë i shqiptarëve ortodoksë dëftonte në të vërtetë se e gjithë lëvizja grekomane në Shqipëri ishte kryer pikërisht me frikën e pushtimit grek. Ruajtja e këtij mendimi ishte një domosdoshmëri kombëtare për Greqinë, qoftë edhe thjesht nëpërmjet mbajtjes së shkollave greke. Ahmet Zogu u vendos shpeshherë me shpatulla pas muri, nga janari deri në shtator 1925.

Përdorimi i shtypit dhe shumicës së deputetëve të Gjirokastrës e vunë Kryetarin e Republikës në vështirësi përpara kërkesës për zbatimin e Ujdisë së Beogradit. Mitropoliti i Korçës zbuti peshën e trysnisë greke. Takimi Zogu-Jerotheu kthjelloi mendimin e përbashkët për mospranim e asnjë përfundimi tjetër, përveç autoqefalisë. Ky vendim gjeti përkrahjen edhe nga Hirësi Kristofori dhe Atë Vasil Marko. Ndërkohë, Hirësi Visarion Xhuvani mund të ishte asi nën mëngë në çdo rast.

Përdorimi i Jerotheut si pika përbashkuese bëri që trysnia greke të mos sillte emërimin e një ekzarku të ri, që me gjasë do të ishte grekoman. Kjo mundësoi shtyrjen e kërkesave greke deri në pikën kur Athina u zmbraps në marrëdhëniet greko-shqiptare. Ndryshimi i baraspeshave kishte sjellë një gjendje të re, ku Shqipëria po rifitonte hapësirën e humbur. Mirëpo, kjo erdhi më së shumti për shkak të zhvillimeve në kryeqytetin grek…/Shkëputur nga: