Tetë vjet pa dalë!… Ves’ e natës s’ish avulluar dhe shkëlqente mbi bar e mbi fletët, si copëza diamanti mbi zymryd; era frynte mengadalë, po pak e ftohtë.
Meçoja qëndroi pak, lëshoi pushkën mbërdhe, u pshtet më një shkëmb anë rrugës; gjithë, ç’i shihte syri, i dukeshin të reja; dielli sapo kish dalë, lëshonte një dritë si të kaltërt mbi lisat e këtij vendi t’egër; malet nga perëndimi, ngrinin majat e tyre madhështore gjer në qiell; këto maja ishin kurorosur me mjegull të natës. Ish vjeshtë.
Meçoja pëshpëriti; solli në ment jetën që po shkonte; vetëm, mbi këtë breg, midis lisave dhe shkëmbenjve, mendjes i pëlqen të mendohet, zemrës të mallëngjehet. Ç’ish ky njeri shtatmadh, fytyrëbukur, leshverdhë hedhur mbi sup?
Mustaqet e mëdha i jepnin një hije trimi dhe bënin dy shkurre të zez mbi këtë fytyrë të verdhë; me të parë sytë që shikonin egër dhe me druajtje, me të parë pushkën në dorë, pisqollat në brez dhe jataganët varur në rript, s’mund të themi veçse ishte një nga ata njerëz fatkeqë që rrojnë jashtë mbledhjeve njerëzish, që s’dinë ç’është familja dhe ushqehen me të rrëmbyer gjën’ e tjetrit.
Por në fytyrë të këtij burri, që dukej t’i ish nja dyzet a pesëdhjetë vjeç, duke e vështruar mirë, zbulojmë një gjë fare tjatër nga egërsija, që na u duk herën e parë: këta sy si të syltër e si të zez, ngjyrëmetali, kishin një vështrim që dukej i egër herën e parë, por më pastaj merrnin një butësi, një përkëdhelje, dhe një mendim i hidhur përshkruhej ndër ta.
– Ahg, tetë vjet pa dalë! – murmuriti Meçoja.
– Tetë vjet pa dalë jashtë shtëpisë! Kisha harruar pothuaj si është pylli dhe ç’bukuri ka lindj’ e diellit mbi këta male të lartë. Eshtë rrojtje kjo që bëjmë? Si sot kam ndërmend, kur merrnim rrugët me tim vëlla, me tim kushëri dhe me ata të Shelit. Një zihje u ngrit midis nesh; Sheli shkrepi pushkën, im vëlla ra pa shpirt; q’ahere e tëhu trembëdhjetë veta nga ne dhe nga Shelët, fjetën përgjithmonë. Trembëdhjetë njerës pa ndonjë faj… Q’ahere u mbyllçë dhe më s’kam dalë; po gjakn’ e fundit, unë e kam mbi kurriz.
Me çape të ngadaltë, zuri të marrë udhë; mori brinjën e malit; rruga shkonte përmes dushqevet dhe të bredhavet; dielli qe lartësuar dhe një hosten…
Përnjëherësh, duke kthyer nga një cip që bënte mali, një pamje e bukur iu çfaq: mjegull e bardhë. Pandehte njeriu se Meçoja ish një shkabë që fluturonte mbi këto re të rëna mbërdhe. Mori udhë pa qëndruar; era po nxehej, mjegulla u tret dhe fush’ e vogël doli në shesh duke mbajtur një lumë t’argjëntë në mes të saj: ish Drini i Zi, i cili këtu rithte me qetësi.
– Tetë vjet pa dalë nga shtëpia, thosh me vete të tij Meçoja. Sot, pra, dal për herë të parë. Ime motër polli një djalë, më kish kërkuar të vete ta shoh. E gjoja, kërkon të më bëjë që të dal nga burgu ku jam futur me vetëdashje; po nuk e di, që mbase kjo ditë të jetë e fundit për mua; nuk e di që mbase që sot mund të vritem me Shelët dhe të ma shpien tek ime motër!
E varfëra, ime motër, nga gjithë gjërit’ e saj, vetëm mua më ka dhe unë jam i vdekur në këtë botë! Kush e di sa me gas të madh më pret!
Një pikë lot i rrodhi nga sytë Meços. Kujtoi qysh kish rrojtur, sa kish vuajtur. Qysh rronte tani si i vdekur, ngaqë s’ish i sigurt në jetë të tij: vdekja i im varrur mbi krye me një pe të kalbur. Rronte si një hije, pa ndjerë ndonjë gëzim. Gazet, qeshjet dëshirat, punët dhe kujdesjet që na lidhin te kjo jetë dhe na bëjnë ta duam gjalljen, qenë të panjohura për të.
Zakonet e vendit dhe egërsi e njerëzve, e kishin bërë fatkeq. Mbyllur në shtëpi, pa parë gjërit e tij kaqë kohë, ish si një hije e zezë. Vështronte bukurin’ e vendit q’e rrethonte; dëgjonte shushërimën e fletëve tundur nga era; shihte shkëlqimn’ e Drinit, majat e larta të malit, kërcunjt’ e lisavet.
Ah, fatkeqi, kish kohë pa i parë këto bukuri, kish kohë pa dëgjuar zënë që nxjerrin degët kur i fërkon er’ e veriut! Sa e ndjente shijen e rrojtjes sot! Sa i dukej e bukur gjithësija! Këto mendime ia shtonin hidhërimin, se i sillnin ndërmend vetijat e këqija të njeriut, ato vetija që e bënin të heqë një njeri nga tjatri.
Të rrojë njeriu si i shuar, të mos guxojë të dalë jashtë, të shohë t’ afërmit dhe të marrë pjesë në gëzimet që Zot i madh përhap mbi botë!
Ah, sa e bukur është bota! Gjithë të këqijat i bën vetë njeriu. Për pak gjë, fare pa shkak, zihet, vritet… Dielli dritën e argjëntë, bima kallin’ e florinjtë, lulja erën, zogu këngën, na i jep vallë që të kemi zihje dhe grindë midis nesh?
Udhëtonte duke menduar e sytë poshtë, kur përnjëherë, m’anë të djathtë të rrugës u dëgjua një zë: fletët e drodhën. Meçoja me vrap unji pushkën nga supi, u bë gati; pastaj zuri qeshi, se e kuptoi më ç’anë vinte zëri; disa turtuj trëmbur nga udhëtari, fluturuan me tmerr.
Meçoja u qas atje ku kishin qëndruar turtujt: një uj i kulluar buronte; rreth kroit bari gjelbëronte. E kish marrë etja se ish vapë, ish lodhur se kish katër orë q’ecte; u unj, piu ujë të ftohtë, ndënji të çlodhej; ahere e kuptoi q’e kish marrë urija; nxorri nga trasja buk’ e djathë.
Si u nginj dhe piu ujë, i çlodhur nisi prapë udhën, që ish e ngushtë, tërë gurë; m’anë të djathtë ish pyll dhe driza; aty-këtje ca shkëmbenj të mëdhenj; m’anë të mëngjër zgjatej, atje poshtë, fusha me ca fshatra që dukeshin fare larg dhe majat e maleve të lartë i bënin një mur kësaj pamjeje.
Dielli qe ngritur gjer në gjysmë të rrugës qiellore që përshkron ditë-për-ditë. Meçoja arriti më një vënt të rrugës, ku ajo zgjatej shumë pa ndonjë pengesë përpara. Atje udhëtari ynë pa së largu dy njerës që po vinin drejt tij.
Që kur kishte dalë nga shtëpija, s’kish hasur njeri, andaj një dridhje i eci në tërë trup. Tetë vjet pa dalë nga shtëpija dhe pa parë njeri të huaj, e kishin bërë të ketë dyshim e frikë dhe nga një hije; për fat të mirë ca miza ndërmjet tij e të dy udhëtarëve, bënin q’ay t’i këqyrte mirë, po ata s’e shihnin dot. Meçoja e pa t’udhës të hiqej mënjanë udhës, të fshihej prapa një shkëmbi e të priste sa të largoheshin të dy udhëtarët.
Vate prapa shkëmbit dhe zu të mendohej; i kish harruar fare udhëtarët, por kur ngre sytë, i pa t’afruar afro njëqint çape. Përnjëherësh u drodh, u verdh; fërkoi sytë që të shihte më mirë.
– Ah është, ay- thosh me vete të tij. Po ay, Tafë Sheli, gjaksori që më vrau vëllanë… Ay tjetri, Gjoka, një katundar.
– Ahere, një nga një i erdhë përpara syvet ngjarjet e tetë vjetëve më parë, qysh Tafë Sheli i ra të vëllajt, qysh ky volli një gjak të zi nga goja dhe u rëzua mbërdhe; sa vrasje ngjanë ndërmjet tij dhe Shelëvet i kujtoi një pas një; jet’ e zez që kish rrojtur nga shkak i vrasjeve, iu duk sot m’e tmerruar dhe m’e errët; dhe të gjitha këto të këqija, për shkak të këtij njeriu që vinte drejt tij.
Çdo të bënte tani Meçoja? Ç’kish për të bërë? Meçoja s’mënoi aspak. Vëllai i tij, duke vdekur i kish thënë:”Meço mos më lerë pa shpaguar!” Fytyr’ e të vëllajt tani i çfaqej përpara, sikur e shtynte të merrte shpagën e gjaksorit të tij.
Meçoja s’mënoi pra: mori pushkën në dorë, e vështroi një herë e a ish mbushur; nxorri edhe pisqollat: u bë gati për luftë; më parë kish për t’i rënë gjaksorit të vëllajt, pastaj, në duhej, do t’i binte dhe Gjokës. Psheti pushkën në sup, vuri grykën mbi shkëmb; vuri vesh që udhëtarët po kuvendonin.
Gjoka i thosh Tafë Shelit: – Kështu, pra, ke shumë kohë pa ardhur në shtëpit tënde? – Tetë vjet, ah, tetë vjet! Që kur ngjau një vrasje ndërmjet nesh dhe Meço Gurit; n’atë ngjarje që pothuaj pa ndonjë shkak, u vra vëllai i Meços dhe Meçoja vetë u plagos q’ahere e tëhu kam qenë larg Shqipërisë.
Ah, sa më kish marrë malli! S’kisha më shpresë t’i shihja këta vende të bukur, këta male majëlartë ku kam shkuar djalërinë time… Meçoja tani po mendonte, dora i dridhej; ish i verdhë sikur kish dalë nga varri; s’shihte kulluar. Një pikë lot i rrodhi nga sytë.
Ç’e gjeti pra, Meçon? A u tremb? Ay që ish kaqë trim dhe që shënonte aqë mirë? Një ditë kishin shkuar katërmbëdhjet vjet që nga ajo ditë, kur në një dasmë kish dalë i pari me të shënuar dhe kish fituar një dem të bukur.
“Tetë vjet pa parë këtë vend! Tetë vjet pa parë njerëzinë time! Pa nisur për këtu, mora një letër nga im atë, nga plaku i varfër që më thoshte se familja e tërë: mëma, ime shoqe, motrat dhe djemtë, q’i lashë të vegjël, dëshirojnë të më shohin. Ah, ku na shpie marrëzija jonë, sa të këqija i bëjmë shoku-shokut nga…”
Nuk sosi; një klithje dolli nga an’ e rrugës. Të dy udhëtarët u tmerruan. Meçoja kish flakur pushkën, kish dalë mbi rrugë dhe, me krahë hapur:
“Tafë Shela! – thërriste,- jam unë Meçoja! Gjer më sot janë vrarë trembëdhjetë njerëz nga shtëpia ime dhe jotja; lotët që kanë derdhur familjet tona bëhen sa ujët e një pellgu; gjithë këto fatkeqësi vinë, siç e hua dhe ti, nga marrëzija jonë. Unë po ta fal gjakun, falma edhe ti. Eja të pajtohemi!
Tani s’ish vetëm Meçoja që kish lotë në sy, por që të tre këta burra qanin si gra dhe putheshin si foshnja. Gjoka, duke rrjedhur lotë, thosh: “Rroftë dashurija! Rroftë shpirtmadhësija!”/filozofia.al
Mit’hat Frashëri, 21 gusht 1899
