Nga Feri Arifi
1.Karakteristikat e ndërtimit
Kalaja e Gërçarit është një kala tipike ilire, e ndërtuar në lashtësi të hershme dhe e vendosur në një pozicion strategjik mbi kodrinat e Moravës së Epërme. Ajo ka mure me trashësi mbi dy metra, të ndërtuara me një bazament prej betoni antik, i njohur nga burimet si “betoni i hirit vullkanik (pozzolan)”, i përdorur nga qytetërimet e lashta për ndërtimet afatgjata.
2. Rëndësia arkeologjike dhe arkitekturore
Kalaja ruan një strukturë të brendshme të qartë – me ndarje për shtëpi, ndërsa muret e saj janë nga më të ruajturat në gjithë rajonin e Moravës. Ajo përfaqëson një nga fortesat më të ruajtura që kërkon ndërhyrje konservuese, pasi brenda saj mund të gjenden artefakte të paeksploruara.
3. Gjendja aktuale dhe rreziku i shkatërrimit
Sot, kalaja ndodhet e rrethuar nga lisa shumëvjeçarë dhe në disa vende janë të dukshme dëmtime të pjesshme, sidomos në pjesën jugore, ku është shembur një segment i murit. Mendohet se kjo mund të ketë ndodhur ose nga një tërmet i hershëm ose si rezultat i ndërhyrjes njerëzore. Nga ana tjetër, janë vërejtur edhe shishe të thyera e simbole të gdhendura (“CCCC”) që i përkasin veprimeve dekurajuese, ndoshta nga grupe të caktuara që kanë pasur synime për të penguar shqiptarët të afrohen në këtë vend të trashëgimisë së tyre.
4. Roli strategjik dhe rrugët lidhëse
Kalaja ka qenë pjesë e një rrjeti mbrojtës ilir që përfshinte vendbanime dhe fortifikime në: Gërçar, Mjak, Tërpezë, Binçë e Tanushë. Rrjetet rrugore lidheshin përmes pellgut të Moravës me Gjilanin, Bujanocin, Nishi dhe më tej me Konstandinopojën, duke u bërë nyje e rëndësishme komunikimi dhe tregtie. Kalaja kishte tre rrugë për t’u arritur: një nga ana jugore (më e lehta për rindërtim) dhe dy të tjera më të vështira nga veriperëndimi.
5. Përpjekjet për t’i mohuar trashëgiminë shqiptarëve
Pas vitit 1912, shqiptarët janë dëbuar në masë nga ky rajon dhe emrat e vendeve janë përpjekur të ndryshohen. Kalasë së Gërçarit shpesh i atribuohet gabimisht origjinë sllave, ndërsa në realitet ajo është një dëshmi e qartë e qytetërimit dardan-shqiptar. Këto falsifikime janë bërë për të krijuar narrativa të reja, të cilat përjashtojnë historinë e shqiptarëve.
6. Shpellat, faltorja dhe rrënojat e tjera
Në afërsi të kalasë gjendet shpella e neolitit, të cilën e keni dokumentuar në librin tuaj më 2016, dhe një faltore shumë e vjetër, e cila në periudhën e Jugosllavisë është mbuluar nga ndërtimi i një kishe sllave në vitin 1927. Ky është një tjetër shembull i uzurpimit kulturor.
7. Vlerësimi dhe thirrja për veprim
Kalaja duhet të përfshihet në projektet zyrtare të ruajtjes dhe kërkimit arkeologjik, dhe të bëhet e vizitueshme për publikun, veçanërisht për turizmin kulturor dhe arsimor. Me një investim minimal në rrugë dhe infrastrukturë, mund të kthehet në një nga monumentet më të rëndësishme të trashëgimisë ilire në Viti
“Unë sot jam si pikënisje e kësaj kalaje që dikush nga rinia jonë e mrekullueshme të merret dhe t’i çojë gjërat aty ku duhen…
Shënimet nuk duhen të mirren pa lejen e atorit: sepse janë në Libër.
