Libri “Nga Ballkani në Mesdhe: Shqiptarët prej mesjetës në agimin e kohës së re” i Ardian Muhajt, sjell risi në historiografinë shqiptare. Ky, në të vërtetë, është një version shumë i zgjeruar i punimeve të Hasan Kaleshit, të cituara në këtë libër, për shtrirjen e shqiptarëve në kohën e sundimit osman. Kështu, Kaleshi u përqendrua më shumë në Ballkan e Anadolli, në sajë të burimeve që i kishte në dispozicion, kurse tani me Muhajin na del se shtrirja e shqiptarëve në kohën osmane është shumë më gjerë sa kap një hapësirë të madhe prej Oqeanit Atlantik deri tek Oqeani Indian.
Ky botim që e nxori një institucion shkencor me peshë në Shkup, dallohet me dy parathënie, të Qemal Muratit dhe Feti Mehdiut, që kanë një frymë kritike dhe një porosi ndaj atyre që morën vendimin për “anashkalimin” e Hasan Kaleshit në Kosovë: mendimin për Kaleshin si shkencëtar e japin vetëm filologët dhe historianët e jo kryetari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, “i cili nuk është as historian as filolog i mirëfilltë” (fq.12).
Në këtë libër u veçuan punimet e Kaleshit për Sami Frashërin, për ideologun e lëvizjes kombëtare shqiptare, në pjesën e parë, që paraqet një të katërtën e librit. Duke marrë parasysh se Kaleshi u mor me gjurmime e botime të punimeve të tij për Sami Frashërin gjatë 1954-1974, pra në kohën e rëndë kur u hoq emri i Sami Frashërit prej gjimnazit në Prishtinë, atëherë me të drejtë mund të kuptohet arsyetimi i “anashkalimit” se Kaleshi “mbronte tezat serbe për shqiptarët”.
Me gjithë vendimin e pashkruar deri më 2022 për “anashkalimin” e tij, punimet e Kaleshit inspiruan gjeneratën e re të historianëve në Kosovë e në Shqipëri, të cilët shkuan shumë më larg se Kaleshi. Si shembull mjafton të vështrohet një libër me peshë shkencore që u botua në Tiranë nga Instituti i Historisë më 2019.
Autori i këtij libri është Ardian Muhaj, kurse vetë titulli – “Nga Ballkani në Mesdhe: Shqiptarët prej mesjetës në agimin e kohës së re” – tregon risinë që na solli në historiografinë shqiptare. Ky, në të vërtetë, është një version shumë i zgjeruar i punimeve të Kaleshit, të cituara në këtë libër, për shtrirjen e shqiptarëve në kohën e sundimit osman. Kështu, Kaleshi u përqendrua më shumë në Ballkan e Anadolli, në sajë të burimeve që i kishte në dispozicion, kurse tani me Muhajin na del se shtrirja e shqiptarëve në kohën osmane është shumë më gjerë sa kap një hapësirë të madhe prej Oqeanit Atlantik deri tek Oqeani Indian.
Sikurse Kaleshi që kaloi postdoktoratën në Gjermani dhe u kthye si përfaqësues i Shkollës filologjike gjermane me metodologji të bazuar në arkivat e ndryshme dhe na solli kontribute të reja për çka u zgjodh anëtar i Akademisë Shkencore Arabe më në Kajro 1967, Muhaj magjistroi dhe doktoroi në Universitetin e Lisbonës, duke lëvruar në disa arkiva e duke sjellë kontribute të reja, për çka u zgjodh anëtar i Akademisë se Shkencave të Portugalisë më 2008. Ndaj, ç’na solli Muhaj në këtë libër me teza e të dhëna të reja na kujton Kaleshin e ri kur erdhi në Institutin Albanologjik të Prishtinës më 1967, pra nuk do të mund të na sillte ato teza e të dhëna të reja po të kryente studimet në Prishtinë dhe t’i besonte fjalët e disa profesorëve se Kaleshi “mbronte tezat serbe për shqiptarët”.
Shqiptarët midis dy fuqive botërore
Me zgjerimin e Mbretërisë Serbe të Dushanit në Ballkan deri në Vlorë dhe kurorëzimin e tij në Shkup më 1348 si “Perandor i serbëve, bullgarëve, grekëve dhe shqiptarëve” – perandori kjo që u shpartallua pas vdekjes së tij më 1355 – filloi konkurrenca për dominim në këtë rajon midis Sultanatit osman dhe Republikës Veneciane. Kështu, kur forcat osmane kaluan Bosforin dhe me përparimin e tyre në Ballkan, me çka Edereneja u bë më 1371 kryeqytet i ri i Perandorisë Osmane, Republika e Venedikut shtronte dominimin e saj në Adriatik dhe në Mesdhe duke krijuar një perandori tregtare-ushtarake që shtrihej prej Venedikut deri në Qipro. Kështu, mu në kohën kur forcat osmane arritën në Kosovë dhe në Shqipërinë e jugut, Venediku krijoi “Albaninë veneciane” në Shqipërinë veriore më 1396. Me këtë zhvillim paralel, shqiptarët u gjetën nën sundimin e dy fuqive botërore të asaj kohe, por me dy politika të ndryshme ndaj popullsisë shqiptare: politika koloniale dhe politika perandorake.
Politika koloniale ishte ajo që e ndiqte Republika e Venedikut, jo vetëm në “Albaninë Veneciane”, por në të gjitha kolonitë e saj në Adriatik dhe në Mesdhe, që ishte “tipar thelbësor i politikës venedikase për shekuj të terë”. A. Muhaj e sqaron këtë politikë kështu: “Venediku nuk njihte asnjë autoritet lokal në kolonitë që pushtonte dhe krejt zinxhiri i pushtetit i takonte vetëm qytetarëve të Venedikut, ndërsa popullsitë lokale përjashtoheshin nga çdo hallkë e pushtetit” (fq. 77). Pra, kjo “politikë përjashtuese” e popullsisë vendase nuk praktikohej vetëm ndaj shqiptarëve në “Albaninë Veneciane”, por në të gjitha kolonitë e Venecias.
Zhveshja e shqiptarëve nga pushteti
Politika perandorake ishte ajo e Perandorisë Osmane, e cila ishte “përfshirëse”. Me fjalë të tjera, me përjashtim të postit të sulltanit, të gjitha postet e tjera administrative dhe ushtarake ishin të hapura ndaj popullsisë vendëse. Kështu, shumë shpejt, u paraqit një elite ushtarake-administrative shqiptare në postet më të larta të Perandorisë Osmane qoftë në qendrën e re (Stambolli) ose në vilajetet me shumicë shqiptare. Kuptohet, përveç shqiptarëve në këto pozita u paraqitën atëherë serbët, grekët e të tjerë. Kjo politikë u praktikua po në atë kohë “kur venedikasit i kishin përjashtuar shqiptarët nga çdo lloj pjesëmarrjeje në administrimin e zotërimeve të tyre në Shqipëri dhe i kishin zhveshur tërësisht familjet fisnike vendase nga çdo lloj pushteti”(f.80).
Kjo politikë perandorake ose përfshirëse u duk qartë në shekullin XVI kur shqiptarët u ngritën në pozita më të larta sikurse me Ahmet pashë Dukagjinin, i cili i u bë dhëndër i sulltan Selimit I dhe sedriazëm- kryeministër gjatë viteve 1512-1515, duke hapur rrugën për djalin e tij Mehmet pashë Dukagjinin që të bëhet vali i Egjiptit dhe i Halepit. Më vonë u paraqit Ibrahim pasha Pargaliu në postin e sadriazemit-kryeministrit më 1522-1536.
A. Muhaj vëren dhe përcjell rivalitetin midis shqiptarëve dhe serbëve që kulmoi në emërimin e sedriazemit ose kryeministrit, i cili ushtronte ndikimin e vet për emërimin e njerëzve të vet në pozita të larta ushtarake-administrative në qendër dhe në vilajetet osmane. Kështu, me vrasjen e Ibrahim pashë Pargës më 1536 forcohet shumë lobi serb me ngritjen e Rrustem pashës, i cili futi njerëz të vet në funksione të larta dhe vetë u bë sadriazemi-kryeministri gjatë 1544-1553 dhe 1555-1561. Pas tij erdhi në këtë post Mehmet pashë Sokoloviq 1565-1579 që kishte ndikim të madh sa që sulltan Sulejmani I e përtëriu Patrikanën serbe në Pejë më 1557 duke emëruar vëllain e tij Makarius në krye të saj (fq.254). Por, megjithatë, lobi shqiptar përsëri paraqitet në pushtet në fund të shekullit XVI dhe në fillim të shekullit XVII me Sinan pashë Topajanin, i cili zuri postin e sedriazemit-kryeministrit pesë herë, kurse me vonë u paraqit edhe dinastia e qyprilinjve.
Me këtë politikë përfshirëse, elita shqiptare zinte pozita në trevat shqiptare, kurse të tjerët që kishin pozita në qendër të Perandorisë ktheheshin në vendlindje duke ngritur objekte të ndryshme fetare dhe ekonomiko-shoqërore. Me këto ndërtime do të ngrihen bërthama të qyteteve të reja si Korça, Gjakova, Kaçaniku e të tjera dhe zhvillohen qytetet Shkodra, Berati, Vlora, Ulqini dhe të tjera qendra tregtare me qasje në tregtinë ndërkombëtare.
Hovi i shqiptarëve deri në letërsinë spanjolle
Me këtë zhvillim të hovshëm, A. Muhaj përqendrohet në bregun e Adriatikut, ku do të paraqitet Vlora si porti kryesor kurse më vonë, edhe me Ulqinin që të bëhen dy qendra të mëdha shqiptare për detari e tregti ndërkombëtare. Në këtë pjesë të librit kemi të dhëna interesante për shtrirje të madhe të shqiptare në Mesdhe, duke pasur flota që shkonin deri në Tripol, Tunizi e Algjeri, kurse më vonë kemi detarë shqiptarë që në kuadër të flotës osmane arritën në Oqeanin Atlantik për zbulimet e reja gjeografike, si dhe në Detin e Kuq dhe në Oqeanin Indian në luftë për dominim me Portugalinë. Prania shqiptare bëhet aq e dukshme në Mesdhe sa që A. Muhaj ia kushtoi një pjesë të librit për “Personazhet shqiptare në letërsinë spanjolle të shekullit të artë” (fq. 113-123).
Kuptohet, sikurse Kaleshi, A. Muhaj na solli një kontribut origjinal në bazë të arkivave evropiane e osmane dhe burime të kohës. Mund të diskutohet ndonjë qasje a mendim i tij në ndonjë revistë shkencore, por mbetet për habi fakti se si kaloi në heshtje, në Kosovë, një libër i tillë deri më tani?
