Nga: Adelheid Wolfl
Përktheu: Admira Poçi
E lyente fytyrën me gjethe të vyshkura nga pemët e arrave, në mënyrë që – siç qe i maskuar si bari – të dukej mjaftueshëm i nxirë nga dielli. Shkruante në letër deklarata spiunazhi me limontos dhe i dërgonte në Vjenë. Tallej me zyrtarët e lartë të Perandorisë, të cilët ankoheshin se rostoja e viçit “à la Eszterházy”, servirur në pjatë argjendi, duhet të ishte më e butë. U angazhua për pavarësinë e Shqipërisë. Donte të bëhej mbret i Shqipërisë. Transportonte djathë kontrabandë nga Rumania në Hungari. Në Luftën e Parë Botërore krijoi një trupë vullnetarësh në Shqipëri. Baroni ndoshta nuk e dinte as vetë, sa shumë rrëzëllinte.
Baron Franz Nopcsa von Felső-Szilvás u lind në 1877 në Rumaninë e sotme dhe u shkollua në Akademinë Tereziane në Vjenë. Që në vitin 1895 zbuloi në atdheun e tij, në Hungarinë e atëhershme, mbetje fosile të një dinozauri. Pas kësaj, Nopcsa studioi paleontologji në Vjenë dhe shumë shpejt u bë i njohur si shkencëtar. Më 2007, dinozauri Nopcsaspondylus u mbiquajt kështu në nder të tij (më shumë se njëqind vjet më parë, e kishte përshkruar me hollësi këtë dinozaur).
Por, Nopcsa nuk ishte vetëm paleontolog, por edhe gjeolog, etnolog dhe albanolog. Kishte kontakte me dijetarë të tjerë në të gjithë Evropën dhe ishte ftuar në klubet më me emër të Londrës. Shkroi 186 libra – shumë prej tyre mbi veriun e Shqipërisë, jetën e fiseve, të drejtën zakonore, kanunin. Bazuar mbi shënimet në ditarët e tij midis viteve 1897 dhe 1917, në vitin 1929 bëri librin “Udhëtime nëpër Ballkan”.
Nopcsa snob
Kujtimet e tij ai i shoqëron me snobizëm dhe humor të hollë. Ja si tregon Nopcsa për një kalërim mbi një kalë “gjoja të mirë”: “Kali kishte disa disavantazhe të vogla. 1) i merrej shumë fryma, 2) nuk merrte dot hov për të rendur me gallop, 3) rrëshqiste dhe pengohej me këmbët e prapme dhe 4) kur ecte, zvarritej si kërmill. Përveç këtyre, ishte mjaft i mirë. Kishte dy sy dhe katër këmbë, një bisht dhe gjithçka i duhet një kali.”
Por, Nopcsa nuk dinte të ishte vetëm argëtues, por edhe i pakëndshëm, antisemit, mendjemadh, egoist dhe i keq. Sëmurej shpesh, luftonte me gjendje psikike të forta dhe mbruhej nga një gjen i fortë e i habitshëm prej aventurieri. Thoshte se në udhëtimet e tij në Perandorinë Osmane u kishte shpëtuar sulmeve, gjatë të cilave plumbat kishin kaluar mespërmes kapelës së tij e kishin bërë vrimë. Institucionet osmane dërgonin 300 ushtarë për të kapur Nopcsan, gjë që u shkonte huq.
“Por, trupat turke morën peng tre persona në vendin tim dhe shpresonin se kështu do të detyronin fiset e Kelmendasve dhe Shkrelëve të më dorëzonin mua”, shkruan ai.
Peng për atë që vdiste të bëhej bimbash
Nopcsa argëtohej tejmase duke inatosur institucionet osmane dhe kërkonte t’i bindte ato me anë të lojërave të ndryshme për epërsinë e tij. Libri i tij gjithashtu informon, sesi shkërmoqej qeverisja e tyre në periferi: “Ushtarët kishin uniforma, por u mungonin disa kopsa. Midis Shkodrës dhe Pukës kishte një linjë telegrafike, por izoluesit ishin thyer”, shkroi ai lidhur me gjendjen e shpërbërjes.
Edhe sesa i zakontë ishte korrupsioni dhe forma të tjera të vetëpasurimit, mësojmë nga Nopcsa kur ai raporton sesi u kap nga cubi dibran Mustaf Lita, “jo për të më bërë dëm mua, por për inat të sulltanit që nuk e kishte emëruar bimbash.”
Bimbashi ishte një major osman. Dhe, Nopcsa shërbente si peng për t’u emëruar bimbash.
Kush lexon Nopcsan, mund të mësojë shumë mbi politikën e osmanëve, por edhe mbi monarkinë. Kështu e citon ai kryeministrin e Cisleitanisë, Eduard Graf Taafte (1833-1895): “Austro-Hungaria s’është veçse një konglomerat, që vazhdon të ecë së prapthi.”
Armatosja e fiseve të veriut
Pas aneksimit të Bosnjës dhe Hercegovinës, ai i ofroi shefit të shtabit të përgjithshëm Franz Xaver Josef Conrad von Hötzendorf, shërbimin e tij. Nopsca u përpoq të armatoste fiset në Shqipërinë e veriut – për t’i përgatitur për luftë kundër Serbisë dhe Malit të Zi. Shqipëria ishte asokohe pjesë e Perandorisë Osmane dhe kontrabanda e armëve duhej bërë nga Adriatiku – armët duhet të zbarkonin në bregun verior të Shqipërisë.
“Erdha në 13 janar, kisha fshehur në trup 600 fishekë, që peshonin 25 kile, dhe i solla në Shkodër”, shkruan ai.
Por, kjo sipërmarrje e guximshme dështoi, sepse në Vjenë kishin frikë se kjo kontrabandë do të zbulohej dhe Rusia nuk do të reagonte mirë.
“U vërtetua, se njerëzit në Ballhausplatz nuk ishin kontrabandistë të zotë”, shkruan Nopcsa me mllef. Edhe më ashpër formulon më tej: “I gjithë ky aksion tregoi që atëherë se Ballhausplatz ishte tërësisht i pafuqishëm e madje edhe aspak konsekuent dhe i trashë.”
Kjo antipati nuk ishte e njëanshme. Edhe Ministria e Jashtme austriake e refuzonte Nopcsan intrigant. Zëvendësshefi i shtabit të përgjithshëm, Rudolf Langer, i tha: “Baron, mund t’ju siguroj se qoftë vetëm tingulli i emrit tuaj duket si një shami e kuqe në Ballhausplatz.”
Kumar në bursë në Ballhausplatz
Së fundi marrëdhëniet u prishën midis Nopcsas dhe Alois Lexa von Aehrenthal, i cili drejtonte Ministrinë e Jashtme 1906-1912. Madje Nopcsa, në dimrin e viteve 1912-13, i kishte akuzuar zyrtarët e Ministrisë së Jashtme për kumar në tregun e aksioneve. Sipas Nopcsas, përmes politikave informative të bëra me dashje, ata, me anë procesesh politike, e kanë lënë bursën me kast për katërmbëdhjetë ditë me radhë të rritet pa arsye, me qëllimin për ta përmbysur një ditë të bukur.
“Duket se edhe shefi i Departamentit të Shtypit, i cili jetonte në Vjenë, shumë më i krimbur në para sa ç’do t’ia lejonte prona e tij e vogël prej 100 pendësh në Hungari, ishte i kompromentuar, sepse më vonë këtë e degdisën në Meksikë me gjithë metodat e njohura austriake të fshehjeve e dredhive. Por fajtorët e tjerë ende jetojnë me nder”, shkruan Nopcsa. Madje edhe pasuesi i fronit Franz Ferdinandi duhet të ketë bërë kumar në tregun e aksioneve.
Mbret i Shqipërisë
Politikisht, Nopcsa ishte më shumë në anën e Franz Ferdinandit dhe mbështeste një betejë mundësisht sa më shpejt me Serbinë dhe Rusinë. Ai që herët kërkoi një Shqipëri të pavarur – “sa më shpejt dhe sa më të madhe të jetë e mundur” – “në mënyrë që me rënien e pashmangshme të Turqisë, ajo të bëhej automatikisht shtet i pavarur”.
Atij i interesonte edhe të siguronte sferën e ndikimit të Austro-Hungarisë ndaj Italisë. Me ndihmën e Austrisë, më 1912 shteti shqiptar u bë realitet.
Në vitin 1913 po kërkohej një mbret për Shqipërinë, dhe Nopcsa hodhi fjalën për veten e tij.
“I pari që merrej në konsideratë ishte asokohe konti Urach von Württemberg, pastaj vinte një princ egjiptian, Ahmed Fuad, e madje edhe biri i markezit Castriota nga Napoli. Në të tilla rrethana, vendosa të ndërmerrja një hap që mund të më bënte disi qesharak dhe të hidhte baltë mbi gjithë punën time albanofile të deritanishme, por që unë, duke marrë parasysh rrethanat, vendosa ta hidhja. E informova me gojë Shkëlqesinë e Tij, Conradin, se edhe unë, në rast se mbështetem nga Ballhausplatz, do të isha i gatshëm të bëja pjesë tek numri i kandidatëve për fron (…) Nëse qeverisja si princ evropian, do ta kisha fare të lehtë t’i gjeja paratë e nevojshme nëpërmjet një martese, që në fakt për mua është tejet antipatike, me një amerikane të pasur, që aspiron titullin e princeshës”, shkroi ai në letrën drejtuar Conrad von Hötzendorf, shokut të tij.
Me barinjtë në Rumani
E megjithatë, as vullneti për vetëflijim i dijetarit homoseksual, nuk vlejti asgjë – plani i Nopcsas dështoi. Në Vjenë tundnin kokat, sepse gjithkush e dinte që Nopcsa nuk kishte asnjë mundësi, pasi Italia nuk do ta kishte dhënë kurrë aprovimin e saj. Në vitin 1914, në fronin e Shqipërisë u ngjit Princi gjerman Wilhelm Friedrich Heinrich zu Wied. Nopcsa u zhgënjye dhe u praps. Vari edhe njëherë peliçen e deles, vuri një kësulë me gëzof qengji dhe u nis për në malet rumune te barinjtë. Kaloi javë të tëra me barinjtë.
Nga njëra anë, ai e idealizonte këtë jetë: “Pas një të tillë shëtitjeje, mblidhemi prapë bashkë, njëri tregon, tjetri luan flaut, ose unë mbyll sytë dhe ëndërroj për ekzistencën time.”
Nga ana tjetër, ai e përshkruan kështu brutalitetin e barinjve: “Që ata rrihen me kopaçet e tyre, e kuptoj. Por ndodh, edhe që hajdutët e deleve varen prej këmbësh mbi zjarr dhe tymosen, deri sa humbin ndjenjat.”
Dashuria për Ballkanin dhe Bajazidin
Nopcsa ishte vërtet një aristokrat arrogant, por nuk ishte aspak një evropiano-qendror i llastuar, përkundrazi. Ai e dashuronte Ballkanin për shkak të shtigjeve të tij të vështira, të surprizave. Kështu ai nxehej me kushtet që gjenin turistët në Alpet e Zvicrës.
“Një mijë herë më shumë më pëlqen Shqipëria me rreziqet dhe aventurat e saj, me ngjyrat e saj të mrekullta dhe efektet e pazakonta të ndriçimit, e pastaj edhe njerëzit e saj sa hokatarë, aq primitivë, por për këtë arsye edhe interesantë, me gjithë mungesën e luksit dhe rrugëve të mira”, shkruan ai.
Me siguri, ai donte t’u largohej disa konvencioneve.
Nopcsa e shfaqte hapur homoseksualitetin e tij. Nuk e quante si shokun e tij të jetës, por e trajtonte si të tillë shqiptarin Bajazid. Për partnerin e dashur shkruante: “Më 20 nëntor, u njoha në Bukuresht me Bajazid Elmasin. Që prej asaj kohe, ai qëndroi me mua, dhe pas vdekjes së Louis Draskovit, ai ishte i vetmi njeri që më kishte vërtet qejf. Prandaj, pata besim të plotë tek ai, pa u druajtur asnjë çast se ai do ta keqpërdorte këtë. Edhe ai kishte të metat e tij, por ia pranoja me kënaqësi, duke i marrë parasysh cilësitë. Nga urrejtja kundrejt gjithçkaje që është austro-hungareze, dhe meqë unë veproj në Shqipëri, nga urrejtja kundrejt meje, serbët vranë babain dhe vëllain e Bajazidit në Stirovicë në 1913.”
Kaçurreli në kokë
Nopcsa u afrua shumë me fiset shqiptare dhe mendësinë e tyre gjatë udhëtimeve të tij. “Në sytë e malësorëve është burrë vetëm ai, që di të përdorë armën e tij”, shkruan ai.
Vishte kostume tradicionale. I rruante flokët si perçe, një xhufkë në majë të kokës. Kur malaziasit ofruan shpërblim për kapjen e tij, ai vishej herë me rroba evropiane, herë si malësor, herë si shkodran e herë si Krasniq me kokë të qethur tullë dhe me një kaçurrel madhështor në majë.
“Në vend të këpucëve, në shumicën e rasteve vishja opinga që më shkonin me kostumin. Në Shkodër isha vetëm disa ditë, se normalisht jetoja si shqiptar mes shqiptarësh dhe relativisht pak mes priftërinjsh.”
Duke qenë se atë shumë shpejt nisën ta mbanin për vendas, i tregonin edhe përralla.
“Që në Shqipëri mësova të lexoj fatin nga shpatullat e dhive dhe deleve të therura, kjo është e vetëkuptueshme”, shkruan ai. “‘Tamam shqiptar’, kjo është lëvdata më e lartë që mund të të japin”, shkruan ai. Dhe Nopcsa vërtet ishte “tamam shqiptar”.
“Dehje ngjyrash”
Ky burrë thatanik e blinte reputacionin e tij duke shpërndarë para në Shqipërinë e Veriut.
“Kështu, dalëngadalë fitova prestigj dhe ky është, në marrëdhëniet personale, të paktën në Orient, e mira më e madhe”, shpjegon ai.
Ishte më shumë se thjesht simpati për rajonin: Nopcsa iu dha Ballkanit, mësoi dialektet, u identifikua me njerëzit dhe natyrën.
“Malet Dolomite të Nemanjës ndrinin të kuq prush dhe përtej Qafës së Boshit dukej topi i prushtë i diellit që zhytej në detin verbues portokalli. Ishte një dehje ngjyrash”, shkroi ai.
Ishte si i ngjitur me këto vende, një Karl May më i vërtetë se vetë Karl May. Për shembull mësoi si bëhej vëlla gjaku: “Në prani të kushëririt të Qerim Sokolit, Deli Nou, si dëshmitar, lidhëm gishtin e vogël të dorës së djathtë, nxorëm prej tij me gjilpërë nga një pikë gjaku, me to njomëm dy copa sheqeri, të cilat ia dhamë njëri-tjetrit për t’i ngrënë, pastaj u përqafuam dy herë duke thirrur ‘për hair’.”
Ai u bë nun, kumbar për një fëmijë, kështu quhet në Ballkan, dhe zgjidhte konflikte gjakmarrjeje, të cilat pa të do të kishin përfunduar tragjikisht.
Ngatërresa rreth sekretares Kistner
Vizatimet e baronit janë dëshmi të kohës, për shembull mbi spiunazhin që bëhej asokohe në Austro-Hungari. Kështu, ai dërgonte në Vjenë disa telegrame në ditë dhe i shkruante ato zyrtarisht si letra dashurie për sekretaren që quhej Anna Kistner, të gazetës së përjavshme të asaj kohe “Die Zeit”. Në të vërtetë ato i drejtoheshin kryeredaktorit të atëhershëm Heinrich Kanner – këto informacione vërtet të rëndësishme bazoheshin në një kodim, për të cilin ishte rënë dakord më parë.
Kjo sipërmarrje e guximshme shkoi mirë, “derisa njëri prej telegrameve të mia më të ndiera, , mbërriti në redaksinë e gazetës në Vjenë të dielën paradite në një orar, kur zonja Kistner nuk ishte në zyrë dhe një punëtor i zellshëm i redaksisë pati mendimin planprishës, që t’ia dërgonte këtë telegram asaj në shtëpi”, e përshkruan Nopcsa këtë rast.
Krizë martesore për shkak të Nopcsas
Kjo histori përfundoi gati tragjikisht.
“Telegrami ra në dorë të bashkëshortit të ligjshëm të zonjës Kistner i cili fatkeqësisht nuk ishte në dijeni të këtij pakti. Ai – horribile dictu – e lexoi dhe e nënkuptoi atë si provë flagrante të shkeljes së besnikërisë bashkëshortore nën mburojën e adresës së redaksisë. E mbytur në lot, zonja Kistner iu përgjërua të shoqit, që mos ta besonte këtë gjë, dhe i sqaroi gjithçka.”
Por, kjo çështje, sipas Nopcsas, nuk mbaroi me kaq: “Ai nuk bindej që nuk bindej dhe meqë të dielën pasdite as Dr. Kanner, i vetmi që mund të sqaronte, nuk ishte në redaksinë e gazetës “Die Zeit”, dy bashkëshortët kaluan orë të tmerrshme deri të hënën paradite. Pastaj, z. Kistner e mori zvarrë për flokësh të shoqen dhe e çoi te Dr. Kanner, e natyrisht kjo punë mbaroi për bukuri. Tragjedia martesore ishte paraprakisht i vetmi rezultat i prekshëm i udhëtimit tim në Shqipëri.”
Me humor e ka përshkruar Nopcsa edhe ipeshkvin e atëhershëm të Shkodrës katolike, Lazër Mjedën. Ky i fundit protestoi në mënyrë teatrale kundër atyre burrave në bashki të cilët kishin konkubina.
“Pas meshës festive të Pashkëve ai u çlirua coram publico nga petkat e tij të meshës, papritur hodhi përtokë mitrën dhe kërrabën e peshkopit dhe në vend që të jepte bekimin, ai mallkoi publikisht familjet që ushtronin konkubinat”, raporton baroni.
Kjo skenë mund të përfytyrohet fare mirë.
Aspekti sociokritik
Disa nga ato gjëra që gjenden në librin e Nopcsas, gjenden ende sot e kësaj dite në Ballkan, si për shembull premtimet për reforma, të cilat shpesh bien ndesh me realitetin. Për Inspektorin e Përgjithshëm të Maqedonisë Nopcsa shkroi, se ai i kishte reformuar qëllimet e sulltanit, sipas urdhrave të tij, për vite me radhë sa për t’u dukur.
Baroni kishte edhe një anë sociokritike: “Nëse nuk ke qenë vetë bari delesh, nuk e kupton, se sa thjesht dhe me drojë duhet të paraqitet një fshatar para zotërinjve të kamur, dhe se si gjithkush që mban rroba evropiane i afrohet me kapadaillëk dikujt që nuk është zotëri i kamur”, shkruan ai. “Unë kam jetuar gjysmë viti si bari dhe do të doja, që shumë zotërinj të tjerë të rëndë të ndjekin shembullin tim. Kështu mëson e kupton më shumë se nga një mijë libra.” Nopcsa shihte në “pajtimin midis klasave, qoftë ky edhe i detyruar, të vetmen mundësi për të shpëtuar kulturën e përbashkët”.
Barbarë që mbaheshin me të madh
Kjo mund të bëhej vetëm në kurriz të tepër të pasurve ose të të huajve, analizonte ai dhe mesa duket diçka parashikonte. E kritikonte hapur nacionalizmin: “Për francezët, gjithçka e lashtë në Evropë është gale, për gjermanët gjithçka gjermanike, për çekët gjithçka sllave. Italianët lëvdojnë racën e vogël mesdhetare dolikoqefale. Ja që ne evropianët jemi ende barbarë të papjekur, që teknikisht qëndrojmë shumë lart dhe mbahemi me të madh.”
Megjithëse ai kishte zemëruar shumë njerëz, qoftë në Austro-Hungari, qoftë në Perandorinë Osmane, kishte marrë ndalim kalimi në këto shtete dhe pothuajse askush nuk donte më të bashkëpunonte me të, ai ndihmoi gjatë Luftës së Parë Botërore komandon e lartë perandorake të ngrinte çeta shqiptare. Ai mblodhi në vitin 1916 rreth 2000 mirditorë, por më pas iu desh ta ndërpriste këtë sipërmarrje të tij për shkak të drejtimit kaotik. “Ndërsa neve në front na duheshin urgjent armë dhe municion, ai kafsha (ai quante kështu një kapiten) e kishte mendjen të pajiste me armë njerëzit në Shkodër dhe t’u mësonte atyre kalamallëqe si dy hapa djathtas para marrsh, dy hapa majtas para marrsh dhe hapin ushtarak.”
400 okë misër, dy qilima, dhjetë pula
Nopcsa ishte me të drejtë i zhgënjyer nga trupat austriake.
“Nëse mirditorët e mi, sipas këndvështrimit të oficerëve të perandorisë, ishin kusarë, atëherë trupat perandorake, siç u binda shumë shpejt, ishin më shumë se kusarë.”
Nopcsa përshkruan, se si ata vidhnin paturpësisht gjatë Luftës së Parë Botërore dhe shkrumbonin objekte fetare islame.
“U shkatërrua xhamia e Haxhi Bajramit, pastaj xhamia e Karasait, xhamia e madhe e Medresesë, dërrasat e dyshemesë së të cilës u përdorën kot më kot për të ndezur zjarr.”
Ushtarët e perandorisë, edhe nëpër fshatra vepronin, si të ishin në shtëpitë e tyre.
“Vat Nikës i morën 400 okë misër, 300 okë tërshërë, 200 okë kashtë misri, 200 okë sanë, dy qilima dhe dhjetë pula.”
Nopcsa raportoi gjithçka në Vjenë: “Një vello të vjedhur nuseje me shumë vlerë e pashë vetë në duart e një oficeri rrugës nga Castellnuovo, përmes Sarajevës, për në Brod.”
Nopcsa nuk u kthye më kurrë në Shqipëri, megjithëse ky vend nuk e la të ikte. Me përfundimin e luftës më 1918, familja e tij në Hungari duhet të dorëzonte gjithçka.
“Meqenëse e doja me gjithë shpirt atë kështjellë, e vërteta për mua ishte e pakonceptueshme. Më dukej, sikur bota dhe e shkuara ime po fundoseshin”, shkruan ai lidhur me ditët e fundit në atdheun e tij transilvan. Edhe periudha midis dy luftërave botërore ishte për të si fundi i një kavalieri të vallëzimit popullor hungarez Csárdás.
Sistem i rrënuar nervor
Ai punoi në institutin gjeologjik në Budapest, derisa u zu me të gjithë atje. Udhëtoi me motor mespërmes Italisë, vizitoi klubet më të rëndësishme të Londrës. Por, Nopcsa kishte gjithnjë e më shumë probleme parash; ai donte madje të shiste edhe bibliotekën e tij.
Në 26 prill 1933, Nopcsa u vetëvra në rrugën Singerstrase në Vjenë. 55-vjeçari qëlloi sekretarin e tij prej shumë vitesh, shqiptarin 45-vjeçar Bajazid Elmas Doda dhe më pas vrau veten duke qëlluar njëherë me armë në gojë, në dhomën e tij të punës, para skrivanisë. Kështu shkruan “Neue Freie Presse”. Ai vetë shkruan lidhur me arsyet e vetëvrasjes: “Shkaku i vetëvrasjes sime është sistemi i rrënuar nervor. Arsyeja pse qëllova edhe shokun dhe sekretarin tim prej shumë vitesh, z. Bajazid Elmas Doda në gjumë dhe pa u nuhatur fare nga ana e tij, është, se nuk doja ta lija të sëmurë, mes dhembjesh dhe pa para në këtë botë, pasi ai do të kishte vuajtur shumë. Dëshiroj, që trupi im të digjet.”
Më kot lëshojmë pallavra për vlerat absolute
Në fillim të shënimeve të tij, Nopcsa zbuloi me një ton thuajse volterian, se pse kishte hedhur në letër kaq shumë gjëra, pavarësisht gjithçkaje: “Shihja gjithandej, si njeriu lufton me bindje të plotë në mënyra të ndryshme, kudo shihja, si mbijnë dhe vyshken gjethet, dhe arrita në përfundimin, që ne më kot lëshojmë pallavra për vlerat absolute. Gjithmonë është analizuesi ai që vendos për vlerën e diçkaje, por në një të tillë këndvështrim nuk ka vend për pesimizmin apo optimizmin. Nëse duam medoemos të ndjekim një parim që është përherë i vlefshëm, ky mund të jetë vetëm vanitas vanitatum.”
