NGA: BS
Xhafer Deva ishte një politikan i shquar në Kosovë dhe në Shqipëri. Lindi nё Mitrovicë më 21 shkurt 1904 si djali i pestë, ndër shtatë djemtë e Ibrahim agë Devës dhe Esmës nga familja Osmani. I ati i Xhaferit ishte me origjinë nga Deva, kishte jetuar e punuar në Nish, ku kishte qenë ndër tregtarët më të njohur dhe vijoi veprimtarinë e tij si përpunues druri edhe në vendbanimin e ri ku u vendos si muhaxhir.
Shkollën fillore e kreu në Mitrovicë, të mesmen në Selanik para Luftës Ballkanike. Më pas vazhdoi shkollimin e tij në Stamboll në “Robert College” për tregti – te shkolla më e vjetër amerikane jashtë territorit të Shteteve të Bashkuara, që në gjuhën turke quhet: İstanbul Amerikan Robert Lisesi, ku mësoi anglishten.
Pas “Robert Kolexhit” në Stamboll, Deva u vendos në Aleksandri si punonjës në Bankën Osmane. Duke vuajtur nga reumatizmi, e la Egjiptin dhe shkoi për kurim në Austri. U rikthye në vendlindje më 1932 për t’u përkujdesur dhe për ta mbarështuar më tej sipërmarrjen drusore. Me paratë ndërtoi një punishte bashkëkohore për përpunimin e drurit, pjesët e së cilës i solli nga Çekosllovakia.
Hyn në politikë pas pushtimit të Mbretërisë Serbo-kroato-sllovene (SKS) më 17 prill 1941, pёr organizimin e pushtetit nё rajonin Mitrovicë – Podujevё – Vushtrri, që ishte ajo pjesë e trevës së Kosovёs nёn pushtimin gjerman. I cilësuar si njeri i afërt me të Plotfuqishmin e Reich-ut në Evropën Juglindore Hermann Neubacher, të cilit i kishte fituar besimin; themeloi administratën me nëpunës, agronomë, arsimtarë shqiptarë. Në bashkëpunim me Rexhep Krasniqin dhe Ernest Koliqin, hap shkolla shqipe në territoret shqiptare të ish-Mbretërisë SKS, e drejtë, e cila ishte mohuar nga ish-mbretëria.
Fuqitë e Boshtit pushtuan Mbretërinë e Jugosllavisë më 6 prill 1941. Më pas, vendi u shpërbë dhe Wehrmacht krijoi Territorin e Komandës Ushtarake në Serbi nën një qeveri ushtarake të okupimit. Territori përfshinte pjesën më të madhe të Serbisë, duke përfshirë pjesës veriore të Kosovës dhe Banatit.
Pjesa më e madhe e Kosovës iu aneksua Shqipërisë dhe në fillim shqiptarët që jetonin atje e pritën me entuziazëm pushtimin italian. Edhe pse zyrtarisht nën sundimin italian, shqiptarët kontrollonin rajonin dhe u inkurajuan të hapnin shkolla në gjuhën shqipe, të cilat ishin ndaluar nga qeveria jugosllave. Italianët u dhanë banorëve edhe shtetësinë shqiptare dhe i lejuan të mbanin flamurin shqiptar.
Më vonë atë vit, Xhafer Deva punoi me Ballin Kombëtar dhe gjermanët për të krijuar një qeveri pro-gjermane shqiptare në Kosovë të lidhur me Shqipërinë. Ai u bë shpejt figura më e fuqishme e Ballit Kombëtar. Politikani më i aftë shqiptar, më pas u emërua shef i administratës lokale në Mitrovicën e pushtuar nga gjermanët.
Pas kapitullimit të Italisë, Xhafer Deva dhe Bedri Pejani, të ndihmuar nga emisari gjerman Franz von Schweiger, ngritën Lidhjen e Prizrenit më 16 shtator 1943. Lidhja, qëllimi i së cilës ishte mbrojtja e kufijve të Shqipërisë Etnike, i shpalli luftë komunistëve dhe u përpoq të krijonte Shqipërinë me kufijtë natyral të saj. Deva më pas vendosi njësitë e sapokrijuara të Ballit Kombëtar nën komandën e gjermanëve.
Së bashku me Pejanin dhe Ibrahim Biçakçiun, një pronar tokash nga Elbasani, ai më vonë ndihmoi në krijimin e një komiteti kombëtar prej njëzet e dy udhëheqësve nga Shqipëria dhe Kosova, i cili shpalli Shqipërinë e pavarur dhe që zgjodhi një komitet ekzekutiv nën Biçakçiun për të formuar një qeveri të përkohshme.
Më 5 nëntor, Deva u emërua Ministër i Brendshëm në Qeverinë e udhëhequr nga Rexhep Mitrovica dhe bashkëpunoi me gjermanët për të kundërshtuar përhapjen e forcave komuniste duke i dhënë në fakt komandën e drejtpërdrejtë mbi forcat e qeverisë së re.
Më 14 shtator 1943 dhe deri nё mbarim tё luftёs ishte kryetar i organizatёs Lidhja e Prizrenit dhe drejtoi qëndresën pёr tё penguar futjen e trupave partizane jugosllave nё Kosovё. Në muajt e pranverës ngarkon një ndër krerët e “Lidhjes së Prizrenit”, Bedri Pejanin, të krijonte divizionin SS “Skanderbeg” – emri i plotë zyrtar: Waffen-Gebirgs Division der SS Skanderbeg (Albanische Nr.1).
Në nëntor 1943, ai u emërua Ministër i Punëve të Brendshme dhe efektivisht iu dha komandimi i drejtpërdrejtë i forcave të qeverisë së sapoformuar shqiptare.
Në maj, ai vizitoi Gjermaninë me Ago Agajn, ministrin shqiptar të Ekonomisë Kombëtare. Më 16 qershor, qeveria e Rexhep Mitrovicës u shpërbë dhe Xhafer Deva humbi postin e tij si Ministër i Brendshëm. Më pas ai u emërua udhëheqës i Lidhjes së Tretë të Prizrenit.
Me fitoren e afërt të Aleatëve në Ballkan, Deva u përfshi gjithashtu në një përpjekje të fundit për të krijuar një qeveri antikomuniste në Kosovë dhe mori depo të mëdha armësh dhe municionesh nga gjenerali SS Josef Fitzthum dhe përfaqësuesi special i Neubacher, Karl Gstottenbauer.
Sipas raporteve gjermane të nëntorit 1944, Xhafer Deva kishte në dispozicion një forcë prej rreth 20,000 burrash të armatosur. Historiani Jozo Tomasevich shkruan se ky numër ka të ngjarë të ekzagjerohet, por pranon se grupe të mëdha shqiptarësh të Kosovës ishin aktivë në rajon në atë kohë.
Rishikimi historik i rolit të Devës në Luftën e Dytë Botërore është bërë më i ndërlikuar pasi, roli i tij në shpëtimin e hebrenjve brenda Shqipërisë ka dalë gjithashtu në dritë.
Në pranverën e vitit 1944, nazistë kërkuan një listë të hebrenjve, e cila më parë ishte refuzuar nga autoritetet shqiptare. Me të dëgjuar situatën e rëndë, dy nga udhëheqësit lokalë hebrenj kërkuan ndihmë nga këshilli i Mehdi Frashërit, një zyrtar qeveritar; Frashëri ia referoi Xhafer Devës, i cili me sa duket nga njëra anë kishte një nam të mirë për mbrojtjen e hebrenjve. Xhafer Deva, në atë kohë ministri i brendshëm i qeverisë shqiptare, thuhet se u tha dy delegatëve hebrenj se ai e kishte listën dhe ra dakord që të diskutonte për këtë çështje me gjermanët.
Ai refuzoi t’ua dorëzonte listën gjermanëve dhe refuzoi kërkesat e tyre për të mbledhur hebrenjtë në një vend, për shkak të zakonit shqiptar të besës së mikpritjes.
Gjermanëve, Deva ua argumentoi se nuk do t’ua dorëzonte listën pasi nuk do të pranonte “ndërhyrje në çështjet shqiptare”. Deva informoi udhëheqësit e komunitetit hebre (Rafael Jakoel dhe kunatin e tij) se më pas kishte refuzuar me sukses kërkesën gjermane. Në qershor 1944, qeveria gjermane kërkoi sërish listën e hebrenjve dhe qeveria shqiptare refuzoi sërish.
Ndërsa, lufta në Shqipëri po i afrohej fundit, Xhefer Deva iku në Kroaci dhe më pas në Austri në dhjetor, ku u rivendos me ndihmën e Ministrisë së Jashtme të Rajhut ndërsa gjermanët u evakuuan nga Shqipëria dhe Kosova.
Aty u bashkua me shqiptarët e tjerë antikomunistë në mërgim dhe u kujdes për Rexhep Mitrovicën e sëmurë. Nga fundi i vitit 1945 deri në fillim të vitit 1947, ai jetoi në Austrinë perëndimore, në një distancë të sigurt nga forcat sovjetike. Në vitin 1947, Xhafer Deva u shpërngul nëpërmjet Italisë në Damask të Sirisë, ku ndihmoi në botimin e gazetës së mërgimtarëve “Bashkimi i Kombit”.
Në vitin 1956, ai emigroi në Shtetet e Bashkuara dhe jetoi për një kohë të shkurtër në Nju Jork dhe Boston. Në vitin 1960, ai u transferua në Kalaveras Kounti, Kaliforni, dhe punoi si ndihmës mbikëqyrës në departamentin e postimeve të Universitetit Stanford në Palo Alto deri në pensionimin e tij në 1972. Në vitet e tij në mërgim, Deva drejtoi Ligën e Tretë të Prizrenit dhe luajti një rol aktiv në organizimin e rezistencës antikomuniste. Ai vdiq më 25 maj 1978, në moshën 74 vjeçare.
