Sanxhaku i Novi Pazarit
Aubrey Herbert
E diel, 25 gusht 1912, Novi Pazar
Kur u zgjova në mëngjes, Ahmeti erdhi të më tregoj se kishte ardhur një telegram nga Isa Boletini që thoshte se nëse çfarëdo lëndimi të më ndodhte, ai që do të ishte përgjegjës do të ballafaqohej me hakmarrje të hatashme. Kështu, statusi im u ndryshua tërësisht dhe Jack, së bashku me mua, ishim heronjtë e momentit. Qenin e vogël, Parisin, dhe shokun e tij, një çift shumë ndihmues, ia lashë në kujdes njërit prej shqiptarëve miqsorë. Ahmet Efendiut ia dhashë revolen si dhuratë sepse mendoja që me siguri do të dilja jashtë territorit të trazuar dhe se nuk do të kishte gjasa që të më duhej sërish. Ai e nxorri thikën e stolisut me argjend që ta ma jepte mua por unë refuzova.
Tërë qyteti kishin dalur te pazari që të na takonin dhe të na përcillnin për lamtumirë. M’u kujtua dalja nga përfundimi i trajnimit për pronarëve të vegjël, me një dallim që turma ishte e veshur ndryshe. Ishin të veshur me jelekë ngjyrë shkëlqyese të kuqe dhe të verdhë, shalla kuq e zi dhe me kapuça ngjyrë të errët. Dhe, ne bëmë një ecje piktoreske duke u larguar me përcjellje të rojeve para dhe pas dhe burrave që kalëronin përkrah nesh. Nganjëhere na bartnin e nganjëherë kalëronim. Rifati, një njeri trupmadh, me tre vëllezërit e tij, të mëdhenj sikur ai, erdhi me neve. Ai tha se në luftimet e ndershme, gjatë asaj vere, i kishte vrarë 12 njerëz; se ishte dora e djathtë e mutesarifit, se tre vëllezërit e tij ishin banditë gjatë tërë verës kurse babai i tij njëherë e kishte mbajtur të ngujuar përtokë një regjiment të tërë. M’i vuri duart e tij rreth qafës që të ma tregonte këtë.
Disa kilometra jashtë qytetit, këta qytetarë luftarakë u ndalën, e krijuan një rreth dhe secili mbajti fjalim. Nuk besoj që ndonjëherë kam parë njerëz të këtillë me pamje madhështore fizike. Të gjithë thamë se këtë do ta bëjmë edhe herën tjetër kut të takohemi kurse ata thanë se nëse vijnë kohë të vështira do të kërkonin besë (mbrojtje) te unë në Londër. Të gjithë dukeshin si mbretër me rroba të vjetra.
I thashë njërit prej shqiptarëve se do ta mësoj gjuhën e tij, pasi që na u dashtë të flsnim me përkthyes, i cili fliste shqip. Ai u përgjegj në mënyrë madhështore:”Mësoj vetëm emrat e armëve dhe do të bisedojmë mjaftueshëm”. Pastaj, shumica e tyre u kthyen por përcjellja [e armatosur] qëndroi me ne. Duke vazhduar rrugën, në jug-lindje e pamë një grup të serbëve por ikën të shpartalluar.
Me përcjellësit folëm gjatë tërë rrugës. Ata të gjithë u pajtuan se vrasja e Ivanit ishte fatkeqësi dhe turp. U thashë se gjërat si këto e dëmtojnë fenë islame dhe atë të krishterë. Xhandarët thanë se kjo ka qenë punë e fëmijëve injorantë. Mendoj se këta njerëz janë pasardhës të pacinakëve, të cilët i kishin penguar luftëtarët e kryqëzatave aq shumë.
Ata m’i treguan brengat kryesore të shqiptarëve. Para se gjithash kishte tepër zyrtarë kurse regjimi i ri i bezdiste më shumë se i vjetri; së dyti, nuk u pëlqente shërbimi ushtarak, por padyshim kishte shumë për të thënë në lidhje me shërbimin me të krishterët. Poashtu, kishte kundërshtime ndaj kësaj. Myslimanët agjinonin kurse të krishterët jo. Të krishterët hanë e pijnë gjatë ramazanit. Nuk ishte krishtërimi që ata bëheshin merak dhe këtë ata e kishin dëshmuar me gatishmërinë e tyre që t’iu bindeshin oficerëvë të huaj të krishterë. Ishte dallimi i zakoneve dhe i vendeve.
Duke zbrtur poshtë Sanxhakut, takova disa ushtarë të krishterë që shihej se kalonin shumë mirë me myslimanët. Njërit prej të krishterëve i ofrova bakshish por ai e refuzoi duke thënë:”ne këtë e bëjmë me dëshirë për shtetin të cilit i shërbejmë; ne nuk kemi nevojë për ryshfet.” Tjerët më thanë se kjo ishte për shkak se shqiptarët ishin duke shikuar dhe ai veproi ashtu e jo për shkak se i urrente të huajt e as për shkak të devotshmërisë ndaj detyrës.
Më vjen keq, por përcjellësit e mi nuk do të kishin fituar ndonjë shpërblim për moral. Shumica e tyre kanë qenë në burg – kjo nuk argumenton krimin në pjesën e tyre – kurse tjerët kanë mbetë jashtë burgut vetëm me ndihmën e pushkëve të tyre. Ankesa e xhandarëve është e njejtë si gjithmonë – paga e ulët dhe shumë punë, mungesë e konsideratës, kohë e gjatë larg vendit; por ankesa e vërtetë e shqiptarëve, e para e dhe e fundit, është se nderi dhe liria e tyre nuk konsiderohen mjaftueshëm.
Më ka pëlqyer ky udhëtimi nëpër Sanxhak pa masë. Pjesa e parë ka qenë pa lezet dhe pak monotone që erdhi pas një pamje senzacionale pas Bosnjës. Pjesa e dytë e udhëtimit ishte me terren të ashpër dhe paksa ma kujtoi jugun e Shqipërisë, malet e Pindit edhepse atje ka më shumë jetë.
Sjenica është e lartë dhe e rrafshët. Nga Sjenica vendi bëhet i fshirë, duket pjellor dhe është i kultivuar mjaft shpesh. Rruga për në Novi Pazar është e mirë. Qyteti [Novi Pazari] është sikur çdo qytet tjetër turk, por ndoshta më shumë duket si qytet shqiptar. Këtu momentalisht në pushtet janë turqit. Shkova në zyrën e telegrafit një ditë për të dërguar një telegram në shtëpi, por nuk munda pasi që përkthyesi zyrtar kishte shkuar në Mitrovicë. Megjithatë, aty ishin dy oficerë turq që dërgonin telegram për të kërkuar menjëherë dërgimin e më shumë trupave për në front. Por, vendi, në vete, ishte i qetë sikur Foreign Office, dhe i mungonte i njejti pasion. Disa badihavaxhinjë më përcollën deri aty dhe unë qëndrova për t’i dëgjuar diktimet e telegrameve.
Rifati është një horr i mundimshëm dhe unë nuk do të ndjehem keq kur të vritet. Kurrë nuk kam takuar turk apo shqiptar si ky që mburret për shkak të njerëzve që i ka vrarë. Besoj se i ka 12 gjaqe dhe e urrente ecjen me mua gjatë natës nëpër qytet në Novi Pazar ku ai është jashtë zonës së tij dhe mund të vritet. Sidoqoftë, për momentin i pandëshkuar, por më duhet ta pranoj se ka ecur me mua pasi që ma kishte dhënë fjalën se do ta bënte këtë gjë. Drejtuesi i karrocës, Haxhi Salihu, tha:”Yureki kopuk dir amma namuzli bir adam – zemra e tij është e kalbur por është njeri i ndershëm” dhe shtoi “Të më ruaj Zoti për të mos rënë në dorë të tij”. Ai dhe vëllezërit e tij janë njerëz madhështor për shikim, sikur arabët gjigantë. Ua dhashë disa lira dhe një thikë.
Ahmet efendiu ishte më i miri ndër ta. E arritura e tij më e madhe, për të cilën ai nuk foli, ishte vrasja e një njeriu së bashku me kalin me një plumb që kishte bërë vitin e kaluar. /InforCulture.info
