Zbulimi i Dodonës me 1875, vërtetoi se civilizimi i saj i dha identitetin kulturor Epirit dhe Greqisë;konkretizimin e perandorisë homerike dhe të marrëdhënieve të heronjve mitologjikë me Epirin. Vërtetoi se Dodona përbënte gjenezën e teogonisë së sistemit politeist grek dhe të kozmogonisë në tërësi
Qyteti antik i Finiqit mund të vuajë ende sot dramën e grabitjes së thesareve të veta, mund të vuajë braktisjen, mund të vuajë ndërtimet tona shpërfillëse për lashtësinë dhe rëndësinë e vet, por drama e saj e vërtetë dhe e madhe lidhet me faktin se ne i fshehim dhe iu fshihemi të vërtetës së madhe mbi rëndësinë e tij në botën antike.
Zbulimi i Dodonës me 1875, vërtetoi se civilizimi i saj i dha identitetin kulturor Epirit dhe Greqisë; lidhjen e saj me gjeografinë themeluese të botës mitologjike greke; konkretizimin e perandorisë homerike dhe të marrëdhënieve të heronjve mitologjikë me Epirin.
Vërtetoi se Dodona përbënte gjenezën e teogonisë së sistemit politeist grek dhe të kozmogonisë në tërësi. Vërtetuan se në vet Epirin, civilizimi “qytetës” (sipas modelit të poliseve të tjera helene,) i kishte paraprirë luftës së Trojës.
Pra, zbulim i Dodonës solli argumente pa fund që rrezonin në mënyrë të padiskutueshme identifikimin e termit “barbarë” me termin “jo grekë” për Epirin. Njohja me këto zbulime, sidomos me mbishkrimet e viteve 370-368 p. Kr, detyruan Hammondin t’i konsiderojë pretendimet e mësipërme “kashtra” pa vlerë.
Në civilizimin dodonas, qyteti antik i Finiqit (si edhe Butrinti dhe qytetet e tjera të hapësirës midis Paksous, Korfuzit dhe Ilion-it të zhdukur) vërteton me mënyrën e vet rrënjët e lashta të civilizimit qytetës në Epir dhe relatat e tij të drejtpërdrejta me mitologjinë dhe kulturën e lashtë helene.
Vërteton në këtë prizëm se ky civilizim qytetës, veçanërisht i Finiqit, nuk përbën një ndikim të vonshëm të kulturës së poliseve të tjera greke. Por, një rikthim në to, në formë të zhvilluar, të elementeve të veta kulturore, të cilat kishin udhëtuar prej kohësh nga Epiri drejt qytetet shteteve të tjera helene. Kjo do të thotë se nuk qëndron teza e njohur se Epiri i lashtë u përfshi në botën e zhvilluar helene me mbretin Tharipas të Mollosëve, i cili me 423 p. Kr, i ndikuar thellësisht nga kultura Atikase, themeloi shtetin e tij në Epir, në bazë të sistemit politik të shtetit të Athinës.
Në këtë drejtim qyteti antik i Finiqit, kryeqytet i Koinonit (Unionit) Epirotas (232-168 p. Kr) përbën një rast të padiskutueshëm dhe të panegociueshëm. Nuk dihen themeluesit e tij, por nuk janë Helenët e ekspansionit kulturor të pas Luftës së Trojës si në rastin e Apolonisë, apo të Epidhamnos. Dallon edhe nga Butrinti që mitologjia lidh themelimin e tij (në fakt ringritjen e tij) nga heronj trojan të mbijetuar pas rrenies së Trojës) Formën që njohim sot nga rrënojat e tij Finiqi i mori diku rreth shek V p. Kr. Përbënte kryeqendrën politike, ekonomike, tregtare, kulturore dhe shoqërore të Epirit.
Dallohej për teatrin e madhe antik, tembullin e perëndeshës Athina, akropolin, pallatet dinjitoze, agoranë, gjimnazin, nekropolin me sarkofagje etj. Magjithatë njihte dhe respektonte vartësinë shpirtërore nga Dodona. U shkatërrua, me 230 nga mbretëresha illire Teuta dhe siç na njofton Polibi, ajo u verbua prej sasisë dhe cilësisë së plaçkës nga qyteti i rrënuar me popullsi të panumërt dhe nivel të lartë kulturor. Ndërkohë, kujtesa popullore konsideron edhe sot shkatërrimin e Finiqit si më të madhin e njohur ndonjëherë.
Finiqi dhe roli i tij në çeshtjen e alfabetit grek
Finiqi në hartën e qyteteve thesprote dhe kaonase të Epirit, përbën, paralelisht me komunikimin me Dodonën, një hallkë të pashkëputur marrëdhëniesh me pjesën tjetër të botës helene, me rol të shënjuar në gjeografinë e Kulturës së Egjeut. Pikërisht këtu duhet kërkuar dhe rrjeti i dendur të qyteteve me emrin e vet FINIQI në këtë gjeografi. Qytete me emrin FINIQ apo dhe tradita në lidhje me Finiqin, takojmë pothuaj në të gjithë Mesdheun, në Kretë, në Liban, në Italinë e Jugut, në Epir, në Korinth. Arsyet që çuan në krijimin e hartës me “Finikopolis”, nuk janë njësoj të njohura si në rastin e Apoloni-ve, apo më vonë të Aleksandri-ve. Sipas Herodotit pikënisja për qytetet “Finiqi” vjen nga Deti i Kuq. Rreth shek XX p. Kr, banorë të saj u vendosen në Finiqin e Libanit. Arritën kulmin e vet kulturor nga shek.. XII deri në shek.. IX p. Kr, si qytet jo helen dhe në të njëjtën periudhë u shtri në të gjithë Mesdheun, nga ku erdhi dhe alfabeti grek.
Një variant tjetër mitik përmend se fenikasit banonin ne gjeografinë e Izraelit të sotëm, morën nga egjiptianët disa simbole grafike dhe me zhvillimin e tyre krijuan alfabetin e parë (i njohur edhe si alfabet semit). Po sipas këtij varianti, grekët në fund të shekullit IX p. Kr, morën alfabetin e fenikasve, e pasuruan me zanore dhe ia përshtaten gjuhës greke.Ky argument, se grekët nuk e njihnin shkrimin para shekullit VIII p. Kr. mbeti rezistent deri gati para një shekulli.
Humbi çdo qasje shkencore kur A. Evans zbuloi në Kreten Minoase shkrimet lineare A dhe B, simbolet grafike të të cilave kishin ngjashmëri të plota me të paktën 17 nga të 24 shkronjat e alfabetit grek. Shkrime kretase vijnë të paktën para shek XV p. Kr. Të njëjta shkrime u zbuluan edhe në Pillo, Mikenë, Tebë dhe deri në vijën e Danubit. Fenikasit e Libanit dhe shkrimi i tyre shfaqen në histori në shek XII deri në shek IX p. Kr. Krahasimi i thjeshtë çoi Evansin në përfundimin e shkruar në veprën e tij Scripta Minoa, se Fenikasit e Libanit morën shkrimin nga Kreta e cila i kolonizoi ata rreth shek XIII p. Kr.
Konstatimi i Artur Evans në lidhje me përparësinë helene në zbulimin e shkrimit u vërtetua edhe nga profesori i shquar i arkeologjisë prehistorike Paul Faure, kur botoi mbishkrime të dekodifikuara të shkrimit linear grek të gjendura në murin ciklopik të Pilikatëve të Itakës. Sipas metodave moderne shkencore, ato i përkasin shek XXVII p. Kr. E përforcon këtë tezë mbishkrimi me shkronja të alfabetit grek në Juros të Allonisos, (Sporadhes veriore) i gjendur mbi faqet e një ene të viteve 5 000 – 4500 p. Kr; fakti shkrimor në gjuhën greke i Soumerias që daton në vitet 3 200 p.Kr etj. Të gjitha këto dhe fakte të tjera, nuk lenë hapësira dyshimi se gjuha helene i paraprin gjuhës semitase të paktën 4000 vjet.
Pra faktet vërtetojnë variantin e kundërt, që Fenikasit nga territori Helen, Kreta, kolonizuan brigjet e Mesdheut duke patur me vete alfabetin grek. Rasti i Finiqit të Epirit dhe miti i Kadmos, përbën një argument të fortë në favor të variantit të dytë. Profësori dhe akademiku grek Mihail Saqellariu thotë se Finiqi i Epirit, nuk lindi në bregun e Libanit. Emri Finiqi iu dha qytetit të Libanit, pasi banorët e atjeshëm ishin të dhenë pas ngjyrosjes së pëlhurave me ngjyrën e veçantë të kuqe që helenët i thoshin “finon”. Fjalët finon- finos-finix janë greke.
Sipas Liddell & Skott, hartues të fjalorit të madhë të gjuhës greke kjo fjalë interpretohet me të kuqën e purpurt. Sipas historianit St. Sotiriu fenikasit e kanë prejardhjen nga qytetet minoase Finix dhe Limin Finikuntos të Kretës, të ndërtuara përgjatë mijëvjeçarit të tretë p. Kr.Në këtë logjikë, Finiqi i Epirit, shton rendësinë e vet në çeshtjen e alfabetit grek edhe për shkak të marrëdhënieve të tij me Kadmon. Miti i Kadmos, ashtu si e Irakliut, është i shpërndarë kudo në Mesdhe, duke vërtetuar në këtë menyrë edhe shtrirjen gjeografike të qyteteve “Finiq”.
Rendësia e veçantë e marrëdhënies së tyre ka të bëjë me “lajmin” se Kadmos solli në Greqi alfabetin grek nga “Finiqi”. M. Saqellariu këmbëngul se Finiqi i Kadmos nuk ishte vendi i Fenikasve semitë, por Finiqi i Epirit. Ai shton akoma se me të njëjtin emër, Finati, është i njohur në fis epirotas, pasardhës të fenikasve të Epirit, të cilët nën udhëheqjen e Kadmos pushtuan Biotinë. Ekziston gjithashtu miti se Kadmos së bashku me të shoqën Armonia, (në martesën e të cilëve morën pjesë gjithë perenditë e Olimpit), në fund të jetës së tyre braktisën fronin mbretëror në Tebë dhe u vendosën në Finiq dhe se këtu lindën një pasardhës, Ilirion, i cili konsiderohet si paraardhësi i parë i ilirëve, mit që vendos marrëdhënie gjaku midis ilireve dhe heleneve.
Duke u nisur nga fakti se zbulimi i Dodonës vërtetoi se në Epir flitej greqishtja para viteve 2100 p. Kr dhe fakti i zhvillimit të madhë të Finiqit dhe pjesëmarrjes së këtij qyteti në të gjitha zhvillimet e mëdha të rajonit më të gjerë, si edhe marrëdhëniet e veçanta me Kretën (në kuadrin e marrëdhënieve të shumëfishta të Dodonës dhe Epirit me civilizimin Kretas), është e pranueshme logjika interpretuese e mitit të Kadmos në lidhje me alfabetin grek dhe rolin e Finiqit të Epirit.
Marrëdhëniet e veçanta të Finiqit me perëndeshën Athina
Perëndesha Athina, përbën një eksluzivitet i Epirit. Në raport me gjithë teogoninë me origjinë dodonase, Athinaja përbën një rast të rrallë të ruajtjes së marrëdhënieve shpirtërore me Dodonën dhe Epirin. Dhe në këtë areal bën përjashtim marrëdhënia e perëndeshës Athina me Finiqin, adhurimi ndaj së cilës ruhet edhe në traditën e mëvonshëm të krahinës. Por kjo marrëdhënie sjell më afër Finiqin me Kretën dhe raportet e Finiqit me alfabetin grek. Kështu, me këtë prani të Athinas ngjizet dhe fiton vlerë të shtuar kozmosi i Dodonës.
Athinaja është e bija e Zeusit të Dodonës dhe e Mitidhës, e cila kishte për at Qiellin (produkt i bashkimit të teogonisë dhe kozmogonisë dodonase). Ajo u lind nga koka e Zeusit. Nga vendet lindjes së Athinasë përmendet Kreta dhe Libia. Janë të njohura marrëdhëniet e Epirit, Dodonës-Finiqit, me këto dy vende. (Një nga variantët themeluese të orakullit të Dodonës e lidh atë drejtpërdrejtë me Libinë) Kafsha e zgjedhur e Athinasë ishte kukuvajka, simboli i njohur i dijës në Epir.
Ndër bëmat e saj përmendet se mundi dhe zhduku përbindëshin e Aijidhas, i cili kishte shkatërruar gjithçka dhe në Finiq (si në Libi, Egjipt, Fregji). Në luftën e Trojës ajo mbajti anën e akejve dhe heronjtë e dashur të saj ishin të gjithë ata që kishin marrëdhënie edhe me Epirin)
Roli i dukshëm e Athinasë në Epir
Perendesha Athina mbikqyri ndërtimin e anijes Argo, më të madhen deri në atë kohë. Për suksesin e udhëtimit kosmogonik të argonauteve Athinaja e pajisi Argon me dru nga pema e shenjtë e orakullit të Dodonës, të cilit i dha aftësinë e të folurit që të mund të artikulonte profecitë.Në zonën rreth Dodonës adhurimi i perendisë Athina, thonë studiuesit, të çon tek identifikimi me adhurimin e vet orakullit.
Pas shek. VI p. Kr, adhurimi i Athinas në Epir rikthehet vrullshëm. Gjendet në 10 nga qytetet më të njohura të Epirit midis të cilëve në Nikopoli, Butrint, Orikum, Finiqi, Apollonia, Epidamni. Nga 21 emra karakterizues për perëndeshën Athina në të gjithë botën helene, 7 prej tyre i gjejmë në Epir. Midis tyre tërheqin vëmendjen emërtimi i parë i tempullit të saj në Athinë, Poliadhos, por edhe e Virgjer, Palladha, Erganin (mbrojtese e punës krijuese të krahut) etj.
Athinaja , Epiri, Finiqi, Troja
Para se të flasim për marrëdhënien e drejtpërdrejt të Athinas me Finiqin, mund të bëhet një parantezë për të parë marrëdhënien me të gjerë të saj me Epirin dhe Trojën. Tërheq vëmendjen fakti se të gjithë heronjtë që mbetën gjallë nga Troja e rrënuar u kthyen në Epir, për të themeluar qytete, si në rastin e Butrintit, apo për të lenë pasardhës shtetëformues si në rastin e Mollosëve. Po ashtu qyteti që mbante emrin e parë të Trojës, ILION, gjendet sipas toponimeve, vetëm në Epir. (!)
Emrin Palladha, me të cilin karakterizohet Athinaja, lidhet me një statujë me veti mbrojtese të tilla që garantonin integritetin e qyteteve që e dispononin.
Sipas Apollodhoros, perëndesha Athina u rrit në femijëri nga perendia Tritonas i cili kishte një vajzë me emrin Palladha. Vajzat sterviteshin së bashku në artet luftarake, por një ditë u zunë. Në momentin që Palladha u bë gati të godiste Athinanë, Zeusi vuri në mbrojtje të së bijës mburojën e vet. Palladha u tremb dhe nuk arriti të përballonte goditjet e Athinas. Athinaja në kujtim të mikeshës krijoi një statujë të ngjashme me shoqen e humbur padrejtësisht dhe për faj të saj, të cilit i dha cilësi mbrojtëse dhe e vendosi në krah të të atit.
Statuja mbeti në Olimp deri ditën që Zeusi tentoi të përdhunonte Elektrën, e cila për t’ u mbrojtur, u vendos pranë statujës së Palladhës. Zeusi e hodhi statujën e cila ra në Troadha, përmbi një kodër. Ishte momenti që Illos themelonte qytetin e tij Ilion e cila më vonë do të quhej Trojë. Ardhja e statujës me veti hyjnore mbrojtëse nga qielli u konsiderua shenjë aprovuese për ndërtimin e qytetit dhe kështu u bë. Thuhet akoma se Troja në luftën me akejtë kishte të garantuar mbrojtjen e saj për dhjetë vjet, deri në momentin që Odiseu me ndihmën e Dhiomidhit, vodhën nga tembulli i Athinasë në Troadha statujën e Palladhës.
Athinaja në Finq adhurohej me tempulli më të lashtë
Në Finiq perendesha Athina adhurohej në tempullin e saj me emrin Poliadhos. Në fakt ky emër e ka origjinën te perendesha mbrojtese e akropoleve të qyteteve të vjetra helene. Tempulli i Poliadhos kushtuar perendeshës Athina, përbën ndërtimin më të hershëm besimi në qytetin e Athinës. Në një nga mbishkrimet e gjetura në Dodonë thuhet se qyteti i Finiqit kërkonte leje nga Zeusi i Dodonës për të çvendosur tempullin e Athina Poliadhos pasi rrezikonte.
Arkeologu Evangjelidhis dhe shkencetarë të tjerë janë të një mendjeje se mbishkrimi daton në shek IV për në shek III p. Kr. Duke u nisur nga ky fakt rezulton se perendesha Athina Poliadhos adhurohej në Finiq para shek IV p. Kr, madje me tempull të veçantë. Njëkohësisht konkludohet se bëhet fjalë për ndërtimin më të vjetër besimi nga vendasit, pasi në vet Dodonën, vetëm në shek IV p. Kr, u ndërtua një tempull i vogël kushtuar Zeusit, perëndisë së Dodonës.
Ajo që tërheq vëmendjen dhe që konfirmon tezën e lidhjeve tepër të ngushta midis Dodonës dhe Finiqit është fakti i kërkesës për lejen e kërkuar nga Finiqi tek Zeusi i Dodonës për të kryer këtë zhvendosje të tempullit të Athinas Poliadhos. Por ajo që ka rendësi akoma më të madhe është fakti se që nga shek VIII të p. Kr adhurimi i Athinas Poliadhos në Korinth si edhe në Korfuz, në Ambraqi dhe në koloni të tjera Korinthiase ishte i njohur me emrin Finiqi dhe prej saj iu dha emri i muajit Finikeon dhe të një kodre në Korinth.
Miti i Arahnit “Maret” e Finiqit dhe ‘Tarande lla’ në Italinë e Jugut
Burimet shkencore vërtetojnë gjithashtu se Athina Finiqi korrespondon njëkohësisht me Athina Erganin, mbrojtese të punës së krahut dhe kryesiht të tekstilisteve dhe të ngjyrosësve me ngjyrën Finikon, të kuqën e purpurt. Është i njohur miti i Arahnit,- Merimangës. Arahni, një vajzë e re kishte fituar famë të madhe në tekstile dhe qendistari, aq sa dhe vet Nimfet e adhuronin. Mirëpo ato e lidhnin aftësinë e saj me faktin se kishte mësuar artin e vet pranë perëndeshës Athina.
Arahni, duke qenë se nuk donte të kishte këtë lidhje, ftoi perëndeshën Athina (Palladha në këtë rast) në konkurrim. Perëndesha u paraqit si një grua plakë dhe i kërkoi Arahnit-Merimangës më shumë maturi. Ajo u përgjigj me arrogancë. Perëndesha zbuloi identitetin e vet dhe konkurruan. Tekstili i Merimangës me pamje nga jeta erotike e perendive, nevrikosi perëndeshën Palladha, që e transformoi të renë në një insekt me helm që do të thurte vazhdimisht duke tërhequr cepin e fijës së vet.
Sipas mitologjisë Arahni e kishte origjinën nga Lydhia në Azinë e Vogël. Ky fakt se bashku me luajalitetin konvencional të kronotoposit në mitet, ndihmon për të parë afërinë e Arahnit (Merimangës) me Epirin. (Bëhet fjalë për pikëpamjen e gjithëpranuar se shumë qytete dhe fenomene mitologjike që kërkohen në Azinë e vogël gjenden në Epir dhe anasjelltas. Shembull kuptimplotë përbën komunikimi i Trojës më Epirin, si edhe fakti se komunikimi midis ketyre dy rajoneve ka qenë i panderprerë deri në historinë moderne) Ndihmon në këtë ecuria e traditës së arahnit-merimangës në jetën e Epirit dhe të krahinave me kulturë të ngjashme me të.
Në Finq u gjend një reliev prej ari me figurën e arahnit-merimangës. Diçka e ngjashme u perserit edhe në Kretë. Gjithashtu në zonën e Epirit, si edhe në Italinë e Jugut (Magna Greece), egziston miti i përbashkët me merimangën helmatisese dhe kafshimet prej saj të grave. Lidhet me gratë jo si hyjni, por me gruan epirotase që ishte e zonja e tokës, e natyrës, bartese e civilizimit, e sigurimit dhe vijimësisë së jetës. Praktikisht ajo ishte e ekspozuar tek sulmet e merimangës, i cila njihet edhe si “e veja e zezë” pasi mund të shkaktonte edhe vdekjen deri vonë, madje edhe deri pas Luftës së Dytë Botërore, këtu ruhej tradita, sipas së cilës që të shpetonte nga kafshimi helmatisës i merimangës, gruan e kafshuar e vendosnin në pleh organik në dekombozim (proces gjatë të cilit prodhohet nxehtësi) Rreth e qark, si në vajtimet e lashta, rrinin gra, me emrin Maria-Mare, të cilat duhej të këndonin formula magjike apo dhe të vajtonin.
Temperatura dhe vetia e plehut organik, por më shumë krijimi i vetbesimit tek gruaja e dëmtuar për shpëtimin e saj, çonte në shërimin e saj. Provokon interes emri Marie –Mare. Në Finiq me këtë emër ka gjasa të thirreshin vajzat e virgjëra. Ekziston një varg i një këngë të stërlashtë popullore që i referohet qytetit të Finiqit i cili, sipas kësaj kënge, kishte 9 mijë Mare, të cilat sipas kujtesës popullore, kur hynin në valle zhurmat e zbukurimeve të tyre prej ari e argjendi dëgjoheshin në një largësi prej dhjetë kilometrash. Argumenti është i mjaftueshëm për të bërë një paralelizëm tjetër në retrospektivë. Është e njohur se figura e Shën Mërisë adoptoi cilësi nga më të mira të perëndive gra të lashtësisë. Në krye të tyre qëndron perëndesha Athina. Nuk identifikohen thjeshtë nga fakti i të qenit të virgjëra.
Dihet se festa e madhe 15 gushtit, kushtuar fjetjes së Shen Merisë koençidon me festën më të madhe në Athinën e lashtë që i takonte lindjes së Athinasë. Nuk është gjithashtu rastësi që tempulli i Athinas në Akropolin e Athinës u bekua dhe shndërrua nga Justiniani në kishën kryesore të Athinës dhe tempulli mori emrin Shen Meria Athiniote. Mund të vihet re akoma se Athinaja u lind nga koka e Zeusit. Shen Meria lindi me mënyrë hyjnore njeriut e Zotit.
Sigurisht, pas dekretit të Justinianit nga ky fenomen nuk bëri përjashtim as Epiri e Finiqi. Por ajo që dallon është fakti se shumë nga këto tempuj i kushtohen virgjëreshës Shën Mëri. Nga 78 manastire në pjesën veriorie të Epirit, 49 i përkushtohen Shën Mërisë.
Ngjashmëria me Italinë e Jugut
Në Italinë e Jugut, e njohur si Magna Greece, e cila zotëron lidhje të drejtpërdrejta dhe diakronike me Dodonën dhe Epirin dhe Kretën, ekziston gjithashtu e njëjta traditë për shpëtimin e gruas së kafshuar nga merimanga, duke ruajtur madje rregulla paganistike. (Folklori i këtushëm, si zakonisht, i hoqi kësaj tradite anën funksionale, shpëtimin e viktimës nga helmi dhe e shfrytëzoi për krijimin, fillimisht të një valleje popullore, e cila në vijim u shndërrua në një identitet me vete i stilit “pop”, me famë ndërkombëtare.) Bëhet fjalë për vallen e Tarandelës, të arahnit-merimangës.
Në Italinë e Jugut gratë e kafshuara nga merimanga quheshin Tarandane. Merimangat quheshin Tarandelat. Ato ishin të ngjyrave të ndryshme. Ngjyra lidhet me rrezikshmerinë për jetën e gruas. Kafshimi i merimangës se çdo ngjyre tjetër me përjashtim të ngjyrës së zezë bëhej me tropare dhe vajtime si në rastin e Finiqit dhe Epirit. Në rastin e kafshimit nga merimanga e zezë, gratë e tjera mirrnin gruan e kafshuar dhe tundini fortë e pafundësisht me lëvizje nga më të ndryshme.
Organizmi, nëpërmjet djersës dhe gjakut që rridhte, jashtëqiste helmin dhe tarantana shpëtonte nga dhimbja dhe pasojat e tjera. Lëvizjet që imponoheshin në raste të tilla, kujtonin më shumë ritmet dionisiake, diçka që u adoptua sot nga ritmet folk të vallës së Tarandelës. Emri Tarandelë gjithashtu vjen nga emri i qytetit Tarando në të njëjtën krahinë, themelues i të cilës është Tarandua, mitologjik, i biri i Posidhonës dhe i Satirës, vajzës së mbretit të Kretës Minoa.
Nga prof. Asoc. Panajot BARKA
