Publikohen detajet mbi organizmin dhe funksionimin i pushtetit lokal në Shqipëri, që nga periudha e sundimit osman e deri në periudhën e Monarkisë së Zogut. Si u bë regjistrimi i popullsisë së Shqipërisë në vitet 1839, 1861 dhe 1882, në bazë të një legjislacioni modern nga më të përparuarit e asaj kohe si në shtetet perêndimore, që vazhdoi të aplikohej në vendin tonë deri në vitet 30-të të shekullit të kaluar, si dhe pajisja e shtetasve shqiptarë me pasaporta dhe lejekalimi, kur ata plotësonin këto kushte: “Çdo njeri i lemun në tokën e Shqipnis, kufijtë e së cilës janë caktuar në Konferencën e Londrës e të Firences, quhet shqiptar dhe ka të gjitha të drejtat qi rrjellin nga kjo cilësi. Njerzit originër të tokave të Shtetit Shqiptar dhe banues në tokët e Shtetit Shqiptar të sipërpërmēndun, që nga hymja në fuqi e kësaj marrëveshtjeje, do të bahen nënshtetas të Shtetit Shqiptar. Njerzit originer të tokave të Shtetit Shqiptar dhe banues ne Tyrqi, në kohën qi hyn ne fuqi kjo marrëveshtje mbeten nënshtetas.
Në të gjitha fushatat elektorale që janë zhvilluar në Shqiperi në keto 30 vjet të periudhës postkomuniste, si ne ato te zgjedhjeve parlamentare, ashtu dhe ne ato te pushtetit lokal, dy kamper kundershtare te pollitikes, mes shume akuzave të ndërsjelita. lshin dhe ato për mos berjen eregjistrit zgjedhor të popullsisë dhe paisjen e shtetasve me pasaporta e kartate identitetit. Kjo gie duket se nuk éshtë krejt pa baze, pasi po te kemi parasysh se si registrii populsise dhe kartat e identitetit, nuk janë të panjohura per vendin tonë, vadje po ti referoheml historisë, do të shohim se ato jane aplikuar dhe përdorur me sukses në vendin tonë që para gat dy shekujsh, kur Shqiperia ishte nën sundimin osman. Po si u arrit të bëhej regjistrimi i popullsisë se Shqiperise gë në vitin 1839 e ne vazhdim, cili ishte legjislacionl që rregullonte ate ndérmarje jo pak te vështire për kushtet e asaj kohe, dhe si u be paisja e nënshtetasve shqiptare me pasaporta dhe leje kalimi? Për te giitha keto dhe menyrene organizimit e funkslonimit të pushtetit lokal ne Shqiperla ge nga perjudha e Tanzımatit e deri ne Monarkinė e Zogut behet fjalë edhe ne disa kapituj te librit “Financat e Shaipn s te botuar ne vitin 1934. nga Haxhi Shkoza, (i cli gjate viteve të Monarkise se Zogut. sherbeu si inspektor i pergjithshem i Financave prané Oborrit Mbreteror), të cilat Memorle.al i siell per here të pare ne ketë shkrim.
Regjistrimi i popullsis dhe zyrat e gjendjes civile
Sipas t6 dhënave që gjenden në librin “Financat e Shqipnis” te autorit, Haxhi Shkoza, (Ish-Inspektor i Përgjithshëm i Financave ne Oborrin e Mbretit Zog), të botuar në vitin 1934, në kohen e periudhës së Tanzimatit (viti 1839), kur vendi yne gjendej nên sundimin osman, për here te parë u bë regjistrimi përgjithshëm i popullsisë së Shqlpërise. Al regjistrim I përgjithshem / popullsise së Shqipërise së asaj kohe, shënoi edhe veniene bazave te para te organizmit të zyrave të gjendjes civile, (apo sIÇ njiheshin në atë kohë: Krahinari), si në qendrat e medha, prefektura e bashki, ashtu dhe në komuna e fshatra. Regjistrimi I popullsise se Shqipërise ge u be në vitin 1839, u përserit edhe mbas 20 vjetësh, (në vitin 1861), por kësaj rradhe al ishte në baza me të shendosha ligjore, pasi ishte disiplinuar legjislacioni përkatës ne fuqi për veprimet e gjendjes civile. Si rezultat: në regjistrat e vitit 1861, ishin të shënuara me saktësi, lindjet, vdekjet eti, duke pasur edhe sanksione me ndëshkime ligjore të renda për kundravajtësit. Disa vjet me voné,(me 1882-in), u nděrmor një nislativë tjeter per registrimin e përgjithshëm të popullsise, gië sẽ cilës i parapriu ngritja e nje administrate për sigurimin e të gjitha veprimeve që i nevojiteshin zyrave te Gjendjes civile!. Në këtë kohë u hartua një rregullore për zbatimin e legjislacionit ne fuqi dhe nje tjetër rregullore për leter-njoftimet, duke lu bashkangjitur këtyre edhe tarifat përkatese që u duhej te paguanin shtetasit për sherbimet e kryera nga administrata në regjistrat amzore, etj Kështu, për cdo leter-njoftim, akt-lindje, vërtetim ç’kurorzimi dhe ndërrim vendi, shtetasi shqiptar duhej te paguante si taksë të detyrueshme: 1 grosh, (keshtu emertohej paraja shqiptare ne atë kohë), ndersa per vertetim çkurorzimi vajzash, 5 grosh, dhe të vejash, 3 grosh. Te gjitha fitimet qe vileshin nga taksa e leter-njoftimeve dhe gjysma e taksave te dokumenteve të ndryshme, merrej nga Financa e Shtetit, ndërsa gjysma tjeter nga parija fetare. Marrja e letër-njoftimeve ishte e detyrueshme për të gjithë shtetasit. Mbas disa vjetësh. aty nga 1887-ta, u botuan edhe dy ligje shtojca, ku I pari bënte fjalė mbi gjobitjen me 2 franga ari per plegesite që nuk lajmëronin në kohë për ndryshimet amzore, dhe i dyti për gjobitjen me 4 franga ari per ata qe fshihnin veprimet. (mos regjistrimet e pjestarëve të familjes, nga që nuk donin ti dergonin nizame djemtë e tyre. Shënimi yne), që duheshin pasqyruar në regjistrat amzore. Ky lig u modifikua në vitin 1902, dhe në këtë kohë me dispozita të veçanta, u përmirësuan zyrat e ‘Gjendjes civile’, por taksat mbeten po ato që ishin, me përjashtim të atij të letër-njoftimeve që për të vobektit do ishin falas. Keto ligje që u zbatuan në Shqipërinë e asaj kohe, (me perjashtim të disa viseve Arabe), u aplikuan dhe u zbatuan në të gjitha shtetet dhe provincat që asokohe ishin nên Perandorinë Osmane. Liglet mbi zyrat e ‘Gjendjes civile’, ose siç quhej ndryshe në atë kohë, “Zyrat e Krahinarit”, u aplikuan rregullisht deri në vitin 1912, kur Shqipëria shpalli pavarsinë dhe u shkëput nga Perandoria Osmane. Madje organizimi i zyrave të Krahinarit, u aplikua deri në periudhën e pushtimit Austro- hungarez, gje të cilen e gjeti dhe zbatol edhe Qeverla e dalë nga Kongresi I Lushnjes në vitin 1920. Edhe pse për të gjitha regjistrimet e popullsisë që u bënë në Shqipëri nga viti 1839 e në vazhdim (deri më 1889), Jepen me hollsira të gjitha liglet dhe taksat pērkatese për sherbimet e gjendjeve civile, në studimin e bërë nga Haxhi Shkoza, në librin e tij voluminoz “Financat e Shqipnis”), nuk janë HON It repre dhënë shifrat se sa ka qenë popullsia e Shqipërisë në ato vite.
Rregullimi i nënshtetësisë së shqiptarëve
Sipas studimit të bërë nga Haxhi Shkoza, (ish-inspektor i pergjithshëm i Financave pranë Oborrit të Mbretit Zog në vitet e Monarkise), i cili është botuar në vitin 1934, në kohën e sundimit Osman, rregulliml I veprimeve mbi nënshtetësinë e shtetasve shqiptarë, rezulton të ketë filluar me anë të një ligji (mungon data e saktë. Shënimi ynë), cili përbëhej prej nënté nenesh. Lidhur me këtë, në studimin në fjalē të Haxhi Shkozës, midis të tjerash shkruhet:
“Për me pasë një ide mbi dispozitat e kesaj ligje, ketyre poshtë pershkruhen tre nene të saj:
Personat që lejn, kur prindërit ose vetëm ati i tyne është me nënshtetësi otomane, quhet nënshtetas otoman.
Personi i lindun në Turqi prej prindërve te huej, mundet me të drejtë me kërkue nënshtetësinë ottomane brenda tri vjetëve, tue fillue prej ditës së mrritjes së moshës madhore.
Nji i huej që hyn në moshën madhore, po të qëndroj pesë vjet radhas në Turqi, mundet me marrë nënshtetësinë ottomane tue i paraqitë vet, ose me ndërmjetësi, nji kërkesë Ministrisë së Punëve të Jashtme. Mbas kësaj ligje janë shpallun dhe dy shtojca, e para më daten 26 Xhamazil-Ahar (Kalendari i vjetër osman), dhe e dyta më datë 24 Korrik 1875, mbi ata që fshehin nënshtetësinë dhe mbi pamundēsinê e transferimit të pasurive të nënshtetasve ottomane, qi vdesin, ndër t’afërmit e tyne të huej.
Për aplikimin e ligjës në fjalë asht qenë shpallun edhe një rregullore si dhe nji shtojcë, për të cilat mbasi nuk janë të perfshime në Kodin Ottoman, nuk qe e mundun të tregohen këtu urdhnimet e tyne.
Për veprimet e ushtruese mbi nënshtetësi, janë qenë marrë edhe taksa (tarife) e modifikuese e të cilëvet asht kjo:
Për nderrim nënshtetësije grosh 500
Pēr regjistrim të lejes. 20
Për marrje të nënshtetësisë otomane (T.GJ.C) 50
Për vērtetim nënshtetësije (në bazë të akt. të hueja)50
Për regjistrim të gjithë akteve të mësipërme 10 – Për veprime të dëshmive mbi hetime 20
Për çertifikata, anëshkrime etj.
Per vërtetim nënshtetësije (në bazë të akt. të hueja)50
Për regjistrim të gjithë akteve të mësipërme 10
Për veprime të dëshmive mbi hetime 20
Për çertifikata, anëshkrime etj. 50
Për vërtetim cilësije të nënshtetësis 100
Për çdo kërkesë drejtueme zyrës kompetente 65
Këto dispozita qëndruen në fuqi deri sa hyni në zbatim Kodi Civil i Mbretnis më 1.IV.1929. Në vjetin 1922, Qeverija ka pasë paraqitë projektligjin e nënshtetësisé e cila, sado ql asht marré në bisedim prej Parlamentit, ka mbetun pa ndonje përfundim. Artikulli i parë i kėtij projekti ishte:
OH It rep “Çdo njeri i lemun në tokën e Shqipnis, kufijte e së cilës Janë caktuar në Konferencen e Londrës e të Firences, quhet shqiptar dhe ka te gjitha te drejtat qi rrjellin nga kjo cilesi”. Mbas gati tri vjetésh, asht lidh traktati i miqsis, konventa e vendosjes dhe e nenshtetesise midis Shqipnis dhe Tyrgisë, dhe janë dekretue mê 3.1II.1925. Nga këti rreshtohen vetem disa dispozita t’asajë mbi něnshtetësin, qi ka lidhje me këtë kapitull ql vijon:
Art. 1. Njerzit originër të tokave të Shtetit Shqiptar dhe banues në tokët e Shtetit Shqiptar të sipërpërmendun, që nga hymja në fuqi e kësaj marreveshtjeje, do të bahen nenshtetas te Shtetit Shqiptar.
Art. 2. Njerzit originér të tokave të Shtetit Shqiptar dhe banues në Tyrqi, ne kohën qi hyn në fugi kjo marrveshtje mbeten enshtetas tyrq.
Art. 3. Të dy anet kontraktuese janë d’akord, me datên e sotme per me lidhé një konvente mbi banim e mbi marrëveshje nënshtetësije. Arsyet e çfaquna pèr kétë lidhje janě: Tue marrun parasysh Intimitetin e lidhjeve qi pesë shekuj njisle politike kane lane ne jetën dhe nè traditen e dy populve: eciprok per të forcuem e per të vendosun marrdhanije te nji miqesije te Tue u shty nga dishiri singert sa ma pare qi të jetë e mundun. Tue u bindun se njiherë e mirë të vendosun marredhanjet né mes dy shteteve kanë për t’i vjevfte përparimit e begatisë”.
Sıç shihet edhe nga shpjegimet e bëra nga Haxhi Shkoza në studimin e tij, “FIinancat e Shqipnis”, i cili éshtë ilustruar edhe me ligjet dhe nenet pérkatése që ishin asokohe ne fuqi, organizmi nenshtetésisé që është aplikuar né Shqipëri edhe shume vjet mê vone, madje deri në ditet e sotme, e ka zanafillen nga ato ligje të aplikura qe në mesin e shekullit të XVIII kur Shqipëria ishte nên sundimin osman.
Pasaportat dhe Leje-kalimet në Shqipëri që në vitin 1867
Gjate gjithe periudhës së sundimit osman, si në te gjitha shtetet dhe viset e tjera qe ishin nën këtë perandori, edhe në Shqipëri u zbatua me rigorozitet te madh paisja e shtetasve shqiptaré me pasaporta dhe lej-kallmi. Madje, po t’i referohemi studimit të bere nga Haxhi Shkoza (“Financat e Shqipnis) në vitin 1934, do të shohim se ato ligje të zbatuara nga perandoria osmane në até kohë, janë aplikuar nga shteti shqiptar deri në mesin e viteve 30-te. Lidhur me aplikimin e paisjes së shtetasve shqiptarë me pasaporta e leje-kalimi, si dhe ligjet perkatése që rregullonin atë gjë e gjobat për kundravajtësit, në studimin e berë nga Haxhi Shkoza, midis të tjerash shkruhet: “Kjo e drejte asht nje farë takse qi merret kundrejt léshimit te nje dokumenti zyrtar qi quhet “Pasaporte”, të cilên duhet ta mbajë çdo nënshtetas ose i huej qi hyne del né kufinin e Mbretnis. Kjo takse, ne buxhetin e sundimit otoman te kohës së mbas shpalljes se Tanzimatit, asht shti nên titullin Harxhe’ qi formohej prej disa taksash si ato të giykatave, të gjendjes civile e té tjera, dhe në buxhetin e Shtetit t’onë parashihet në rubrikën “Lejime qeveritare, q, dhe kjo perfshin disa taksa si ato konsultore e te tjera, OH t rep për të cilat do te flitet me rradhe, Sisteml i pasapartes, nish Perandorine otomane, asht genë zbatue në vitin 1867 në bazë të ligjës sé asaj kohe. Sa do qe ne kete lig dispozitat mbi veprimet per lëshim pasaportash e për vizimin e tyne janë theksue gjate e gjane por nuk kane parapa te dre tat gi duhen nxjerrë për këto. Pse kjo llgle nuk ishte e plate e ne afrim me relatat gi zhvilloheshin ne atë kohe. asht bamë ligja me datë 9.12 1883 qi, tue modifikue disa neje (nene) t’asaj se pares, ka caktue edhe taksen e pasaportave per 50 grosh dhe të vizave per 20 grosh. Përveç kësaj, jane vu dispozita perjashtimesh për të vobektët tue dhane gratis pasaporta me kusht paraqitjeje te nj dishmi e vobektesije nga autoritetet lokale. Keto pasaporta shtypeshin pre Ministrise sẽ Puneve tä Mbrendshme dhe u jepeshin kerkueséve në qëndër prej Prefekturés se Policise dhe ndër garge pre zyrave të gjendjes civile. Ata gl giindeshin në Mbretni pa pasaporte do të qiteshin Jashte, vec rastit Kur mund te ishin ne pozite me paraqite nji shkak ligjuar mbas së cilit do të mund të merreshin pasaporte tue pague dyfish taksen relative: kjö rrégull aplikohej edhe per ata qi u mungonte viza eti. Ma vone asht shpallun igja (me datën 24 nentor 1894) që zavandésoj dy te parat. Kjo ligje, sa do gl ban disa ndryshime ne rregullat mbi lëshimin e pasaportave, taksen e tyne e len të caktueme si ma pare. Gjithashtu kjo gjobit me gr. 100 të gjithë ata qi hyjnë në Mbretni pa pasaporté e ql nuk mund të cfaisohen (Justifikohen). Ne kohen e sundimit otoman, veç pasaportave asht përdorun edhe “leja e kalimit, (murur tezerski). Leje-kallmi asht nji dokument zyrtar ql përdorej për udhëtime brenda Mbretnise e q duhej ta mbante çdo nënshtetas dhe i huej. Çmimi qi paguhej kundrejt lëshimit te kesaj, quhej e “drejté leje-kalimir. Leje-kalimet janė krijue me ligjen e vitit 1861. Atyne qi s’kishin leter- njoftime, nuku jepej leje-kalimi.
Ligji: Jo pasaporta për personat në kërkim
Gjatë gjithë periudhës së sundimit osman, e deri në vitet 30 të shekullit të kaluar që Monarkia e Zogut vazhdoi të zbatonte ligjet mbi pajisjen e shtetasve me pasaporta dhe leje kaliml, dhenla e pasaportave ishte e ndaluar për personat me precedentë penale apo që ishin në klerkim dhe surveljm të policise. Lidhur me këte, në studimin e bere nga Haxhı Shkoza, midis te tjerash shkruhet “Ligja ma e plotësueme e ish sundimit ottoman, asht ajo e datës 6 Xhamezai-Ahar 1329 (simbas kalendarit të vjetër, | cll në rastin konkret, korrespondon vitit 1911 Shënimi ynë), qi përbahet prej 20 nenesh. Për me bame nji mendim mbi dispozītat e kësai llgje, këtu poshtë rreshtohet përkthimi e disa artikujve në mënyrë ql vijon: Ata qi udlhtoine lashtë viseve lë Mbretnisë ottomane janë të lirë në marrjen e pasaportës. Por ata qi hynjnë në këtë Mbretrii jane të detyruem me paraqltë pasaportën. Pasaporta ka fuqi për nji vjet. Taksa e pasaportës asht 50 grosh, por për punëtoret al shkojne në vêndët e hueja fqinjë, asht 10 grosh,. Të vobektëve 1 Jepet pasaportë gratis. Vobektësija duhet të vërtetohet me nji dishmi zyrtare. Ata ql Japin ose vertetojnë në rrenë, ndeshkohen me gjobë nji lirë tyrke. Nuk u jepen pasaportë atyne qi ndodhen nen vrejtje tautoriteteve policore ose udhëtimi u asht ndalue prej gjykatave. Nuk merret taksë vlzash për pasaportat e dhanuna gratis, Vlza ka fugi vetëm për nji udhëtim, por afati i saj mund të zgjetet edhe përgashtë muej. Nenshtetasit e huej ose nënshtetasit ottoman qi gjinden nder vendet e hueja, kur hyjnë në Mbretni, duhet ti kene vistu pasaportat nëpër konsulatat otomane, perndryshe e paguejn dyish taksën. Këto ishin dispozitat ligiore gi Administrata e Shtetit t’onë trashegoj prej ish sundimit ottoman e qi u pranue prej Qeverisë së përkohshme të Vvlones mė 1912 Mjer sht nuk që e mundun me gjet ndonjë tekst gi t’udhëhegi në se u ba ndonje ndryshim dispozitash për pasaporta në kohěn e Qeverlve të para kombētare dhe në cilën menyre u veprue në kohën e okupacioneve të hueja 1915-1920. Në mbeshtetje të disa shenimeve qi këtu poshte rreshtohen, mundet me u thanë se në perjudhën e parē, shume tě shkurtë, Qeverite tona nuk paten kohe të bajnë asnjë modifikım në legislaturën e gjetun dhe prandaj s’ka dyshim se jane mbajtun ne fugl urdhnimet ligjore ottomane. Por fuqite okupuese të hueja shifet se kanë bame pak a shume ndryshime, simbas nevojës se kohës anormale, tuj shtyp ne gjuhen e vet, leje-kalimet e pasaportat gi u nevojiteshin, përshembull:
1. Administrata e Korçes: nuk lëshoheshin pasaporta por jepeshin leje-kalimi për udhëtime në tokën e okupueme.
2. Administrata e Vlonës: rregulla për lëshim të pasaportave, lejeve, certifikatave dokumenteve të tjera policore.
3. Administrata e Shkodrës: për në Shqipni dhe jashtë Shqipnije të jepen pasaporta si ato t’Austris të përkthyem pik për pik.
Më 1920, Shqipnija u lirue nga fuqité e hueja okupuese dhe Qeverija kombëtare filloj me marrë vendime e me hartue projekte qi këshillonte koha”.
Nga ndarja administrative, tek organikat e nëpunësve: Si ishte organizuar pushteti lokal deri në vitet ’20-të të shekullit të kaluar.
Në vitin 1920, Qeverija e përkohshme e Durresit shtypi dhe nxorri në qarkullim dy rregullore, ku njëra bënte fjalė për administraten vendore, ndersa tjetra për zgjedhjen e késhillave administrative. Të dyja këto rregullore ishin të nënëshkruara nga Ministri Puneve të Brendëshme të asaj kohe, Myfit Libohova dhe funksionari përkatës praně këtij dikasterl, Petro Poga, té cilët kishin nën varësi organet e pushtetit vendor. Ne disa prej neneve te këtyre rregulloreve, midis të tjerash shkruhej:
“Shqipnija asht e ndame në 10 Prefektura, këto te ndame në 29 nenprefektura dhe keto në 43 krahina të ndame në 2545 katunde, të ndame keshu: Berat 524, Shkoder 345, Glinokastër 342, Korçe 331, Elbasan 310, Diber 206, Durres 182, Tiranë 110, Kosovë 110, Vlone 88. Kryetar i administrates civile ndër prefektura asht Prefekti, ne nenprefektura asht Něnprefekti, në krahina, Krahinari, në katunde Plaku I katundit. Detyra e nenprefekturave te gendrës se Prefekturës i Jané ngarkuem prefekteve. Nder prefektura dhe nënprefektura janë népunsat administratore keta: Drejtori Financës, Kryesekretari i prefekturės, Komandanti 1 Gindarmërise, Drejtori i Arsimit (ose i shkolles), Kryenepyunësi i punëve botore, ay i bujqësise, i kadastrēs, Komiseri i Policise, Nëpunësi i giendjes civile, mjeku qeveritar i karantinës, Kapidani IPortit e të tjerë qe mund te krijohen. Në krahinat, pose Krahinarit, asht edhe Post-komandanti i GJindarmerise, e, simbas nevojës, Sekretari krahinės e Kamiseri i Pollicise. Nenprefekti asht ma i madhi nepunes Fuqis Ekzekutive (zbatuese) nlate rreth dhe asht i detyruem me i rujtun të drejtat e Shtetit e të Popullit, me sigurue zbatimin e ligjeve et, dhe asht pergjegjes per administraten e përgjithshme të Nënprefekturës. Detyre e nënprefekteve të gendres se Prefektures i janë ngarkuem prefektëve. Dhe krahinarët kanë detyra të ketilla për pjesen e krahinesd së vet. Në çdo Prefekture dhe Nënprefekturë ka nje Këshill administrativ ge ka per detyre me ba ankande, me pregatitë kondita dhe kontrata, me shitë të dhetat e të tjera veprime gi urdhnojne liget shtetnore. Ndër këto këshilla apelohen brenda 5 diteve vendimet e kshillavet bashkiake. Vendimet e keshillave administrative të Prefekturës mund t’apelohen, brenda dhjetë diteve pre komunikimit, pranë Ministrisë se Puneve të Brendeshme; ato të këshillave të nénprefekturave, brenda pesë diteve te apelohen pranë Prefekturës, dhe këto të gjitha mandej në Keshillin Ministruer”
