Kultura e jashtëzakonshme e Voskopojës, pas Stambollit, qyteti i dytë më i rëndësishëm në Perandorinë Osmane.
Është e vështirë të besohet sot që Voskopoja, një komunë në Shqipëri me rreth 800 banorë ishte, në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, qyteti më i madh dhe kështjella më e famshme në Perandorinë Osmane, pas Stambollit. Në vitin 1760, Voskopoja kishte 60-70 mijë banorë, ndërsa Athina numëronte vetëm 10.000 banorë (nga të cilët vetëm 3.000 ishin grekë). Kjo dëshmohet nga ambasadorët perëndimorë të akredituar në Perandorinë Osmane gjatë shekullit të XVIII, dijetarët e kohës, udhëtarët e huaj, korrespondenca tregtare e tregtarëve vllehë ose dokumentet e disa proceseve të tyre me venedikasit. Vllehët jetonin në atë periudhë përkrahë shqiptarëve edhe në vendbanime të tjera të mëdha përreth Voskopojës.
Zona e Voskopojës në antikitet, vendbanim i fiseve Ilire
Lidhjet mes fiseve ilire dhe zonës aktuale të Voskopojës (Moscopole) kanë një bazë historike që mund të gjurmohet në kontekstin e popullimit të hershëm të Ballkanit jugperëndimor. Kjo zonë, sot pjesë e Shqipërisë juglindore, ka qenë e banuar nga fise ilire, sidomos gjatë periudhës së antikitetit, para dhe gjatë sundimit romak.
Zonat përreth Voskopojës së sotme, përfshirë edhe luginën e Korçës dhe rajonet juglindore të Shqipërisë, ndodhen në një zonë ku ilirët kishin praninë e tyre të rëndësishme. Fiset ilire që banonin më afër kësaj zone ishin Enkelejtë dhe Dasaretët. Enkelejtë sundonin pjesë të Shqipërisë juglindore dhe pjesërisht perëndimore të Maqedonisë së sotme, ndërsa Dasaretët kontrollonin pjesë të mëdha të liqenit të Ohrit dhe rrethinat e tij.
Lidhjet kulturore:
Fiset ilire kishin kulturë të përbashkët me fiset epirote dhe maqedonase, që gjithashtu jetonin në afërsi të zonës së Voskopojës. Ndërveprimet tregtare dhe kulturore ishin të zakonshme midis tyre, dhe elementet e gjuhës dhe kulturës ilire mund të kenë pasur ndikim të qëndrueshëm në zhvillimin e mëvonshëm të zonës.
Pozicioni strategjik i rajonit:
Zonat përreth Voskopojës ishin strategjike për rrugët tregtare dhe komunikimin midis fiseve të ndryshme. Të vendosura në një terren malor dhe pranë rrugëve kryesore që lidhin pjesët e brendshme të Ballkanit me rajonet bregdetare, ato ishin një qendër ndërmjetëse për tregti dhe kulturë, duke përfshirë ndërveprime të hershme mes ilirëve dhe popullsive të tjera si trakët, maqedonasit dhe më vonë romakët.
Zona e Voskopojës ka qenë një vendbanim i ndikuar nga fiset ilire, veçanërisht Dasaretët dhe Enkelejtë, që kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e hershëm historik të kësaj zone. Pavarësisht ndryshimeve që erdhën me kalimin e kohës, trashëgimia ilire ka qenë një shtyllë e rëndësishme në historinë e Ballkanit jugor.
Mbi ardhjen e vllehëve në zonën e Voskopojës
Përcaktimi i një date të saktë për ardhjen e vllehëve në zonën e Voskopojës (Moscopole) është i vështirë, pasi nuk ka burime të sakta që tregojnë një datë specifike të migrimit të tyre në këtë zonë. Megjithatë, bazuar në burimet historike dhe kërkimet shkencore, prania e vllehëve në Ballkan, përfshirë zonën e Voskopojës, ka qenë një proces i gjatë dhe gradual.
Vllehët janë një popullsi romane e Ballkanit, të cilët kanë evoluar nga bashkësitë romane të lashtësisë, që fillimisht ishin të shpërndara në të gjithë rajonin pas romanizimit të Ballkanit në periudhën e Perandorisë Romake. Ata kanë qenë nomadë dhe të përfshirë në blegtori, dhe për këtë arsye shpesh lëviznin në zona malore.
Prania e tyre në Ballkan është dokumentuar që nga mesjeta e hershme. Në kontekstin e Voskopojës, vllehët duket se u vendosën gradualisht aty gjatë shekujve të mesjetës. Deri në shekullin e XVII dhe XVIII, Voskopoja ishte një nga qytetet më të njohura dhe më të zhvilluara të rajonit, dhe ishte një qendër e madhe kulturore, tregtare dhe intelektuale, ku vllehët përbënin një pjesë të rëndësishme të popullsisë.
Periudha e lulëzimit të Voskopojës filloi gjatë shekullit të XVII dhe arriti kulmin në shekullin XVIII. Pikërisht në këtë periudhë, vllehët formuan një pjesë të konsiderueshme të popullsisë së qytetit dhe ishin aktivë në tregti dhe zejtari.
Pra, migrimi i vllehëve në zonën e Voskopojës ka ndodhur gradualisht gjatë mesjetës, por prania e tyre në mënyrë të organizuar dhe e dukshme është më e dokumentuar gjatë shekujve XVII dhe XVIII.
Voskopoja e dijes, kulturës dhe gjuhës shqipe!
Teodor Kavalioti u formua në kolegjin Maruzian të Janinës, nën ndikimin e një personaliteti me famë ballkanike, Eugjen Vulgaris 1716-1806, arbëresh (arvanitas), përkrahës i flaktë i ideve iluministe dhe i pikëpamjeve të reja filozofike të filozofëve të shquar të kohës si, Volterit, Volfit, Lokut e të tjerë.
Nga fragmentet e shpërndara dhe të shpërdoruara të historisë që na vijnë sot, del se Voskopoja kishte nisur për herë të parë projektin për krijimin e një gjuhe të shkruar shqipe. Teodor Kavaljoti (1710 – 11 gusht 1789), një shqiptar me origjinë nga Gopeshi i Oparit, Korçe (siç përmendet nga prof. Dhimitër Shuteriqi në dëshminë e të birit të tij, Anastas Kavaljoti, dhe studiuesi i shekullit XIX, Gjergji Roza), krijoi të parin alfabet shqip dhe shkroi traktate si “Logjika” (1749), “Frika” (1752), dhe “Metafizika”, të cilat janë humbur përfundimisht. Sipas filologut gjerman Von Hahn (Lexicon Tetraglossan), Kavaljoti shpiku një alfabet, gërmat e të cilit ishin të ngjashme me ato të glagolitishtes ilire (Shqiptarët – Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, Edwin Jacques, fq. 315). Ky alfabet, i zhdukur me shkatërrimin e Voskopojës (ose ndoshta i mbajtur i fshehur në arkivat greke apo rumune), u vulos me aktin më të rëndësishëm të kohës: përkthimin e parë të Dhiatës së Re nga greqishtja në shqip (G. Von Hahn, v.II, fq. 320).
Sipas Prof. Dhimitër Shuteriqi, Kavaljoti ishte një mbrojtës i ideve iluministe dhe shkroi një sërë veprash që fatkeqësisht janë zhdukur, në të cilat ai shprehu pikëpamjet e tij filozofike. I arsimuar me një kulturë të gjerë, Kavaljoti u bë lideri i lëvizjes kulturore, jo vetëm në Voskopojë, por edhe në krahinat e tjera të Shqipërisë së Mesme dhe Jugut. Ai ishte një ndër dijetarët shqiptarë të kohës, që u përpoq t’i jepte Kishës Ortodokse Shqiptare një karakter shqiptar. Për këtë qëllim, ai ndërmori përkthimin e Dhiatës së Re në shqip.
Një tjetër figurë e rëndësishme e asaj kohe ishte Grigor Voskopojari, Zëvendësrektor i Akademisë së Re në Voskopoje, i cili në vitin 1762 përfundoi përkthimin e dy Dhiatave (të Vjetrës dhe të Resë). Ky ishte një projekt madhështor që përfshinte përkthimin e librave bazë të kishës në gjuhën e popullit. Liturgjia në disa kisha filloi të thuhej edhe në shqip, dhe kjo praktikë vazhdoi gjatë shekullit XVIII dhe më tej. Në shkollat e drejtuara nga kleri, shqipja nisi të përfshihej në programet mësimore, sidomos përmes teksteve fetare, por edhe në lëndë të tjera.
Në veprën e Theodhor Bogomilit (të njohur si Anonimi i Elbasanit) të shekullit XVII përmendet një predikim fetar i lirë. Dhaskal Tod’hri na ka lënë një fabul të Ezopit të përkthyer në shqip. Kostë Ikonomi, gjithashtu, hartoi tekste në tre gjuhë (greqisht të vjetër, greqisht moderne dhe shqip), që u përdorën edhe nga mësuesi vithkuqar Kostë Cepi në shek. XVIII-XIX. Grigor Voskopojari dhe Bogomili krijuan alfabete origjinale për shqipen, ndërsa Dhaskal Tod’hri, ndoshta nën ndikimin e tyre, shpiku një alfabet që u përhap edhe në Elbasan.
“Protopeiria”, vepra më e shquar e Teodor Kavaljotit, një prej drejtuesve të Akademisë së Voskopojës, përfaqëson një fjalor të trefishtë në gjuhët greke (romeyka), vllahe dhe shqipe. Sipas Prof. Aurel Plasari, ky fjalor ka një rëndësi të jashtëzakonshme për studiuesit e albanologjisë dhe leksikografisë. “Protopeiria” nuk është thjesht një dokument gjuhësor, por gjithashtu një dëshmi e rëndësishme historike.
Kështu, Voskopoja u bë një qendër e rëndësishme e zhvillimit të gjuhës shqipe. Kavaljoti, Adam Haxhiu, Grigori dhe të tjerë kontribuan në përkthimin e Dhiatave dhe zhvilluan alfabete të posaçme për shqipen, duke krijuar një bazë të rëndësishme për formimin e identitetit shqiptar. Kjo qendër kulturore ndihmoi në kalimin nga një identitet protonacional drejt një identiteti kombëtar, që ndikoi në lindjen e nacionalizmit shqiptar përpara grekëve, serbëve dhe bullgarëve. Voskopoja po shndërrohej dalëngadalë në një fanar që ndriçonte rrugën drejt pavarësisë dhe nacionalizmit shqiptar, jo vetëm ndaj Perandorisë Osmane, por edhe ndaj Patriarkanës Grek-Ortodokse të Stambollit.
Dokumenti që mbeti “gjallë”! – “Mësimet Hyrëse” fjalori shumëgjuhësh i Danielit të Voskopojës, nxënësit i Teodor Voskopojarit
Danieli i Voskopojes (1754–1825) ishte një studiues arumun nga dhe student i Teodor Kavaljoti (1710 – 11 gusht 1789), profesor dhe drejtor i Akademisë së Re të Voskopojës.
Danieli ishte arumun dhe është përshkruar në disa burime si i helenizuar përmes arsimit. Vepra e tij flet disa gjuhe, përfshire edhe shqip, por të shkruar me gërma romaike “greke”.
Fjalori “Εισαγωγική Διδασκαλία” (në shqip: Mësim Hyrës) është një vepër e rëndësishme dhe përfaqëson një nga kontributet e tij kryesore në fushën e arsimit dhe gjuhës. Kjo vepër u shkrua në një kohë kur Voskopoja ishte një qendër kulturore dhe arsimore në Ballkan, dhe qëllimi i saj kryesor ishte të shërbente si një udhëzues për nxënësit e gjuhëve.
“Εισαγωγική Διδασκαλία”, e botuar më 1794 në Venedik, është një fjalor shumëgjuhësh që përmban fjalë në disa gjuhë, duke përfshirë greqishten, latinishten, aromunishten (vllahishten), bullgarishten dhe shqipen. Fjalori përbëhej nga dy pjesë kryesore:
Kjo vepër është një burim i çmuar historik për disa arsye:
- Ruajtja e gjuhëve të Ballkanit: Në atë kohë, shumë njerëz flisnin disa gjuhë, por kishte gjithashtu një tendencë për t’i harruar ato. Me këtë fjalor, Danieli synonte të ruante dhe të forconte mësimin e gjuhëve si shqipja dhe vllahishtja, gjuhë të folura nga komunitetet vendase.
- Përfshirja e shqipes: Prania e gjuhës shqipe në fjalorin e tij është një element me rëndësi për historinë gjuhësore dhe kulturore të shqiptarëve. Kjo tregon se shqipja ishte një gjuhë e përdorur gjerësisht në Voskopojë dhe rrethinat e saj, dhe kishte rëndësi për komunitetet ortodokse të zonës, përfshirë ata që nuk ishin me origjinë shqiptare.
Voskopoja ishte edhe qendër e lëvrimit të shqipes. Këtë gjuhë nuk e shkruanin vetëm Kavaljoti, Adam Haxhiu dhe Grigori, por edhe të tjerë, duke arritur të shqipëroheshin Dhiatat në atë qytet, të përdorej jo vetëm alfabeti grek, por edhe një alfabet i krijuar posaçërisht për shqipen. Kjo do të shërbente pikërisht si bazë për krijimin e identitetit shqiptar dhe bazën për kalimin nga një identitet protonacional drejt një identiteti nacional dhe që do të ndikonte në krijimin e nacionalizmit shqiptar para grekëve, serbëve dhe bullgarëve. Voskopoja po kthehej kështu pak nga pak në një fanar ndriçues dhe orientues drejt nacionalizmit dhe pavarësisë shqiptare jo vetëm nga Perandoria por edhe nga Patriarkana Grek-Ortodokse e Stambollit. Kjo ishte edhe pika e dobët e Voskopojës. Sepse Gjuha shqipe ishte kulmi por edhe vdekja e Voskopojës, sepse e luftuan nga të katër anët. Sepse gjuha shqipe e folur në atë kohë deri në Athinën plot xhami (që sot janë zhdukur), po të shkruhej, do të shkruante ndryshe historinë e territoreve të Shqipërisë dhe të Greqisë. Pergatiti Elis Buba – usalbanianmediagroup.com
—————–
Per me tej burimet:
“Anastas Kavaljoti “Shrimet shqipe në vitet 1332-1850” – Dhimitër S. Shuteriqi – 1978
“Shqiptarët – Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme” Edwin Jacques
G. Von Hahn, v.II, fq. 320
Fjalori i Teodor Kavaliotit (1770)
Fjalori “Εισαγωγική Διδασκαλία” (në shqip: Mësim Hyrës) – 1794
Shembuj nga “Εισαγωγική Διδασκαλία”, e botuar më 1794
