Kadare ishte një njeri i qartë dhe veprat e tij do të vazhdojnë të jetojnë. Pra, me budallenj që gjykojnë çmimin “Nobel” që e evituan vit pas viti të vetmin shkrimtar evropian që e meritonte vërtet çmimin. Ai e donte atë vërtet dhe qeshi miqësisht kur thashë se çmimi mund të vinte vitin e ardhshëm.
Është e saktë nëse themi se përveç Bob Dylanit dhe Kazuo Ishiguros, kurdo që shpallen fituesit e çmimit “Nobel” për letërsi në këtë shekull, reagimi është kush është ai/ajo?
Ndoshta më i fundit, Jon Fosse, është një përjashtim, por shumica e fituesve s’e kanë vërtet peshën e çmimit. Annie Emaux? Abdulrazak Gurnah? Louise Glück? Është e vështirë të shmanget përshtypja se juria u ndikua nga konsideratat etno-gjinore dhe jo nga merita e plotë letrare gjatë gjithë jetës.
Vdiq këtë javë dhe u varros, një njeri që me të vërtetë e meritoi çmimin për të cilin u nominua 15 herë dhe që e donte vërtet, por që nuk e mori kurrë: Ismail Kadare. 88-vjeçari mund të jetë i panjohur për shumicën e anglezëve, por kjo tregon më shumë për izolimin e kulturës letrare britanike sesa për meritat e tij. Ai ishte një romancier që krijoi diçka unike; një lloj simbolizmi alegorik që kalon në kohë për të thënë diçka për të vërtetat e përjetshme të despotizmit dhe lirisë duke treguar një histori për një periudhë dhe vend tjetër. Kadare ishte pa diskutim shqiptar, pa diskutim një shkrimtar kombëtar, por si të gjithë shkrimtarët e mëdhenj ai ishte i rrënjosur në një vend të caktuar dhe i kuptueshëm në tërë botën.
“Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, romani i tij depërtues, fliste për një gjeneral italian që kërkonte Shqipërinë për eshtrat e ushtarëve italianë që vdiqën atje gjatë pushtimit italian dhe kishte të bënte me të gjitha luftërat, si dhe atë luftë. Në një farë mënyre, fryma e qytetit të tij të lindjes, Gjirokastrës, përshkon shumë prej rrëfimeve të tij. “Ura me tri harqe” ishte kronika e një murgu të shekullit të katërmbëdhjetë, i cili dokumentoi përpjekjen e mallkuar për të ndërtuar një urë mbi një shtrirje lumi të quajtur Ujërat e Liga, e cila do të shkatërrojë sistemin e vjetër të varkave dhe anijeve; një metaforë për Ballkanin modern dhe të vjetrin. “Pallati i ëndrrave” është një histori për një djalë, puna e të cilit në burokracinë osmane është të interpretojë ëndrrat e nënshtetasve të Sulltanit, por ka disa ëndrra që kërcënojnë stabilitetin e shtetit dhe janë të rrezikshme. Metafora është e qartë, por kurrë, më duket mua, e rëndë. Hijet të Kafkës? Më duket se po.
Kadare kaloi kohë në Moskë para ndarjes midis sovjetikëve dhe Shqipërisë dhe kjo ushqeu edhe në punën e tij. Libri “Kukulla”, një rrëfim i jetës së nënës së tij dhe një përshkrim më realist i atij brezi të grave shqiptare.
Kadare u kritikua për atë që nuk ishte, një shkrimtar politik disident. Ai kërkoi azil në Francë pas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha mbi bazën se jeta e tij ishte në rrezik nga regjimi që pasoi dhe ky pohim duket krejtësisht i besueshëm. Megjithatë, nën Hoxhën, ai shkroi nën radar dhe në metaforë në vend të kritikës së drejtpërdrejtë ndaj regjimit; duke pasur parasysh natyrën e tmerrshme të asaj diktature, më duket një kurs i arsyeshëm.
E takova disa vite më parë në Paris, ku shteti francez, duke pasur një respekt të sinqertë për kulturën, i kishte dhënë këtij mërgimtari letrar dhe gruas së tij një banesë të bukur pranë bulevardit “St Michel”. Ishte mikpritës dhe i afërt. Kishte disa gjëra që më goditën gjatë bisedës sonë. Ai kishte jetuar në të njëjtën rrugë në Gjirokastër ku ishte rritur Enver Hoxha. Kur e pyeta se kur i shkoi mendja se Hoxha do të ishte i dëmshëm, ai tha thjesht se gjyshja e tij nuk kishte kohë për Hoxhët. “Jo një familje e mirë”, kishte thënë ajo me përbuzje. Dhe kështu doli.
Kadareja ishte më i hapur në pikëpamjet e tij për diktatorin jashtë Shqipërisë sesa brenda saj, por kujtoi se kur takoi të venë e Enverit, Nexhmije Hoxhën, Elena Çausheskun e Shqipërisë në Paris, ajo i tha: “Nuk ishe i sinqertë me ne”. Ai i tregoi kyçin e këmbës. “A do të ishe e sinqertë, tha ai, me një gjarpër?” Me fjalë të tjera, a do të thoshit atë që mendonit nëse do të goditeshit?
E pyeta për anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian dhe ai u irritua disi.
“Shqipëria është në Evropë”, tha prerazi duke kanalizuar në mënyrë të pandërgjegjshme pikëpamjen e Brexit se Evropa nuk do të thotë BE. Ai nuk e pëlqente Islamin dhe ishte veçanërisht armiqësor ndaj ndikimit turk në Ballkan, atij bashkëkohor dhe historik. Mos harroni, osmanizmi nuk është një çështje antikuar këto ditë; është preokupimi i presidentit turk Erdogan, i cili e përfytyron mjaft Turqinë si një rimishërim të Perandorisë Osmane, kompletuar me ekspansionizmin islamik.
Ajo që ai tha në një intervistë diku tjetër ia vlen ta marrim parasysh: “Kam krijuar një grup veprash letrare gjatë kohës së dy sistemeve politike diametralisht të kundërta: një tirani që zgjati 35 vjet dhe 20 vjet në liri. Në të dyja rastet, ajo që mund ta shkatërrojë letërsinë është e njëjta: autocenzura”. Kjo ka rezonancë, apo jo?
Kadare ishte një njeri i qartë dhe veprat e tij do të vazhdojnë të jetojnë. Pra, me budallenj që gjykojnë çmimin “Nobel” që e evituan vit pas viti të vetmin shkrimtar evropian që e meritonte vërtet çmimin.
Ai e donte atë vërtet dhe qeshi miqësisht kur thashë se çmimi mund të vinte vitin e ardhshëm. Isha gabim.
Nëse Kadare e meritonte çmimin “Nobel”, përkthyesi i tij në anglisht, John Hodgson, meriton një çmim të tijin për shkëlqimin me të cilin e bëri Kadarenë kaq të arritshëm për anglishtfolësit; në frëngjisht ekuivalenti i tij ishte Jusuf Vrioni. Përkthyesi është xhami nëpërmjet të cilit shkëlqen një autor në një gjuhë tjetër; nëse është bërë mirë, nuk e vëreni; nëse është bërë keq, e vëreni. Përkthimet e tij ishin të mrekullueshme.
Marrë nga “The Spectator”. Përktheu: Enis Bytyqi
