Ndryshimet po ndodhin teksa Shqipëria po pajtohet me popullaritetin e saj të ri. Por a mundet turizmi i bazuar në komunitet të shpëtojë natyrën e egër, qytetet dhe brigjet nga turmat e vizitorëve?
Autore: Jessica Reid
Eva Rrasa rrotullonte mbetjen nga kafeja ime turke në një filxhani të hollë qeramike. Derdhi lëngun e mbetur në një tavllë teksa vështronte me kujdes kafen e ngjitur në muret e filxhanit.
“Po të përcjellë një burrë, emri i të cilit fillon me E”, më tha ajo duke më mbajtur shikimin. M’u zgjeruan sytë kur mora vesh lajmin dhe ajo shpejt pasoi duke më qetësuar. “Por mos u shqetësoni; ai nuk dëshiron t’ju shkaktojë ndonjë dëm. Ai thjesht po ju shikon nga larg”.
Së bashku me burrin dhe fëmijët e saj, Eva më kishte pritur në shtëpinë e saj në fshatin rural të Babunjës, brenda Parkut Kombëtar Divjakë-Karavasta të Shqipërisë perëndimore. Vizita ime – dhe leximi i improvizuar i filxhanit – ishte pjesë e një eksperience udhëtimi të bazuar në komunitet. Duke qëndruar në qoshet e fshehta të Shqipërisë, po shpresoja të merrja një kuptim më të thellë të mënyrave të saj tradicionale të jetesës, duke krijuar gjithashtu lidhje dhe kujtime të vërteta me njerëzit që e quajnë këtë vend të bukur shtëpi. Ideja e një burri mister që më shikonte nga larg sigurisht që nuk ishte pjesë e planit.
Nxitja për përvoja të turizmit komunitar si kjo, vjen në një moment të rëndësishëm për Shqipërinë. Ky komb ballkanik mund të ishte mbyllur nga bota gjatë 46 vjetëve sa ishte nën sundimin komunist, por kjo përfundoi në fillim të viteve 1990. Një rekord prej 10 milionë njerëzish vizituan vendin në vitin 2023 – më shumë se trefishi i të gjithë popullsisë së tij. Sot, me shumicën dërrmuese të vizitorëve që dynden në vijën e tij bregdetare të Adriatikut për një pushim të lirë në plazh, shqetësimet po rriten për ndikimin që kjo do të ketë në mjediset dhe komunitetet bregdetare.
Edhe pse Shqipëria është e etur për të korrur përfitimet ekonomike të turizmit – të dukshme në projektet e planifikuara të infrastrukturës që përfshijnë rrugët, hotelet dhe aeroportet – disponimi mbizotërues politik tani anon drejt ndryshimit të drejtimit të turizmit të saj. Ideja e re është të inkurajojë udhëtimet që nuk kanë të bëjnë vetëm me diellin, rërën dhe detin, por me zhytjen në komunitetet pak të vizituara të vendit, natyrën e mbrojtur, kulturën dhe trashëgiminë unike. Isha i etur të shihja se çfarë mund të prisnin vizitorët e hershëm në këtë Shqipëri të re.
Përmbysja e Piramidës
Fillova udhëtimin tim në kryeqytetin Tirana rrethuar nga malet, duke mos parë të ardhmen e vendit, por të shkuarën e afërt. Gjatë kohës së Shqipërisë nën diktaturën e gjatë të Enver Hoxhës prej vitit 1941 deri më 1985, shumë nga kishat dhe manastiret e qytetit u shkatërruan, pasi ateizmi u bë me detyrim për popullsinë.
“Edhe emrat fetarë ishin të ndaluar – kjo është arsyeja pse do të takoni kaq shumë Elvisë ose Eltonë. Në vend të kësaj, njerëzit u emërtuan sipas yjeve të rockut”, shpjegoi udhërrëfyesi im lokal, Elton Caushi, ndërsa mbërritëm në qendër të qytetit. I lindur në vitet 1970, Eltoni kishte përjetuar vështirësitë e komunizmit, pasuar nga lufta civile dhe lufta e Kosovës e viteve 1990. Por gjatë 25 vjetëve të fundit ai kishte parë gjithashtu vendin e tij të dashur të ngrihej nga hiri.
I mbetur në vazhdën brutaliste të komunizmit del një qytet me struktura të zymta gri, të stilit sovjetik. Megjithatë, derisa Eltoni më drejtonte nëpër rrugët e një pjese më pak të vizituar, qytetit të vjetër të Tiranës, fillova të vë re se humori urban ndryshonte shpejt, ndërsa shfaqeshin ndërtesat me piktura të ndezura dhe murale artistike.
“Tirana po bëhej një qytet prej blloqeve të betonit. Por kryeministri ynë [Edi Rama] është një ish-profesor i arteve dhe ai riktheu ngjyrën në qytetin tonë”, tha Eltoni me krenari.
Mund të shihja ndikimin krijues të Ramës teksa hulumtonim më thellë në Tiranë. Ndërtesat e larta morën forma dhe stile unike dhe shumë nga bunkerët e qytetit (Hoxha urdhëroi ndërtimin e qindra mijërave në të gjithë Shqipërinë) janë ripërdorur në muze, si galeria “Bunk’Art”. Por, ndryshimi më i madh erdhi në qendër, ku sheshi modern “Skënderbej” është tani zemra e zhurmshme e një kryeqyteti të ri të guximshëm.
Por nëse ka një simbol të qëndrueshëm të këtij rinovimi, ai është Piramida e Tiranës. Dikur monument dhe muze i brutalizmit që festonte jetën e Hoxhës, prej vitesh u la të kalbet. Tani struktura 21 metra e lartë është restauruar e shndërruar në një vend të shkëlqyeshëm për të cilin vendasit mund të krenohen – dhe madje mund të rrëshqasin në disa pjesë të tij.
“Megjithëse ndërtesat historike të Tiranës kanë vuajtur, arkitektura që kemi tani është e çuditshme dhe e ndryshme”, shpjegoi Eltoni, ndërsa shikonim qytetin nga maja e Piramidës. “Ne jemi një komb ëndërrimtarësh të mëdhenj – nuk duam të jemi mesatarë.”
Një frymëmarrje e ajrit të pastër
E kisha shijuar njohjen me kryeqytetin modern, që ndryshon shpejt, por mezi prisja shijimin tim të parë të Shqipërisë rurale. Sapo mbërrita në Parkun Kombëtar Divjakë-Karavasta, 90 minuta me makinë nga Tirana, u prita menjëherë nga Gjoni dhe Vlashi, dy pelikanë të shpëtuar që ishin vendosur në shtëpi pranë qendrës së vizitorëve brenda pyjeve me pisha të parkut.
Divjakë-Karavasta është një nga habitatet më të rëndësishme të Evropës për pelikanin dalmat dikur të rrezikuar, si dhe është shtëpia e mbi 260 llojeve të tjera të shpendëve. Me ndihmën e qeverisë, përpjekjet e ruajtjes këtu janë rritur vitet e fundit, me qendrën e saj informative arsimore që rrit ndërgjegjësimin për ekosistemin e brishtë, ndërsa rojet e parkut tani i ruajnë ata prej gjuetarëve. Kohët e fundit, u ndërtua një qendër rehabilitimi për shpendët e egër dhe tashmë ka trajtuar pelikanë, çafka dhe shqiponja që nga hapja e saj në 2023.
Më ishte thënë nga Ervini, njëri nga rojet, se pelikanët mund të gjendeshin duke u shumuar në një ishull në park, midis janarit dhe prillit. Për pjesën tjetër të vitit, ata prireshin të shpërndaheshin në të gjithë rajonin, kështu që këto pamje nuk ishin të garantuara gjatë vizitës sonë në shtator. Megjithatë, isha ende e emocionuar për atë që do të gjeja në ekspeditën e vëzhgimit të zogjve në mëngjesin e ditës tjetër.
Pas një alarmi në orën 5 të mëngjesit, i hipa makinës elektrike të parkut, drejtuar nga Eltoni, i cili doli jashtë rrugës për të ndjekur një pistë me gunga dhe nëpër livadhet bregdetare. Ndërsa drita e ditës filloi të ndriçonte livadhet, unë vëzhgova një platformë prej druri me pamje nga Laguna e Karavastasë. Këtu kemi vendosur batanije dhe karrige për një mëngjes piknik dhe kemi nxjerrë dylbitë.
Duke pirë kafe, pashë në heshtje por me gëzim, çafkat, peshkatarët dhe tufat e flamingove fluturues. Në distancë mund të dallonim formën e dy pelikanëve që qëndronin të ngurtë në lagunë dhe uji i pushuar që i rrethonte i ndezur nga qielli i zjarrtë portokalli i reflektuar në sipërfaqe.
Ky mëngjes magjik më përgatiti për një rrugë 25-kilometërshe me biçikletë elektrike për të eksploruar më shumë pyjet, ligatinat dhe dunat ranore të parkut kombëtar. Unë dhe Eltoni ishim rrugës për në shtëpinë e familjes Rrasa, ku ishim të ftuar për të ngrënë një drekë të gatuar në shtëpi. Eva, bashkëshorti i saj Adriatiku dhe fëmijët e tyre na pritën ngrohtësisht me buzëqeshje te porta e tyre e përparme, pavarësisht se mbërritëm më vonë se sa pritej.
Sapo hyra në pronën e tyre, syri më tërhoqi nga gdhendjet dhe skulpturat në gurë që shpërndaheshin në oborr. Të strehuar nga një tendë hardhie, shumë motive përshkruanin figura nga Perandoria bizantine që dikur sundonte Shqipërinë. Disa ishin mbledhur nga Adriatiku; shumica u gdhendën nga ai dhe djali i tij i madh, Euro, i cili kishte studiuar në Universitetin e Arteve në Tiranë. Mendja ime u kthye në kryeqytetin e artit dhe mendova si një shembull tjetër se si gjërat ishin transformuar atje për mirë.
Gati për drekë, ndoqa aromën e ushqimit të bërë vetë në dhomën e ngrënies së familjes. Eva kishte gatuar që nga ora 8 e mëngjesit.
“Ne kemi tokë pjellore këtu, kështu që gjithçka që na nevojitet mund ta rritim vetë ose ta marrim nga fqinjët tanë – komuniteti ynë ka një vëllazëri të mirë”, tha Adriatiku. Vendosa në pjatë pulë të freskët, rosë, domate dhe vezë, dhe ndoshta e gëlltita verën paksa shumë shpejt. Adriatiku buzëqeshi: “Herën tjetër që do të vini, do ta marr verën nga fqinji im tjetër – e atyre është edhe më e mirë!”.
Pas drekës, Eva përdori aftësitë e saj për të lexuar filxhanin. Ajo e kishte mësuar vetë këtë praktikë, ndonëse është një argëtim mjaft popullor në Shqipëri, ku çdo filxhan kafeje është një shans për të hyjnizuar një fat të sapokrijuar. Kur erdhi koha për t’u larguar, ajo tërhoqi një shegë nga një pemë dhe ma dha si dhuratë lamtumirëse. E ardhmja ime po dukej tashmë më e ndritshme.
Gjiri i bollëkut
Duke udhëtuar në jug, ndalesa jonë e radhës ishte në Gjirin e Vlorës, ku arrita të shikoja anën tjetër të turizmit këtu. Vija e saj piktoreske bregdetare – e quajtur në mënyrë romantike “Riviera shqiptare” – ishte e mbushur me turistë që e duan plazhin. Radhët me shezlone dhe çadra shumëngjyrëshe të grumbulluara në breg. Dhe ndërsa ecnim me makinë mbi qytetin e Vlorës, pash sesi blloqet e hoteleve përgjatë bregdetit tani pengonin pamjet e gjirit të shtëpive të vjetra që shtriheshin të pafuqishme nën hijen e tyre.
“Ne nuk kemi bërë gjithçka siç duhet”, psherëtiu Eltoni. Ai më tregoi për aeroportin e diskutueshëm që po ndërtohet pranë Vlorës, i cili do të hapet në vitin 2025. Shqipëria dëshiron të ketë më shumë vizitorë, megjithëse gjëra të tilla shpesh janë në kurriz të tërheqjes së turistëve të përgjegjshëm që kujdesen për mjedisin. Nuk isha e sigurt se kjo do të ndihmonte.
Gjiri është shtëpia e Parkut Kombëtar Detar të Karaburun-Sazanit, për të cilin mësova më shumë në qendrën e vizitorëve të bregdetit, një objekt i rëndësishëm për edukimin e udhëtarëve rreth ekosistemit të çmuar këtu. Mësova se ujërat fshehin një larmi të madhe speciesh dhe habitatesh: korale, bari deti, tri lloje breshkash detare, delfinë të zakonshëm dhe madje edhe foka e rrallë mesdhetare.
Më pas ishte koha për të shkuar në gji për të eksploruar gadishullin e Karaburunit në një tur me varkë. Pika kryesore ishte një udhëtim në shpellën mistike të Haxhi Aliut, një shpellë e madhe detare e veshur me stalaktite që fsheh ujërat e kaltra aq verbuese sa nuk mund t’i rezistoja zhytjes.
Nuk ka dyshim se bukuria natyrore e Vlorës është mahnitëse, por historia e saj e lashtë është ndoshta edhe më. Parku arkeologjik i Orikumit ndodhet në cepin jugperëndimor të gjirit. I vendosur brenda një baze ushtarake aktive, Eltoni arriti të na siguronte qasje në rrënojat pak të vizituara që ishin një port strategjik për perandoritë sunduese të Shqipërisë përgjatë mijëvjeçarëve.
Ky vend u zhvillua për herë të parë nga grekët në shekullin e 5-të para Krishtit, megjithëse më vonë u pushtua nga Jul Cezari në vitin 48 para Krishtit, gjatë luftës civile romake, pasi ai u përpoq të mposhtte Pompein dhe të merrte republikën në dorë. Ecja nëpër këtë histori ishte emocionuese dhe imagjinova një kohë kur fontanat, kishat dhe teatrot – të gdhendura nga shkëmbi gëlqeror lokal – qëndronin në vend të këtyre rrënojave. Ndërkohë, gërmimet në këtë lokalitet vazhdojnë ende, duke zbuluar më shumë histori dhe mistere rreth historisë së Shqipërisë.
Ndërsa perëndimi po afrohej, Eltoni më udhëhoqi në një ecje të shkurtër në shpatin e malit, ndërsa ne ndoqëm një shteg guri dhe më pas dolëm nga rruga përmes barit të gjatë dhe lisave. Pak më vonë, shtëpia e bariut Sofo dhe gruas së tij, Dhurata, u bë e dukshme. Sofo na inkurajoi që t’i bashkoheshim, ndërsa ai kulloste dhitë e tij para se të errësohej. Kur ai dhe qeni i tij i ngjisnin kafshët në stallën e tyre për natën, unë shikoja nga shpati i kodrës me një gotë raki shtëpie me kanellë dhe mjaltë. Në distancë, Gjiri i Vlorës dhe fshati fantazmë i Tragjasit – i bombarduar dhe i braktisur gjatë Luftës së Dytë Botërore – ndriçohej nga perëndimi i diellit me ngjyrë portokalli fluoreshente. Nuk isha e sigurt nëse ishte peizazhi i jashtëzakonshëm, zhurma qetësuese e tingëllimit të kambanave të dhisë apo ngrohtësia e rakisë në fyt, por pikërisht në këtë moment e kuptova se po më pëlqente Shqipëria.
U ktheva në kasolle, ku Sofo nxori një fyell druri dhe na bënte serenata me një melodi të këndshme. Dhurata gatoi një brumë të skuqur, të ëmbël dhe ma vuri në dorë.
“Quhen petulla. I kam bërë për të festuar që mbesa ime ka lindur në Gjermani. Është një traditë shqiptare”, më tha ajo.
Më pas më drejtuan të zë një vend në tavolinë, ndërsa u shtrua një darkë e shijshme. E përbërë nga bukë, byreku të gatuar në sobë (që duhet copëtuar me duar – “Është mungesë respekti të presësh me thikë”, më thanë), djathë rikota të freskët dhe patate të gatuara me erëza të freskëta, më magjepsën teknikat tradicionale që përdoren ende për të ruajtur dhe gatuar këtë ushqim.
U ndjeva e nderuar që çifti jo vetëm që ndanë ushqimin e tyre, por më ofruan një pamje të një stili jetese më tradicionale shqiptare. Natyrisht, vija bregdetare e Vlorës duket e bukur në një foto, por ishte ndërveprimi me njerëz si Sofo dhe Dhurata që më ngeli në mendje.
Një dritare në botë
Ndalesa e fundit në udhëtimin tim ishte qendra historike e Beratit. Ky qytet i fortifikuar majë kodre, i rrethuar nga malet e Tomorrit, është sit i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s që prej vitit 2008. Kjo është kryesisht për shkak të pranisë së një labirinti të arkitekturës otomane prej guri të bardhë që gjarpëron nëpër lagjen Mangalem të qytetit dhe një kështjellë të shekullit të 13-të, e njohur si Kala. Por origjina e saj thuhet se daton shumë më larg se sa fortifikimet e saj mesjetare.
Berati u themelua si polis i lashtë grek i Antipatresë në vitin 314 para Krishtit nga Kasandri, i cili së shpejti do të kurorëzohej mbret i Maqedonisë. Ka gjithashtu dëshmi të pushtimit ilir, romak dhe bizantin të spërkatur në të gjithë qytetin historik, duke e bërë Beratin një udhëkryq magjepsës kulturash dhe besimesh.
Eltoni më bëri një xhiro në këmbë në qytet, duke ofruar një përmbledhje të shkëlqyer të historisë së këtij qyteti. Duke filluar nga akomodimi ynë në majë të kodrës – i quajtur Hotel Kalaja e Beratit – endëm rrugët me kalldrëm, të pjerrëta, duke ndaluar për të admiruar monumentet e çmuara të qytetit të vjetër. Kishat bizantine ishin të mbushura me afreske që përshkruanin figura fetare, nga Gjon Pagëzori deri te Shën Nikolla. Gjatë periudhës së gjatë të Shqipërisë nën sundimin osman, këtu u ndërtuan edhe disa xhami. Mjerisht, tani kanë mbetur vetëm rrënoja nga Xhamia e Kuqe e shekullit XV, më e vjetra në Berat, e cila u shpall Monument Kulture i Shqipërisë në vitin 1961.
Megjithëse qyteti është një nga pikat më të ngarkuara të vizitorëve të vendit, isha e kënaqur që ende shihja shenja të jetës dhe kulturës lokale në rrugët e tij.
“Shkallët e gurta jashtë dyerve të hyrjes quhen prag dhe vendasit ulen mbi to me një filxhan kafe ose raki dhe shoqërohen me fqinjët e tyre”, më tha Eltoni. “Banorët e moshuar ende e bëjnë këtë, por zakonisht në mëngjes ose në mbrëmje, kur ka më pak turistë”.
Kur më në fund arritëm në fundin e luginës dhe qëndruam buzë lumit të lashtë Osum, hodha një vështrim prapa për të admiruar spektaklin arkitekturor që i dha Beratit pseudonimin: “Qyteti i njëmijë dritareve”. Më dukej një simbol i përshtatshëm për një udhëtim ku në vend që të shikoja nga jashtë, më mirëpritën dhe më kishin treguar një pamje më tradicionale të jetës shqiptare. Sigurisht që mundi një ditë në plazh.
Disa hapa më tutje, Eltoni vështronte në heshtje dhe papritmas m’u kujtua: kishte qenë ai z. “E” misterioz i parashikimit të Evës gjatë gjithë kohës? Unë kisha marrë gjerë e gjatë trashëgiminë kulturore dhe mrekullitë natyrore të Shqipërisë në shoqërinë e një të huaji të sjellshëm dhe vigjilent. Sido që të jetë, vërtetoi një të vërtetë të pamohueshme të jetës në Shqipëri: mos dyshoni kurrë në mençurinë e kokrrave të kafesë.
Marrë nga wanderlustmagazine.com. Përktheu: Enis Bytyqi
