Shqiptarët e Trakës sot janë një pakicë gjuhësore në Maqedoninë e jugut dhe në Trakinë perëndimore përgjatë kufirit me Turqinë. Ata flasin toskërishten veriore qe është nën degë e dialektit toskë te gjuhës shqipe, dhe janë pasardhës të popullsisë shqiptare të Trakës Lindore që kanë emigruar gjatë shkëmbimit të popullsisë midis Greqisë dhe Turqisë në vitet 1920-të. Ata janë njohur në Greqi si Arvanites, një emër qe aplikohet për të gjitha grupet me origjinë Shqiptare në Greqi, por që kryesisht i referohet grupit jugore dialektor të Arbëreshëve. Populli shqipfolësit e Trakës Perëndimore dhe në Maqedonia Greke përdorin fjalën të vetë emërtimit për vetën e tyre si: Shqiptar-Shqiptarë dhe jo Arbëreshë ose Arvanite.
Gjatë Perandorisë Osmane, komunitetet shqiptare emigruan drejt Turqisë Evropiane sot (Trakës Lindore), sidomos në afërsi të Stambollit. Shumë Shqiptarë myslimanë morën poste te larta në shoqërinë osmane dhe shumë prej tyre, më së shumti familja Qypërliu, u bënë vezirë të Perandorisë Osmane. Shumica e emigracionit shqiptar ishte nga veriu i Kosovës dhe të rajonit e Korçës dhe Kolonjës të Shqipërisë. Pasardhësit e këtyre emigrantëve më vonë do të luajë një rol të rëndësishëm në Rilindjen Kombëtare të Shqipërisë, si Fan Noli i cili kishte lindur në Ibrik Tepe të Trakisë. Numri i Shqiptarëve që jetonin në rajon është i panjohur, të dhënat statistikore të Perandorisë Osmane ishin bazuar në identifikimin fetar, të quajtur milet. Kështu, Ortodoksë Shqiptarë konsideroheshin si Rumelias, ndërsa myslimanët shqiptarë ishin kategorizuar së bashku me Turqit.
Në mesin e kësaj popullsie, shqiptarët ortodoksë në Trakës Lindore ishin banuar në komunitetet pjesërisht homogjene, ose fshatrat apo lagjet, dhe kanë qenë kryesisht pasardhës të emigrantëve nga rajoni Korçës dhe Kolonjës. Vendbanimet kryesore që këta shqiptarë vijnë janë Vithkuq dhe Qyteza dhe folnin (kur jetonin ne Trakë lindore) dhe ende flasin (brezat e moshuar me disa të rinj sot në Greqi) sot dialekti toskerisht e gjuhës shqipe. Data më e hershme e këtyre migrimeve është ndodhur pas pushtimit osman në fund të shekullit 15-të.
Në fund të shekullit të 16-të (ndoshta në vitin 1566), në bazë të politikës së zgjidhjes e zbatuar nga sulltani Selim i Dytë, mijëra qytetarë të Perandorisë Osmane u zhvendosën në Trakinë Lindore, e cila ishte braktisur për shkak e luftërave të vazhdueshme dhe sëmundjet. Pastaj ndodhi emigrimin e parë të shqiptarëve, i cili kolonizuan pjesën veriore e Trakës lindore, ku kanë punuar për ndërtimin e xhamisë famshme “Selimije” të Edrenesë. Ngritën kampin e tyre në Zailef i Madhe dhe Mandricë, që më vonë u bë vendbanime të përhershëm. Vendbanimet u themeluan në afërsi të Zailefit (ndoshta për arsye sigurimit) qe u përbë fshatin Zailef i Madh.
Në fund të shekullit të 19-të, Zailefjotët themeluan dy fshatra të reja, Aballar dhe Karasakli. Mandrica, e cila gjeografikisht i takon Trakës Lindore, konsiderohet bashkë me fshatrat e tjera etnike shqiptare, që të ketë një origjinë të përbashkët nga Vithkuqi. Këto fshatra etnike shqiptare të Trakës Lindore ishin kohezive dhe të konsideruar ashtu nga zyrtarët konsullore në fund e shekullit të 19-të. Ata kishin anëtarësim përbashkët në shoqatave të mësuesve vendor dhe strukturat e kishës, qendra ishte katedralja e Dimotkës), etj.
Fshati Vithkuq në kulmin e zhvillimit të tij, që nga viti 1730, kishte me mijëra banorë, ndërsa Qyteza dhe Qafëzez ishin dy fshatra të vogla fqinje me disa qindra banorë. Vithkuqi me Voskopojën dhe vendbanime të tjera në rajon ishin një nga qendrat më të rëndësishme në këtë kohë ku kishte shkolla, kisha, studiues të shumta, mësuesit dhe bamirës që kishin ardhur nga ky rajon. Në shekullin e tetëmbëdhjetë, pjesa më e madhe e shqiptarëve pranuan fenë Islame në Shqipërinë e Jugut. Marrëdhëniet mes myslimanëve dhe popullsitë ortodokse të mbetur ndonjëherë rezultoi me tensione mes bashkësive.
Në vitin 1769, forcat lokale osmane hynë në Voskopojë, dhe pas Vithkuq edhe vendbanime të tjera që u plaçkitën. Banorët krishterë u larguan nga zonat dhe ikën në vende të tjera, Korçë, Kostur, Follorinë, Krushevë. Shumë të tjerë u drejtuan drejt Trakës lindore, ku shumë kishin punuar si punëtorë sezonalë në fushat e pronarëve osmane. Ndërsa disa tregtarë e Voskopojës dhe Vithkuqit emigruan në Vjenë, Budapest dhe qytete të tjera e Evropës dhe vazhduan aktiviteteve tregtare e tyre.
Shqiptarët që shkuan në Trakë jug lindore themeluarn vendbanime që kujton vendbanime të origjinës e tyre në Shqipëri jugore: Vithkuq dhe Qyteza, Ibrik Tepe. Pranë këto fshatra ishin edhe fshatra të tjerë shqiptare si: Alltëntash, Azardere Karakas dhe Halil Gjilanli. Këta njerëz që jetonin në këto fshatra mund të vijnë nga emigracioni e vitit 1769. Të dy grupet e fshatrave (të veriut i migrimit e parë dhe në jug i migrimit të dytë) nuk kanë mbajtur lidhje të veçanta midis tyre, kryesisht për shkak të distancës që ishte e madhe dhe mbajtjës endogamisë që i bëri këto fshatra homogjene. Shumica e fshatarë ishin të përfshirë me bujqësi dhe blegtori. Këto shqiptarë ortodokse jetonin në fshatrat që ishin fqinje me popull turq ortodoksë (gagauzë), bullgarë patrikane si fshati Bajramiç me 600 njerëz dhe shumë grekë të cilët i përkisnin kishës ortodokse greke dhe mbështetur me kauzën greke. Për shembull, ka pasur shkolla greke dhe gjuha greke ka qenë në kishë.
Vitet që pasuan ngritjen në pushtet e xhonturqve të Perandorisë Osmane (1908-1922), solli ndryshime të shumta dhe dramatike të popullsisë së Trakës lindore. Situata u përkeqësua me shpërthimin e luftërave ballkanike dhe rrëshqiti jashtë kontrollit gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore. Fshatra shqiptare, duke ndjekur fatin e krishterëve në rajon (greke, bulgare etj), ku vendbanimet u plaçkitën dhe banorët e tyre u dëbuan dhe shumë u vranë. Zailef i Madh (korrik 1913) dhe Aballar (nëntor 1913) janë plaçkitur nga turqit pas Luftës së Dytë Ballkanike në Thrakë Lindore. Në tetor të njëjtit vit fshati Mandricë u bë pjesë e Bullgarisë dhe u shkarkua nga forcat bullgare gjatë luftës Ballkanike ku banorët ikën në Trakë, (fshatrat Palouri, Ladhi, Metaksadhes dhe Vrisika) dhe në Maqedoni: Thermi, në Surokli në Zangliveri dhe shumë fshatra të tjera.
Pjesa më e madhe e Mandricës u zhvendos në Ambarqoj të Kukushit. Në vitin 1926, familje refugjatësh nga Mandrica u zhvendos në vendbanimet të Greqisë, ndërsa fshati Vithkuq ose Sultanqoj u shkarkua nga osmanët në prill 1914. Kjo ka ndodhur për shkak se se këto fshatra shqiptarë ortodokse janë parë si të mbështetur kauzën greke, qeveria e Turqve të Rinj ishte armiqësor ndaj tyre.
Në korrik 1920 Ushtria greke pushtoi Trakën Lindore. Në regjistrimin e popullsisë bërë në dhjetor 1920, popullsia e fshatra shqiptare ortodokse ishte zvogëluar dukshëm. Është vlerësuar se gati një e treta e atyre të vrarë nga turqit apo të vdekur nga vështirësitë në batalionet e punës osmane gjatë viteve 1908-1920, ndërkohë që disa prej tyre ikën në Greqi dhe nuk kthyen pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore. Në përfundim të Luftës Greko-Turke të viteve 1919-1922, Greqia dhe Turqia nënshkruan Traktatin e Lozanës, e cila përfshinte një shkëmbim të popullsisë në mes të dy vendeve. Kështu, Traktati i Lozanës kishte përdorur fenë si tregues i përkatësisë kombëtare, duke përfshirë popullsive pa dispozitave etnike, madje edhe Shqiptarët, në këmbim të popullsisë. Sipas këtij traktati myslimanët e Greqisë u këmbyen me të krishterët e Turqisë, me një përjashtim të myslimanëve e Trakës Perëndimore dhe Krishterëve të Stambollit.
Pas humbjes luftës greko-turke dhe Traktati i Lozanës, në tetor 1922 grekët evakuojnë zonën e Trakës Lindore dhe populli ortodokse vendas nisën të emigrojnë në Greqi. Sipas kësaj dispozite, komuniteti shqiptar Ortodokse i Trakës Lindore, u rivendos në Trakë Perëndimore, ku ata u vendosën kryesisht në fshatra të reja dhe etnikisht homogjene, ndërtuar në mënyrë për të strehuar refugjatët. Sot, kjo popullsi jeton në fshatra të njëjta, por një pjesë emigruan në qytetet e mëdha të tilla si Selanik dhe Athinë, duke bërë gjuhën Shqip më pak e folur. Shqiptarët ortodokse u zhvendosën në qarkun i Maricës, në anën veriore si: Dhikaia, Kavili, Sako, Kleiso, Neo Heimonio, Thorio, Sofiko, Asimenio. Në Maqedoni dhe veçanërisht në komunën i Seresit si: Novoselë ose Mëhalla e Re Vernar (sot: Paralimnion), Canos (sot: Nea Petra), Tolos (sot: Tholos) dhe Gaskarka ose Kaskarka e Selanikut.
Shqiptaret nga grupet jugore të Trakës u vendosën në Sufli, ku fillimisht ata qëndruan për një kohë deri sa ato u vendosën në vendin e ri të banimit. Disa muaj më vonë, në vitin 1923, kjo popull u zhvendos në juglindje, paralel dhe në afërsi të lumit Maricë. Banorët e Sultanqojit dhe Ibrik Tepesë u vendosën në fshatrat Bintikli, Hanxha, Çakirxhi, Ferexhik dhe Baçibej. Banorët e Alltëntashit u vendosën në Paradimi të Rodopit dhe Sarhanli, në Maricë, ndërsa banorët e Gjilanlit dhe disa familje nga Karaxa Halil në Antheia të Maricës.
Sistemoi dhe perpiloi RKL.
Literatura:
Arben Llalla: Demografia e Viseve Shqiptare ne Greqine e Veriut.
Greek Helsinki Monitor (1995): “Report: The Arvanites”.
Euromosaic (1996): “L’arvanite / albanais en Grèce”. Report published by the Institut de Sociolingüística Catalana.
Berisha, Mal (2000), Diaspora Shqiptare në Turqi (në Albanian), New York.
Haddad, Emma (2008), The Refugee in International Society: Between Sovereigns, Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press.
Lidhje të jashtme:
Боян Гюзелев, Албанци в Източните Балкани, София, 2004
Raporti nga GHM
Raporti nga Euromosaic
Vikipedia
