“Koha ime e lirë u kushtohet organizatave bamirëse… Di të gatuaj byrekun…”

Sot, ish-mbretëresha Geraldinë mendon mbi të gjitha për djalin e saj Lekën. Ai është një djalë i bukur njëzet e një vjeç. Ka një gjatësi prej 2.07 m. Ka studiuar fillimisht në Zvicër, pastaj në Angli. Fotoja jonë i përfaqëson ata në këtë vend gjatë studimeve të Lekës në Sandhorst. – Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France.

Nga Aurenc Bebja*, Francë – Gusht 2023

Revista “Les bonnes soirées” ka botuar, me 18 shtator 1960, në faqet n°6 – 8, intervistën ekskluzive me mbretëreshën Geraldinë të Shqipërisë të zhvilluar asokohe në Kanë të Francës, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Geraldinë Apponyi, bukuroshja e Budapestit, u detyrua të largohej nga mbretëria e saj dhe të vuajë tmerret e ekzilit.

Një intervistë ekskluzive nga Claude Salvy

Një vilë e madhe e rrethuar me palma dhe lule. Një vilë që ka fytyrën e shumë të tjerave dhe ku duket se vetëm ëmbëlsia e jetës mund të gjejë azil. Pavarësisht kësaj pamjeje, këto bugainvile, gjethja e purpurt e të cilave ka elegancën e luleve, « La Pierre Grise » nuk është një vilë si të tjerat. Banorët e saj kanë një histori, sepse heronjtë fatkeq të një prej faqeve tragjike të saj, janë pjesë e historisë së Evropës. Kjo vilë e madhe e krijuar për lumturinë strehon ish-mbretin Zog I të Shqipërisë, gruan e tij Geraldinë dhe djalin e tyre të vetëm Leka.

Pikërisht në kopshtin e qytetit më mirëpret një bukuroshe e re bjonde, e gjatë, e hollë.

Ajo kishte veshur një fustan blu të çelët, me dy rreshta perla në qafë, një diamant të mrekullueshëm në gisht dhe në xhaketën e saj të bardhë një lule blu. Zëri i saj ishte i qartë, i butë, pa asnjë theks. Sytë e saj blu-gri rrezatonin butësi dhe inteligjencë.

— Jam i lumtur t’ju mirëpres, zonjë.

Unë kam para meje mbretëreshën Geraldinë, fati tragjik i së cilës kishte tronditur mbarë Evropën pak muaj para trazirave të mëdha të Luftës së Dytë Botërore.

Prill 1938 : Evropa nuk është ende në zjarr, por lufta civile sjell lot gjaku në Spanjë. Hitleri sapo ka aneksuar Austrinë, por jeta vazhdon. Turmat zbuten mbi pesënjakët katërvjeçarë të Kanadasë.

Ajo dhe ai.

Mbreti Zog do të martohet me konteshën e bukur Geraldinë Apponyi. Apponyi-të janë përfaqësues të një prej familjeve më të vjetra hungareze.

Geraldina trashëgon gjakun hungarez dhe një karakter të zjarrtë nga babai i saj. Është aq e bukur sa është quajtur « Bukuroshja e Budapestit ». Ajo numëron në paraardhësit e saj më shumë se pesëmbëdhjetë koka të kurorëzuara. Ajo është e lidhur me të gjitha familjet mbretërore. Habsburgët, Saksonët, Bullgarët, Portugezët, Rumunët, Grekët dhe Jugosllavët.

Nëna e saj, e martuar për herë të dytë me kolonelin francez Girault, është me origjinë amerikane. Është pikërisht kjo prejardhje anglo-saksone që vajza e re i detyrohet padyshim dashurisë së saj për sportin dhe shtatit të saj madhështor. Geraldina, si fëmijë, kaloi dy vjet në liceun e Nice (Nisës). Si vajzë e re, ajo tashmë fliste katër gjuhë, të cilave u është shtuar shqipja.

Ky mbret i Shqipërisë, i lindur në 1895 dhe me të cilin do të martohet, tashmë ka një të kaluar të jashtëzakonshme. Vendi i tij jetoi pesëqind vjet nën dominimin turk dhe Ahmet Zogu, djali dhe nipi i Pashait, i ishte betuar që në fëmijëri të bënte Shqipërinë të pavarur. Në moshën shtatë vjeçare u dërgua si ambasador i jashtëzakonshëm pranë turqve. Fëmija tregohet aq i vendosur, saqë e mbajnë në Kostandinopojë. Por kur u kthye në Shqipëri, u kthye në malet e tij të shtrenjta dhe në krye të përkrahësve të tij gjithnjë në rritje, luftoi në maja nga të cilat luftëtarët ishin pothuajse të pathyeshëm. Por serbët, pas turqve, pushtuan vendin e tij.

Hap pas hapi, Shqipëria do të fitojë megjithatë pavarësinë. Në vitin 1926, republika u pranua në Lidhjen e Kombeve, më pas, në 1928, mbretëria. Ahmet Zogu shpallet mbret nën emrin e Zogut I.

Nga ky vend do të bëhet mbretëreshë vajza e re hungareze, krijesa simpatike e quajtur Geraldinë nga Evropa.

E vendodhur në jug të Jugosllavisë, në kufi me Adriatikun, Shqipëria ka rreth një milion banorë. Është një rajon malor pa tren dhe pa rrugë, ku banorët i përkushtohen bujqësisë dhe blegtorisë. Por Zogu dhe Geraldina kanë plane të mëdha. Ata do të pastrojnë, ndërtojnë, përmirësojnë. Tashmë kërkimet e naftës kanë hapur shpresa të mëdha.

Të gjitha gazetat e botës kanë folur për dasmën madhështore në Tiranë.

Ja, njëzet vjet më vonë me mua, ende po aq e bukur, ende po aq e qetë dhe joshëse, mbretëresha Geraldinë kujton kujtimet e saj.

Geraldina në Botën e Çudirave.

— Dasma ime ? Ishte mbi të gjitha një festë e madhe për të gjithë shqiptarët që tashmë i doja me gjithë zemër, një festë që zgjati tri ditë e tri netë. Rrugët ishin të veshura me banderola të kuqe. Shqiponjat e zeza zbukuronin të gjitha ballkonet. Sigurisht, Tirana strehoi shumë më tepër njerëz se zakonisht atë ditë. Kudo ishte një përzierje e larmishme, shumëngjyrëshe. Secili kishte veshur kostumin e tij më të mirë.

Kishte një ballo të madhe në Oborrin mbretëror. Salla e festave ishte zbukuruar me shkronjën « Z » të punuar me armë dhe me kostume shumë të lashta e të qëndisura.

Njerëzit kërcenin anembanë vendit. E gjithë Shqipëria ishte si një libër me figura shumëngjyrëshe. Çdo shesh, si çdo udhëkryq, dergjej plot ngjyra dhe këngë.

Më pas m’u kujtua një imazh që më kishte goditur në një revistë të asaj kohe. Në mbishkrim shkruhej: « Geraldina në botën e çudirave ». Kishte fëmijë me bluza të kuqe dhe pantallona të zeza, një kalorës me pardesy të gjelbër dhe dy zonja me fustane të qëndisura në ar. Një takim mes Lindjes dhe Perëndimit.

Një fustan të një mijë e një netëve.

— Fustani im i nusërisë?

Geraldina ka një buzëqeshje të butë për këtë kujtim. Tualeti i saj erdhi sigurisht nga Parisi. Velloja e saj e gjatë blu e qëndisur me diamante, e mbushur me buqeta me trëndafila, dukej si një shkumë argjendi. Fustani ishte i bardhë, i gjatë, i mbuluar tërësisht me perla.

Në të gjithë Tiranën dhe në të gjithë fshatrat shqiptarë, pemët ishin në lulëzim. I gjithë vendi kishte veshur kështu një mantel të bardhë, një mantel festiv.

Konti Ciano, dhëndri i Musolinit, kishte bërë një mbërritje shumë të jashtëzakonshme, duke qëndruar në një makinë të hapur të rrethuar nga biçikleta që zhdukeshin nën buqeta.

Njëqind e pesëdhjetë çifte të rinjsh, të paguara (dasma e tyre) nga Mbreti, ishin bashkuar po atë ditë. Ata formuan rreth mbretëreshës së ardhshme një oborr dashurie prekës dhe entuziast.

Të fuqishmit e ditës kishin dërguar dhurata të çmuara. Musolini, një jaht që lëkundej në portin e Durrësit; Hitleri, një makinë e gjatë që dukej si një karrocë prej nikeli. Hungaria i kishte ofruar Geraldinës, si kalorësë e përsosur, katër kuaj të bardhë rrace.

Në imazhet e kohës duken tri vajza të reja me kaçurrela kafe që dilnin nga një kapele e bardhë. Me uniformë të plotë të bardhë, ato janë Myzejeni, Ruhija dhe Maxhidja, kolonele të regjimenteve të ushtrisë shqiptare dhe motrat e reja të Mbretit.

Prilli i gëzimit.

27 Prill 1938. Ndërsa Zogu, mysliman, dhe Geraldina, katolike, ishin bashkuar në një martesë civile, njëqind e një të shtëna topash tronditën Tiranën dhe kështu ra një shi me lule pranverore nga pemët që mbuluan Shqipërinë me një qilim festiv. Në fshatra, barinjtë me mustaqe të mëdha pjekin qengja para dyerve të tyre mes rrjedhjeve të lëngut dhe flakëve. Populli është i lumtur. Ka një mbret trim dhe mbretëreshën më të bukur në botë. Një mbretëreshë që sapo ka deklaruar :

— Mbi të gjitha, dua të kujdesem për gratë dhe fëmijët e vendit tim.

Çifti i ri u nis për në muajin e mjaltit me karrocën e tyre të mahnitshme dhe luksoze të veshur me nikel.

Ata mezi patën një vit lumturie. Një vit në të cilin ata filluan të vënë në jetë planet e tyre. Në euforinë e momentit, Shqipëria beson në miqësinë italiane, për më tepër ka nënshkruar një pakt aleance në Romë. Mbreti dëshiron të ndërtojë një autostradë që lidh Durrësin me Tiranën. Ajo do të mbajë emrin e Duçes.

Më pas do të ngrihet një katedrale e madhe prej betoni dhe në fund pallati mbretëror. Shtëpia e Zogut dhe Geraldinës është me të vërtetë një shtëpi e thjeshtë katrore në mes të një kopshti. Rezidenca e re do të përfshijë njëzet e pesë dhoma dhe tre sallone të mëdha. Do të ketë një kinema, një pishinë, një kopsht dimëror dhe – Geraldina është shumë e interesuar për këtë – një labirint me trëndafila.

Së shpejti, Shoqëria Marconi do të inaugurojë një stacion radiofonik.

Do të publikohen pulla të reja. Zogu dhe Geraldina e duan njëri-tjetrin. Mbretëresha së shpejti do të ketë një fëmijë.

Prilli i fatkeqësisë.

— Mjerisht! ndërkohë stuhia po shpërthen. Hitleri e gëlltiti Austrinë me një çapë. Krenaria e Musolinit vuan nga fakti i paaftë për të balancuar këtë fakt të lartë. Ai mendon se nga të gjithë kombet që e rrethojnë, Shqipëria është e vetmja që nuk mund t’i bëjë ballë. Ndërmjet qeverisë së Romës dhe asaj të Tiranës zhvillohen bisedime për shndërrimin në protektorat të traktatit italo-shqiptar të vitit 1927. Pranimi i kushteve italiane ishte që Shqipëria të hiqte dorë nga pavarësia. Zogu, i mbështetur nga të gjithë njerëzit e tij, nuk pranoi.

Dhe më 7 prill në të gdhirë, Italia pa paralajmërim pushtoi Shqipërinë.

Skuadrilja italiane bombardoi dhunshëm qytetet kryesore dhe zbarkoi trupat e saj në Sarandë, Vlorë, Durrës dhe Shëngjin. I gjithë bregdeti u pushtua menjëherë.

Shqipëria rezistoi me energjinë e dëshpërimit. Por çfarë mund të bëjnë pushkët e malësorëve kundër ushtrive të organizuara? Mbreti Zog u përpoq të bisedonte për të shmangur masakrat e një lufte të pashpresë. Gjithçka ishte e kotë. Më 8 prill trupat italiane hynë në Tiranë.

Gjatë kësaj kohe, një e re kishte sjellë në jetë një fëmijë, një djalë, në shtëpinë e thjeshtë të Tiranës, të cilën e donte sepse ishte ajo e dashurive të saj.

Lindja dramatike e princit të kurorës.

Është zakon të gjuhet me top për lindjen e një princi mbretëror. Në Tiranë respektohej zakoni. Dhjetë topat që rrethuan shtëpinë qëlluan për njëzet e katër orë. Mjerisht! Mezi kishin heshtur topat shqiptarë kur u dëgjuan topat e tjerë, ata të armikut. Çdo goditje tani do të rezononte me dhimbje në zemrën e Geraldinës. Kjo nuk ishte më gjama e topave e ditëve të festave. Princi i kurorës së Shqipërisë u përshëndet nga artileria e pushtuesit të vendit të tij.

Dhe menjëherë u desh të iknin dhe si për fat të keq duhej të iknin me makinën e ofruar nga kancelari Hitler, miku i madh i Musolinit. A duhet të shohim në këto dy dhurata mbretërore, automobilin dhe jahtin, dy shenja largimi, edhe më keq, eksodi ?

U desh për Geraldinë Apponyi-në vetëm një vit mbretërimi për të sjellë në jetë këtë histori të mrekullueshme.

Mbreti Zog, Geraldina, foshnja mbretërore, disa valixhe, të gjitha të grumbulluara në makinën gjermane. Kështu filloi jeta e mërgimit të familjes mbretërore.

Në fshatrat përreth Tiranës, të shtënat e topave rrëzojnë sërish, si një vit më parë, një shi me petale të bardha. Në rrugët e këqija të gurta, makina takohet me fshatarë që ende nuk e dinë se sa e madhe është fatkeqësia që i ka rënë vendit të tyre. Ka qe të vegjël me qime të ashpëra që vazhdojnë qetësisht plugimin, gra të mbuluara me të bardha që shkojnë të nxjerrin ujë nga burimi.

Nën tendën e çdo shtëpie, qengji tashmë i sakrifikuar i Pashkëve është gati për t’u pjekur. Mes kësaj qetësie fillon të kalojë teoria e vajtueshme dhe e mjerë e atyre që largohen, një imazh i njohur i qenieve të zymta, me trastën mbi supe.

Duke e njohur karrocën mbretërore, ata gjunjëzohen me plisin në dorë, gratë qajnë.

Mbretëresha nuk thotë asgjë. Shambellani i saj, i pranishëm në intervistën tonë, vazhdon :

— Na duhej të kalonim Greqinë, Turqinë, pastaj Francën, Belgjikën, Anglinë për të arritur në Egjipt. Odisea jonë ishte ajo e mijëra emigrantëve me incidentet e bagazheve të humbura dhe shanset e saj të mrekullueshme. Një anije mallrash në të cilën familja mbretërore nuk u ngjit më në fund u qëllua dhe u fundos me trupat dhe mallrat.

Madhëria e saj përjetoi Blitz-in në Londër, më pas, në vitin 1946, familja mbretërore u zhvendos në Egjipt, nga ku nuk u kthye deri në vitin 1954 për t’u vendosur në Kanë.

— Po tani, a mund të më flasë Madhëria Juaj për jetën e saj ?

Një grua si të tjerat.

Mbretëresha Geraldinë buzëqesh me sytë e saj, sy të cilët kur flet mund të bëhen shumë të butë, shumë të dashur.

« — Unë jam si të gjitha nënat, e lumtur që kam djalin tim me vete. Leka është një djalë i bukur. Ka një gjatësi prej 2, 07 m. Ai është bjond me sy gri. Ai studioi në Zvicër dhe më pas përfundoi (kompletoi) studimet në Angli në Sandhorst. Unë gjithashtu marr përsipër detyrat normale të një zonje shtëpie. Shtoji kësaj se kam një korrespondencë të rëndësishme private dhe se lexoj shumë.

Më pëlqen shumë letërsia anglo-saksone. Dhe gjithashtu rrëfimet historike. Aktualisht jam duke përfunduar “Kujtimet e gjeneralit de Gol”. Në përgjithësi kërkoj libra që më japin një farë evazioni (arratije).

Por pjesa më e madhe e kohës sime të lirë u kushtohet organizatave bamirëse, qëllimi i të cilave është të lehtësojnë gjendjen e mijëra refugjatëve të shpërndarë në mbarë botën. Kjo është një punë e rëndësishme, e dhimbshme që kërkon shumë nga unë. Unë shkruaj edhe kujtimet e jetës sime në Shqipëri dhe odisenë tonë. »

Shijet e saj.

Rrezikoj një pyetje të re, sepse do të doja të dija nëse në këtë rrethinë të vockël shqiptare ku ndodhem, tavolina e këtyre të mërguarve është franceze apo… me origjinë.

Mbretëresha buzëqesh :

— Jemi plotësisht të ambientuar me këtë Côte d’Azur të butë. Megjithatë, askush prej nesh nuk harron gatimet rajonale që janë kaq ndjellëse. Në Shqipëri, një vend i dashur ku Lindja përqafohet me Perëndimin, kuzhina kishte karakter oriental, e ndikuar fuqishëm nga pushtimi i gjatë osman. Unë di shumë mirë të bëj « Burek », byrekun e vogël me djathë të mbushur me mish të grirë. Peta e tij është jashtëzakonisht e hollë.

Mbreti Zog.

Ajo që mbretëresha nuk më thotë dhe nuk do t’i flas për këtë, sepse i kam premtuar se nuk do të hap asnjë temë politike, është se ajo është edhe bashkëpunëtore e burrit të saj. Mbreti Zog po punon për kapitujt e fundit të kujtimeve të tij, të cilat me shumë mundësi do të publikohen së shpejti. Tashmë janë shkruar tetë vëllime, të cilat do të hedhin dritë të re mbi shumë ngjarje.

Ai që i kishte dhënë të gjitha forcat punës së modernizimit të një vendi që donte të ishte i lumtur, ky njeri që çuditërisht inicialet e tij janë A dhe Z, tani vetëm mund të shkruajë kujtimet e tij dhe t’u vijë në ndihmë bashkatdhetarëve të varfër.