Nga Ilirjan Agolli
Shkrimi sjell fakte të reja mbi botimet e para publicistike në Shqipëri. Falë historianëve turq, publiku ynë mëson se gazeta İşkodra ka dalë në dritë 11 vjet më parë nga ç’e dinë deri sot bibliografët e shtypit shqiptar. Pra, İşkodra doli për herë të parë më 1868 dhe ridoli më 1879. Nga kjo shtyrje date me plot 11 vjet në thellësi të kohës, gazeta İşkodra bëhet e para gazetë e botuar në territoret shqiptare, duke lënë pas gazetën İşkodra, e cila doli në dritë në gusht 1871.
Edhe pse vetëm në gjuhën osmane, İşkodra shënon gjurmën e parë të gazetarisë në Shqipëri, ndërsa Shkodra bëhet qyteti i parë, ku u vendos shtypshkronja e parë, që nxori publikime për qytetarët, një prodhim luksi për banorët e shkolluar.
Gazeta İshkodra e panjohur (1868)
Historianët dhe bibliografët e shtypit shqiptar([1] deri pak kohë më parë nuk ishin në dijeni të faktit që gazeta İşkodra ishte botuar herën e parë qysh nga viti 1868. Në botimet e deritanishme të bëra në Tiranë përmendet([2] se botimi i gazetës İşkodra u bë për herë të parë në vitin 1879. Por zbulimi i studiuesve turq, siç do ta shohim më poshtë, shënon një lajm me rëndësi tejet të veçantë edhe për historinë e shtypit e gazetarisë shqiptare. Kjo e bën gazetën İşkodra gazetën e parë të botuar në Shqipëri dhe vet Shkodrën qytetin e parë me gazetë dhe me shtypshkronjë.
Gazeta e parë([3] që pa dritën e botimit në Perandorinë Osmane ishte Takvim-i Vekâyi (Kalendar i Ngjarjeve). Numri i parë doli në vitin 1831 kur ende nuk kishte asnjë rregull([4] për botimet, të cilat vlerësoheshin si veprime individuale. Në kuadër të Reformave të Tanzimatit u pa e nevojshme edhe hartimi i ligjeve e rregullave, që kishin të bënin me botimet. Për herë të parë Porta e Lartë vendosi “të rregullojë” ose, më mirë, të disiplinojë bazuar në ligj, botimet e çfarëdo lloji, përfshirë këtu edhe gazetat. Administrata osmane nisi([5] nga mesi i shekullit XIX botimin e gazetave në gjithë qendrat e vilajeteve të perandorisë, përfshi edhe ato në krahinat shqiptare.
Rregullat e para dolën me miratimin e Ligjit të Botimeve dhe me Ligjin e të Drejtave të Autorit më 1857, i cili u pasua nga Ligji Penal më 1858, Ligjet e Publikimeve më 1864 dhe Dekreti Sublim i 1867. Mbi këtë truall ligjor dolën një numër i madh botimesh në kryeqytet dhe në qendrat e vilajeteve, të cilat mbuluan pothuaj hapësirën e krejt Perandorisë.
Porta e Lartë po në kuadër të Reformave të Tanzimatit riorganizoi vilajetet ekzistuese([6] bazuar në “Rregulloret e Vilajeteve” të viteve 1864-1867. Kështu edhe vilajetet ekzistuese shqiptare pësuan ndryshime si parashikohej në këto Rregullore perandorake.
Vilajeti i Shkodrës iu nënshtrua në vitet 1867 / 68 Rregulloreve të Vilajeteve dhe pësoi disa ndryshime të kufijve, pra të shtrirjes gjeografike, si edhe në nëndarjet administrative brenda vetë vilajetit (sanxhak, kaza e nahije). Po atë vit në Shkodër pa dritën e botimit, si në shumicën e vilajeteve të tjera të Perandorisë, për herë të parë gazeta İşkodra.
Mes dyzinave me gazeta që u publikuan në kryeqendrat e vilajeteve në mbarë Perandorinë, studiuesi turk Atilla Girgin([7] renditi ndër të parat e çelura ato që dolën në vilajetet shqiptare në vitin 1868, gazetën İşkodra (Shkodër, osmanisht), dhe gazetën Yanya (Janinë, osmanisht – greqisht). Sipas tij, gazetat e vilajeteve përmbanin lajme rreth sulltanit, qeverisë dhe emërimet e zyrtarëve publikë, mbi institucionet publike të krahinës, mbi ndërtim rrugësh, hekurudhash, linjash telegrafike, mbi çështjet e shëndetit, arsimit, ekonomisë dhe policisë. Shkrimet e botuara në këto organe shtypi nuk mbanin emrat e autorëve apo gazetarëve. Një tjetër tipar i shumicës së këtyre gazetave është emri i gazetës i njëjtë me atë të vilajetit dhe gjuha e dytë e rajonit, krahas osmanishtes, që zinte një pjesë të gazetës.
Sipas([8] studiuesit tjetër turk, Hifzi Topuz, ato ishin shumica buletine njoftimesh apo gazeta zyrtare të shtetit osman. Ai shton më shumë se Girgin në renditjen e tij të botimeve edhe gazetën Selanik (Selanik, osmanisht – greqisht, 1869), dhe gazetën Aydin (Izmir, osmanisht, 1874). Gazetat e vilajeteve shqiptare në Shkodër, Janinë, Prizren e Manastir a Selanik as në fillim e as më vonë nuk kishin fletë në gjuhën shqipe, siç ishin dygjuhëshe shumë nga gazetat e tjera e megjithatë ato shkruanin për jetën e shqiptarëve.
Gazeta Yanya (Janina) jep me detaje([9] ceremonitë e diplomimit të nxënësve në gjimnazin “Zosimea”, duke botuar me këtë rast edhe deklaratat e drejtuesve të shkollës dhe të autoriteteve ushtarake të vilajetit. “Disa nacionalistë grekë dhe shqiptarë dihet që kanë dalë nga kjo shkollë” – vëren studiuesi Orhan Koloğlu.
Gjimnazi i Janinës “Zosimea” u bë gjatë Lëvizjes së Tanzimatit përherë e më i pëlqyer, shkroi([10] Eqrem Vlora, dhe deri në vitin 1860, ai ishte një institucion mësimor i kënaqshëm sipas kritereve të Europës së përparuar, ku mësuan shumë shqiptarë ortodokë dhe muslimanë. “Nxënësit e saj vërtet sillnin me vete në shtëpi një simpati për Greqinë, por ata dilnin prej saj si shqiptarë me ndërgjegje të lartë kombëtare. Të tillë ishin Naim, Sami dhe Abdyl Frashëri, Ismail, Qemali Vlora, Abedin Dino, Gjergj Çako, Turhan pasha etj. Disa nga këta shqiptarë patriotë themeluan në Athinë qendrën e parë të gjuhësisë shqiptare 1874-1880” – shkrua ai. Por gjithsesi gjuhën shqipe nuk ia dolën ta përdornin në shtypin e kohës në një faqe të veçantë si gjuhë e dytë rajonale, gjë që ia arritën ta bënin grekët, serbët dhe kombësitë e tjera.
Gazeta İşkodra ridel në dritë (1879)
Lajmin mbi përpjekjet për ribotimin([11] e gazetës İşkodra e dha gazeta Sabah dhe disa gazeta të tjera në mars 1876. Sipas njoftimeve, njërën faqe ajo do ta kishte në gjuhën osmane dhe tjetrën në italisht. Autori i këtij artikulli, që mendohet të ketë qenë vetë Sami Frashëri shkruante([12] se, “…gjuha amtare e gjithë popullsisë së Shkodrës dhe rretheve të saj dhe e shumicës së popullsisë muslimane ishte shqipja, të cilën ata e shkruanin dhe e lexonin me shkronja latine, madje edhe letërkëmbimin midis tyre ata e mbanin në shqip”.
“Mendojmë se do t’i sillte më tepër dobi qëllimit të një gazete zyrtare, nëse njëra faqe e saj, në vend që të botohej në një gjuhë të huaj, të shkruhej në gjuhën amtare të popullsisë. Kështu do të kishte më shumë ndikim në popullsinë e atyre viseve” – theksonte artikullshkruesi. Por gazeta në fakt doli në dritë vetëm pas dy vjetësh e gjysmë.
Vilajeti i Shkodrës ribotoi nga 24 qershori 1879 gazetën e vet([13] zyrtare İşkodra. Ajo doli për dy vjet një herë në javë, çdo të enjte, në osmanisht e shqip me alfabet arab, e drejtuar nga Hysen pasha.
Më 27 qershor 1879, në valën e lëvizjes shqiptare të udhëhequr nga Lidhja e Prizrenit, konsulli i Austro-Hungarisë në Shkodër, Friedrich Lippich von Lindburg, e njoftoi([14] Ministrinë e Jashtme në Vienë se më 24 qershor 1879 kishte dalë gazeta İşkodra në shqip dhe turqisht. Sipas tij, lëndën e gazetës e përgatitnin nëpunësit qeveritarë të qytetit dhe lajmet për pjesën shqipe i nxirrnin nga gazetat europiane. Sipas tij, gazeta ndodhet nën ndikimin e valiut të Shkodrës Hysen pasha. Qysh në numrin e parë, njoftonte konsulli, ajo shkroi për Bosnjen e pushtuar nga monarkia dualiste (Austro-Hungaria) një vit më parë dhe bënte kritika kundër Austro-Hungarisë. Ky lajm i shkurtër u botua([15] edhe në revistën Leka të Shkodrës.
Po ashtu Zef Skiroi shkroi([16] në veprën e tij “Shqiptarët dhe çështja ballkanike” mbi ngjarjet e Shkodrës prill – maj 1880: “Ditën e 7 majit 1880 në gazetën zyrtare İşkodra, e cila shihte dritën për të parën herë në shqip dhe osmanisht, u botua një thirrje e nënshkruar nga Ali Pashë (Gucia), Hodo Beg (Sokoli), Preng Bib Doda, Myftiu Hafiz Efendi (Hafiz Daut Boriçi), Arqipeshkvi Karlo Poten dhe Kol Çoba në emër të parisë e të popullit, në të cilën thuhej se, “… meqenëse Shqipëria pushoi së qeni nën sundimin e sulltanit, të gjithë nëpunësit joshqiptarë do të pushoheshin nga puna dhe do të detyroheshin të linin vendin dhe se tani e tutje populli nuk do t’i bindej më askujt, përveçse urdhërave të Lidhjes dhe këshillave të pleqësisë së fiseve, të cilat do të vazhdonin të ishin ashtu si deri atëherë, të vetmit ligjvënës të shtetit të ri”.
Në vitin e dytë të jetës së saj, më 1880 botuesit e saj deklaruan haptazi se, gazeta ishte “organ i degës së Lidhjes së Prizrenit në Shkodër”. Ky pohim do të shënonte edhe mbylljen e këtij organi fill pas shtypjes dhe shpërndarjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Në vitet që pasuan pasi Lidhja Shqiptare e Prizrenit pushoi së ekzistuari gazeta vazhdoi të botohej jorregullisht vetëm në osmanisht. Gazeta u prodhua në shtypshkronjën e Shkodrës përballë pallatit qeveritar të qytetit.
Studiuesit pohojnë se pas mbylljes më 1880, gazeta İşkodra ridoli në dritë edhe në 1897 deri në 1903, por këtë botim të tretë të saj, ende ka pak të dhëna.
(Marrë nga numri i ri i revistës kulturore “Univers”, e sapodalë nga shtypi, nr.19).
[1]. Kastrati, Jup. Bibliografi shqipe e dramatikë – narrativës dhe shtypit (1750-1946). Kapitulli i fundit është “Bibliografia e shtypit (1848-1946)”. Gjendet edhe në Baliu, Begzad. Vepra bibliografike e prof. Jup Kastratit, Prishtinë, 2001, f. 47. Vepra e hartuar në vitet 1942-1946 ruhet në dorëshkrim origjinal në Arkivin e Institutit të Historisë në Tiranë. Edhe pse e gatshme dekada më parë, ajo nuk u botua nga regjimi komunist për arsye politike, siç dëshmon dr. Hamit Boriçi. Ky dorëshkrim u shfrytëzua nga pothuaj të gjithë studiuesit e kësaj fushe për 25 vjet, deri në 1971, kur Palok Daka nisi të botojë Bibliografi retrospektive e shtypit periodik shqiptar e mbi Shqipërinë e viteve 1848-1944, Revista Studime historike, Tiranë 1971-74, në 10 numra. “Bazat e një bibliografie shkencore për historinë e shtypit shqiptar, për herë të parë, i gjejmë në dorëshkrimin e dr. Jup Kastratit. – shkroi dr. Boriçi – Por punimi më i plotë në këtë fushë mbetet Bibliografia e Palok Dakës”. (Shih: H. Boriçi. Një shekull e gjysmë publicistikë shqiptare 1848-1997), Tiranë 1997, f. 25. Një bibliografi më të plotë me qindra tituj të rinj e ka gati bibliografi tjetër Maksim Gjinaj. Të treja këto bibliografi të shtypit shqiptar, Kastrati, Daka dhe Gjinaj janë ende të pabotuara.
[2]. Daka, Palok. Bibliografi retrospektive e shtypit shqiptar dhe mbi Shqipërinë e viteve 1848-1944. Botuar në revistën Studime Historike, viti 1971- nr.3, f.139-170, nr.4, f.185-226, viti 1972- nr.1, f.195-212, nr.2, 205-224, nr.4, f.239-254, viti 1973- nr.1, f.185-202, nr.2, f.191-204, nr.3, 225-238, nr.4, f.209-222, viti 1974- nr. 1, f.209-224. Mbledhur në një vëllim nga Biblioteka Kombëtare. Faqe 8.
[3]. Taniş, Cihat. Şarkî Rumeli Türklerinin sesi Emniyet Gazetesi (1896-1897). The voice of East Rumelian Turks the neëspaper of Emniyet (1896-1897). Konya 2011. Faqe IX.
[4]. Ceylan, Ayhan. Tanzimat Dönemi Osmanlı Basım ve Yayımında Hukukî Düzen (1839-1876). Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 1. Istanbul 2006, faqe 139-155.
[5]. Tartari, Alban. Mediat turkofone në Ballkan. Tiranë, 2015, faqe 38-39.
[6]. Gençoğlu, Mustafa. İshkodra Vilayeti’nin İdari Taksimatı ve Yapısı (1867/1868-1908). (Ndarja administrative dhe territori i Vilajetit të Shkodrës). CBÜ Sosial Bilimler Dergisi – CBÜ University of Social & Journal Sciences. Volume: 13, Issue: 3, September 2015). Faqe 259-290.
[7]. Girgin, Atilla. Türk Basın Tarih’inde Yerel Gazetecilik. İstanbul, 2001. Faqe 86-87. Sipas tij, dolën nga viti 1860 në Beyrut gazeta Hadikâtü I-Ahbar (turqisht-arabisht), 1865 në Tuna – gazeta Tuna (turqisht-bullgarisht), 1865 në Şam / Suriye (turqisht – arabisht), 1866 në Trablusgarb / Trablusgarb (turqisht-arabisht), 1867 në Halep / Gadire’l Firat (turqisht-arabisht), 1867 në Cebeli Lübnan / Lübnan (arabisht-frëngjisht), 1867 në Kreta / Girit (turqisht-greqisht), 1868 në Edirne / Edirne (turqisht-greqisht), 1868 në Shkodër gazeta İshkodra (turqisht), 1868 në Janinë / Yanya (turqisht-greqisht), 1869 në Bursa / Hüdâvendigâr (turke-ermenice), 1869 në Halep / Firat (turqisht-arabisht), 1869 në Konya / Konya (turqisht-greqisht), 1869 në Trabzon / Trabzon (turqisht-greqisht), 1869 në Bagdat / Zevra (turqisht-arabisht), 1871 në Prizren gazeta Prizren (turqisht-serbisht), 1872 në Kastamonu / Kastamonu (turqisht), 1872 në Adana / Seyhan (turqisht-greqisht), 1872 në Yemen / Yemen (turqisht-arabisht), 1873 në Manastir / Rumeli (turqisht), 1874 në Ankara / Ankara (turqisht), 1876 në Herzegovinë / Neretva (turqisht-serbisht), 1877 në Prishtinë gazeta Kosova (turqisht-serbisht), 1877 në San’a / San’a (turqisht-arabisht), 1878 në Sivas / Sivas (turqisht), 1884 në Manastir / Manastir (turqisht), 1884 në Musul / Musul (turqisht), 1903 në Kudüs / Kudüs (turqisht-arabisht).
[8]. Topuz, Hıfzı. II Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi. (Nga Mahmuti i Dytë deri te Holding-ët, Historia e Shtypit Turk). Stamboll, 2003. Faqe 33-34.
[9]. Koloğlu, Orhan. Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi. (Historia e Shtypit nga Osmanllinjtë deri në shekullin e 21-të). Stamboll, 2006. Faqe 35.
[10]. Vlora, Eqrem bej. Kujtime. Vëllimi i parë 1885 – 1912. Tiranë 2001, Faqe 160-161.
[11]. Lajmet nga vilajetet. Sabah. nr.17, 14 (26) mars 1876, faqe 2. (Prifti, Kristaq. Buharaja, Vehxhi. Zëdhënësi i Lindjes. Sami Frashëri. Vepra 14, Prishtinë & Shkup, 2004, faqe 165.
[12]. Studiuesit shqiptarë mendojnë se ky autor është Sami Frashëri.
[13]. Daka, Palok. Bibliografia retrospektive…, faqe 8. Marrë nga Leka. Shkodër 1939, nr.6-12, faqe 236.
[14]. Frashëri, Kristo. Në gjurmë të dy gazetave të vjetra shqipe. Zëri i Popullit, 22 nëntor 1962, faqe 3 dhe në Tribuna e Gazetarit, nr. 3 – 4, 1967, faqe 13-14.
[15]. Leka. Shkodër. Nr. 6 – 12, 1939, faqe 236.
[16]. Schiro, Giuseppe. Gli Albanesi e la questione balcanica Napoli 1904, faqe 64.
