NGA: PROF. DR. REXHEP DOÇI, ONOMASTICIENT
Simpoziumin e III-të Ndërkombëtar me temën bosht “10 mijë vjet histori: Pellazg > Shqiptar”, që u mbajt më 14-15. XI. 2014 në Tiranë, e ka përgatitur Shoqata “Qendra e Studimeve Pellazgjike”, sidomos kryetari i kësaj shoqate prof. dr. Luftulla Peza dhe nënkryetari i kësaj shoqate, autori i këtyre rreshtave
Në këtë Simpozium u lexuan 17 kumtesa nga studiues pjesëmarrës nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Presheva, Amerika, Italia, Franca etj. Në kumtesat e nivelit të lartë shkencor të këtyre autorëve u ndriçuan shumë çështje, pos tjerash, për pasardhësit e pellasdëve, si p. sh.: Atlantidët, Egjiptasit e Lashtë, Hititët, Shumerët, Persët, Amazonët, Frigasit, Mikenasit, Spartanët, Akilejtë, Etruskët, Mesapët, Latinët, Tirsenët, Thrakasit, Keltët, Ilirët, Maqedonët e Moçëm, Epirotët, Romakët, Britanikët, Irlandezët, Gjermanët, Frankët, Grekët e Lashtë, Arbërit apo Shqiptarët etj. U bë fjalë edhe për Piramidat pellasde në Bosnje, ku ka bërë gërmime një arkeolog amerikan, dhe priten prurje me interes shkencor në të ardhmen për këto piramida pellasde.
Shoqata në fjalë ndau edhe mirënjohje për disa organizatorë dhe për kontributin e dhënë në tri simpoziumet për pellasdët, dhe ka nxjerrë në dritë Revistën e parë “Dodona” me punime për lidhshmërinë kulturore, materiale e gjuhësore pellasde-ilire-shqipe, dhe, për botimin e kësaj reviste dhe të botimeve e veprave të autorëve, që ndriçojnë çështje të Pellasdëve – stërgjyshërve të shqiptarëve, dhe të Ilirëve – gjyshër të shqiptarëve, të konkurrojmë me projekte në dy Ministritë, të Shqipërisë dhe të Kosovës. Tashmë janë çelur shtigjet për t’iu rrekur me përkushtim studimit të së kaluarës sonë të bujshme pellasde-ilire-shqipe, sidomos nga studiuesit e rinj shqiptarë, që kanë filluar të hulumtojnë nëpër qendrat botërore shkencore, si p. sh. nëpër biblioteka, arkiva e muze arkeologjikë, gjë që u pa edhe nga kumtesat e lexuara edhe në këtë simpozium. Këto kumtesa ndriçojnë bukur bindshëm substratin pellasdo-ilir, mbi të cilin u krijuan etnoset greke dhe sllave (veçmas sllavët e jugut) në Siujdhesën ilire, kurse shqiptarët janë vijimësi më besnike pellasde – ilire.
close
volume_off
Fjala shqipe dhé në emërtimet Pellasd e Demetër
Që në fillim po përpiqem të arsyetoj mendimin se përse kam vendosur që ta përdor termin apo emërtimin pellasd në vend të pellazg. Për ta zëvendësuar dhe përdorur fjalën pellasd në vend të pellazg ma ka mbushur mendjen sidomos mendimi i pellasdologut më të njohur të derisotëm dhe për shumë motmote për etimologjinë e fjalës pellasd, “Spiro N. Konda, filolog i diplomuar prej Fakultetit Filologjik të Universitetit të Athinës”. Prejardhjen shqipe të fjalëve pellazg e pellasd S. Konda e bën në mënyrë të thuktë dhe bindëse në 14 faqe, prej të cilave po i shkoqisim disa të dhëna. Kështu, rrënjorin pell- (pel-) të fjalës pellazg S. Konda e lidh me foljen e sotme të shqipes pjell, siç e zbërthen: “Përveç kësaj, duhet të dimë se folja e vjetër shqipe d. m. th. pellasgjike, pel, sot në gjuhën shqipe thuhet pjell…Përbëhet nga tri fjalë me vehte, të cilat përmbahen në: Pellasg. Këto tri fjalë, d. m. th. Pel-as-g, formojnë një fjali të mbaruar, (duke u nënkuptuar kryefjala nga konteksti), e cila e ka të shprehur foljen as = jam, predikatin pel (d. m. th. i lindur) dhe dhanoren ga (γα), d. m. th. dhanoren e vepronjësit (agjentit).”
Sa i përket foljes ndihmëse shqipe jam, kujtoj se mendimin e S. Kondës e përforcon edhe mendimi i E. Çabejt, kur flet për këtë folje ndihmëse të shqipes, duke e krahasuar me folje simotra të gjuhëve indoevropiane as dhe es, për të cilën shton: “…sanskrisht është asmi, lit. esmi, sllav. e vjetër jesm, shqip jam. Kjo jam është një formë e përftuar nga *em-, kjo vetë nga një *esm-, latinisht është sum”. Pra, po shihet se trajta asm apo *esm (kjo e dyta e mundshme e shqipes së tejlashtë) ka ekzistuar, e ngjashme me as-in e S. Kondës tek emërtimi pellasg-pellasd. Edhe më parë kam folur në veprën “Çështje onomastike pellazge-ilire-shqiptare” (Prishtinë, 2009, f. 71) për emërtimin pellasg, si antroponim Pellazg, p. sh.: “Pelazgu, i biri i Zeusit; Pelasgu, mbret i pellazgëve në Arkadi; Pellazgu i barabartë me perënditë, d. m. th. hyjnor; 2) Pellazgu, kreu përrallor i pellazgëve të Thesalisë, gjyshi Thesalit…” etj.
Për ne, për përvetësimin dhe përdorimin e emërtimit si kompozitë tripjesëshe pellasd në vend të pellazg, flet kujtoj qartë analiza e S. Kondës e bërë me një akribi të rrallë, që s’do mend se hedh dritë në një mënyrë a tjetër jo vetëm për lashtësinë e fjalës pellasd po edhe për ndriçimin e sa e sa fjalëve të protoshqipes me de (d), që do t’i mbarështrojmë në vijim, e ky mendim i S. Kondës është: “Elementi i tretë në fjalinë Pelasg është g, e cila është dhanorja e vepronjësit e fjalës ga (ge) γα (γή) dheu, dhe e cila këtu mund të ishte edhe da, d. m. th. pellasgjike de.” Trajtat pellasgjike da e de që i jep S. Konda për dhé në fund te fjala pellasd, mbase paraprirëse e fjalës pellasg, më kanë nxitur që të bëj analiza krahasimtare gjuhësore të kësaj fjale si pellasd dhe pellasg.
Pra, një trajtë e mirëfilltë dhe e lashtë pellasd me fundoren -d mund të jetë paraprirsja da. Për këtë formë të moçme da “dhe, botë, tokë” kujtoj se flet edhe mendimi i gjuhëtarit bullgar, Vladimir Georgievit, i cili duke e deshifruar një mbishkrim të shek. V-IV p. e. s. gjen këto fjalë arkaike të shqipes: AΔAЛ ΞΜΞ (adal Eme), për të cilin mbishkrim E. Çabej shton: “…dijetari bullgar e ndan në Δa δαλε με (Da le me). Këtu ai gjen një fjali me kuptimin O dhe mbulomë… Dhe, më del (ose dil) zot. Te e para fjalë sipas tij, mund të përmbahet koncepti nëna tokë, prandaj ai pas hullisë së Pokornit (f. 414 v.), fjalën δa (da) e lidh me dhe-un e shqipes, si edhe me emrin e hyjnisë Demeter, dorisht δαμaτηρ (Damatir-Damater), barazim ky që gjendet që te Hahni…”. Këtu, këta dy akademikë, V. Georgiev dhe E. Çabej, si dhe Hahni na i japin dy fjalë me da për dhe, një të thjeshtë si Da e një në matronimin e dorishtes pellasgjike Damiter krahazi trajtës Demeter, hyjneshë pellasde-ilire-shqiptare. Jo vetëm Vl. Georgievi dhe J. von Hahni po edhe Zaharie Majani për hyjneshën Damatira – Demetri konstaton se është “me siguri nga besimtarët mesapianë për perëndeshën e madhe të tokës Demetra”. Dhe, ç’është kujtoj me rëndësi, S. Konda pos si fjalë fundore da “dhe” te Pellasd, këtë fjalë në trajtën da (po edhe do me interes) e thekson edhe në antroponimet “Damater (dorisht), Domatar (eolisht)”. Kështu, duke cituar shkrimtarët e vjetër, Homerin, Platonin, Aristofanin, Diedor Siqeljotin, Orfeun etj., S. Konda flet gjerësisht për fjalën da>de>dhe në më së 25 faqe në librin e tij enciklopedik për pellasdët, ku pos tjerash dëshmon me fakte të pamohuara sa vijon: “Dhé mëmë është vetëm një ndajshtim i fjalës Demetër… De është fjalë pellasgjike, që do të thotë tokë dhe që është e sotme shqipe dhé. Dhe kuptohet, se, gjersa grekërit nuk e dinin kuptimin e fjalës de (δe), sinteza e Demeter nuk është greke, por pellasgjike. Kjo ka kuptimin, (siç thotë edhe Herodoti), që grekët e morën emrin Demetër nga pellasgët. Kjo de, në gjuhën e lashtë shqipe, d. m. th. në gjuhën pellasgjike, në fillim ishte gjinie femërore, pa nyje; kurse me nyjën në fund të saj thuhej de-a = dheu.
Fjala dea është korrelative; se pranë mëmës duhet të jetë edhe ati d. m. th. bashkëkrijonjësi. Me këtë mënyrë nga një dhe e njëjta fjalë u formua edhe trajta mashkullore de-u me kuptimin dhe-u në trajtë mashkullore, d. m. th. me kuptimin e dheut si at.
Sikurse de-a (d. m. th. dheu) është nënë e të gjithave, ashtu edhe de-u është at i të gjithëve. Deu është si të thuhej në greqisht ho geos (ò Γέoς) ose ho geus (ό Γεύς), duke u zëvendësuar d me g (γ). Fjala Geus (Γεύς) gjendet në greqishten me trajtën: Gyes (Γύης) etimologjia e së cilës bëhet me një studim tonin të veçantë.
Grekët i muarën dea dhe deu nga pellasgët, dhe i ndryshuan dea në thea (τεά), kurse deu në theos (τεός), me anë të kthimit të tingullit d në tingullin th (φ) (sipas: det = thetis) (τέτις) etj. Por, tek grekët dea dhe deu, d. m. th. thea dhe theos, e kishin humbur kuptimin e dheut dhe merreshin për hyjni (perëndeshë, perëndi)…Gjithashtu edhe latinët i morën hyjnitë dea dhe deu nga pellasgët, duke i shtuar de (de-u) mbaresën e tyre –us dhe thanë: De-us. Pra, nga Deus dolli Zeus”.
Nga kjo e dhënë e fonetikës historike Deus>Zeus, sikur del se edhe emri Zeus i Zotit të Zotërave, është me prejardhje nga fjala shqipe de>dhé, e dukuria e shndërrimit të d-s në z edhe në disa fjalë të tjera të shqipes nëpër faza të ndryshme kohore është e mundshme.
Nga kjo e dhënë e fonetikës historike Deus>Zeus, sikur del se edhe emri Zeus i Zotit të Zotërave, është me prejardhje nga fjala shqipe de>dhé, e dukuria e shndërrimit të d-s në z edhe në disa fjalë të tjera të shqipes nëpër faza të ndryshme kohore është e mundshme.
Sa për këtu, po theksoj se shndërrimin e d-së ballore në z- kronologjikisht flet edhe shndërrimi Diâna>Zâna. Për këtë dukuri fonetike mendoj se bën të ditur E. Çabej, kur flet për Zânën Shqiptare dhe Zinën Rumune, që ai, nuk di sa ka të drejtë, kur Zânën Shqiptare, sipas Norbert Joklit, e bie me prejardhje prej latinishtes Diana. Prejardhjen latine të Zânës e bën edhe dëshmia, se në veprën “Iliada” të Homerit shfaqet matronimi Diona, ku thuhet: “Hyjnesha e ndritur Diona”. Pra, ashtu si antroponimi pellasd Deus që dha Zeus, ngjashëm me të edhe Diana Pellasgjike (e jo Diana Romake apo Latine?) dha me kohë në ilire-shqipe Zana. Aq më parë se edhe ilirologët Hans Krahe dhe Anton Mayeri i përmendin emërtimet ilire në Siujdhesën Ilire dhe më gjerë: “Zantis, f(?), venet. Zants; Annai Zanattis f (iliea)”.
Nga mendimi i mësipërm i S. Kondës se “Deu është si të thuhej në greqisht ho geos (ho geus), duke u zëvendësuar d me g”, sikur kuptojmë se kuptimi i fjalës pellasde de- = thea u përkthye në greqishte në ge- geos (γεω) “dhe”, porsi d-ja në fund të kompozitës pellasd, që është përkthyer në greqishte në geo “dhe”, dhe kështu me kohë mund të jetë bërë nga pellasd në pellasg. Prandaj, sipas këtyre të dhënave fonetike diakronike po del se më drejt është të përdoret fjala pellasd se sa pellasg.
Sa i përket lashtësisë pellasde të matronimit Demeter, po theksoj se si matronimi Demetra përmendet edhe në epetë e Homerit, si p. sh.: “kur flokartë Demetra në erë ndanë grurin; i merr për shujtë dhuratat e Demetrës; kur Jazoni zemrën Demetrës ia rrembeu; Demetra, perëndeshë e pjellorisë së tokës”, etj. Po, pos dy shembujve të mësipërm, Deus>Zeus dhe Diana>Zana, për alternimin e d-së nistore në dh- dëshmon edhe matronimi Demetër>Dhemetër.
Rreth prejardhjes shqipe të antroponimit pellasd Homer dhe të vendlindjes së tij Smirë
Pasiqë më sipër thashë se matronimin Demetër e përmend Homeri në epetë e tij, J. Buxhovi bën të ditur, duke e cituar Milan Budimirin, se “Homeri ishte Pellazg, siç dihej edhe Pitagora, babai i shkencës dhe filozofisë greke ishte Pellazg”. Lidhur me jetshkrimin e Homerit, po bëj me dije se përkthyesi i “Iliadës”, Spiro Çomora në Parathënien e epit “Iliada” thekson: “…vlen të përmendet një biografi e poetit që e ka shkruar Herodoti. Homeri, pra, kishte lindur në qytetin e Smirës të Azisë së Vogël”. Por, si më gjerësisht jetëshkrimin e Homerit e kanë paraqitur bashkautorët Luftulla H. Peza dhe Liljan Peza, sipas të cilëve; “Homeri mendohet se ka lindur në Kime, Kios, Smirna ose Lesbos…Por, emrat e vendeve dhe të fjalëve pellazge-ilire-shqipe, që përmend në veprat e tij, mbështesin mendimin e shprehur nga Straboni për origjinën pellazge të Homerit”. Përkitazi me vendlindjen e Homerit, qytetin Smirë apo Smirna, edhe një fshat i rrethit të Vitisë në Kosovë sot quhet Smirë, që mund të jetë oikonim i ngjashëm apo i njëjtë për nga prejardhja me emrin e Smirës së pellasdit me famë botërore, të Homerit, që ka gjasë se janë formuar nga e njëjta fjalë shqipe (i, e) mirë, dhe se ka përplot emërtime, sidomos oikonime të Kosovës, që përkojnë me onomat e poemave të Homerit, material ky onomastik që pret dhe meriton të studiohet dhe të ndriçohet sa e si duhet, për të cilën çështje mendoj në të ardhshmen ta realizoj në një projekt disa vëllimësh me titull: “Rreth prejardhjes së oikonimisë së Kosovës”.
Ndërkaq, Orhan Rexhepi, për burimin shqip të emrit të shkrimtarit Homer e thekson mendimin e një greku, për të cilin shkruan: “Homeri e ka prejardhjen nga shprehja Pellazge e keqardhjes për një të vërbër ho i mjerë, ka thënë kështu në vitin 1915 Historiani dhe ish-kryeministri grek Dimitrios Gaunaris (1866-1922)”
Antroponimet e Homerit me etimologji shqipe dhe me tirq e plisa si shqiptarët
Matronimin Damater–Demeter, qoftë si emër i thjeshtë, i zakonshëm ose si emër hyjnie i karakterit agrar, si nëna e tokës, e bujqësisë apo e drithërave, unë e kam vështruar gjerësisht në 12 faqe libri, kur kam folur për prejardhjen e oikonimit Mitrovicë nga ky matronim apo antroponimpellasd-ilir-shqiptar:Demeter>Dhemeter>Dhimitër>Dmiter>
ShënMitër > Shmitër > Dmitrovicë > Mitrovicë. Edhe bashkautorët Luftulla Peza e Lilana Peza matronimin Demetra, Dhemetra e shohin me prejardhje prej shqipes dheu+mitra.
Pasiqë është fjala për shkrimtarin e njohur botëror, për Homerin dhe të dhënat onomastike të veprave të tij “Iliada” dhe “Odiseja”, që i citojnë studiuesit e botës, po i theksoj disa antroponime edhe me prejardhje të mundëshme shqipe. Për shembull, për kryepersonazhin e këtyre veprave, Uliksin apo Odiseun, që edhe vepra quhet “Odiseja”, Homeri thotë: “kapedan kish Odisé mendtarin; Odise hyjnori; Pinjoll i Zeusit, Odise Laertjadi; Odise divin; Dhe prijsi i tyre, i urti Odise; Odise (Uliks)”. Kurse, Homeri e përshkruan edhe Helenën (Elenën) me këto të dhëna: “Alkandra Helenës i dhuroi një furkë të artë; bijës së Zeusit, Helenës; e bukura Helenë, Lavdinë e Elenës” etj. Sa i përket antroponimit Odise dhe matronimit Helenë, bashkautorët L. H. Peza dhe L. Peza i shpjegojnë me burim nga shqipja, p. sh.: “Odhise = udhës, udhëtar; Helena, Elena = e + lena, përdoret edhe sot ndër shqiptarët”. Pos këtyre emrave vetjakë, Odise dhe Helenë (Elenë), si dhe shumë perëndive të tjerë, Homeri flet edhe për Hektorin dhe të ëmën e tij Hekubën, siç shkruan: “Hektor, më poshtërove; Hektor hyjnori është më trimi; Hektor kreshniku; Hektor i ndritur; Printe Hektori; Hekuba në pallat u kthye; nuk ndiej hidhërim për Hekubën; Asit, që është vëlla me Hekubën” etj. Dhe, ç’është kujtoj me interes ngjashmërie, njëjtësie e këtyre matronimeve e antroponive pellasde të Homerit paraantikë me shqiptarët e sotëm, pos të dhënave gjuhësore, se ata kanë edhe disa cilësi të përbashkëta pellasde-shqiptare materiale, dhe pikërisht është fjala për veshjet e njëjta ndër pellasdë dhe sot ndër shqiptarë. Kështu, studiuesi Orhan Rexhepi në veprën “Gjenealogjia dardane nga Noe-Noah-Nuhu deri te shqiptarët” (Preshevë, 2014, f. 26, 48) paraqet: “Odhiseun me plis në kokë, Hektorin me tirqi me të ëmën Hekubën, përsëri Hektorin me plis në kokë; Helen3n e Trojës (me plis në kokë), Her3n (me plis në kokë), Tringë Smajl Martinin, Shotë Galicën (të dyja me plisa në kokë”.
Portretet dhe shtatoret nga libri i Orhan Rexhepit, “Gjenealogjia dardane…”, f. 26, ku shkruan: “Odhiseu me plis në kokë, Hektori me tirqi me të ëmën Hekubën, përsëi Hektori me plis në Kokë”.
Kurse, për Odhiseun, i cili udhëtoi me vjet të tëra nëpër tokë dhe ujëra si udhëtar me ballafaqime e vështirësi të mëdha dhe të shumta, O. Rxhepi (në veprën voluminoze prej 458 faqesh “Pellazgo dardanët” (Preshevë, 2012, f. 166) shkruan përfundi shtatores së OdHiseut : “Odhiseu gjithkund shkonte me plis të bardhë në kokë”.
Sa i përket punëdorës së mbarimit të plisit dhe tirqve nga pellasdët, në trashëgimi porsi sot nga shqiptarët, u pa më sipër se, sipas Homerit, “Alkandra Helenës (bijës së Zeusit-R. D.) i dhuroi një furkë të artë”, pra, për tjerrjen e leshit. Ndërkaq, Luftulla Peza bën të ditur gjerësisht për pellasdët rreth punëdorës në vek dhe për artizantet e ndryshme të veshmbathjeve, prodhimeve të qumështit, të pijeve etj., siç konstaton: “Pellazgët të parët bënë tjerrjen e fijes dhe endjen e pëlhurës me vegjet e ndërtuar prej tyre, përpunuan të parët lëkurën dhe qumështin, prodhuan verën”. Disa studiues (madje fatkeqsisht ka edhe autorë shqiptarë), janë skeptikë apo edhe i injorojnë me pa të drejtë stërgjyshërit e shqiptarëve, pellasdët (në të vërtetë këta studiues e injorojnë vetvetën, sepse s’kanë njohuri gati fare për pellasdët), kurse Homeri flet qartë për Zotin e Zotërave, Zeusin Pellasgjik, që do të thotë se të gjithë banorët e shumë fiseve që i thekson ishin pellasdë, sepse në “Iliadë”, pos tjerash, shkruan: “Dhe Hipotou tok me Pile kreshnikun, bijtë e Pellazgut Leto Teutamidin, në krye të shtizorëve pellazgjikë u prinin; Mbret i pellazgve e i dodonëve, o Zeus; Dhe Hipotou, biri i pellazgut Leto”etj. / Vijon
Antroponimi i mundshëm pellasd-ilir-shqiptar Adam>Adem me prejardhje prej fjalës dhé
Mirëpo, këtu po i shtoj edhe disa të dhëna të reja për fjalën da de (d) pellasde-ilire, e cila, si duket, është përdorë në shumë onoma me trajta të ndryshme fonologjike dhe morfologjike, dhe mund të afrohet me fjalën e sotme shqipe dhe-u. Kjo fjalë de (d) për dhe, me ndryshim në shqiptim si xh e ç, sikur gjendet në bazën bind- të oikonimeve të Kosovës, Binxhë të Klinës e Binçë të Vitisë, si dhe në mikrotoponime, patronime të shqiptarëve dhe të popujve të tjerë ballkanikë. Për shembull, S. Stijoviqi, punonjës në Akademinë e Shkencave Serbe në Beograd (malazez i lindur në anën e Pejës) e ka shënuar një burim uji në Mojstir të Istogut si: Binxha, krua (origj. Binžda, izvor). Gjithashtu në Gjakovë rron sot e gjithë ditën patronimi Binxha, kurse në Prishtinë gjendet patronimi Binçe (Nazmije Binçe Bunjaku). E, te kroatët ekzistojnë me dhjetra patronime të tipit Binde, Bindus, Binder, Binderić etj.
Gjasët janë se fjala e tejlashtë da te Damater, Dav, Adal, Adam etj. mund të jetë në njëjës, singular i fjalës së mëvonshme mbase me metafoni në shumës, pra plural i singularizuar de e sot si dhe. Kështu u pa se trajta da gjendet në mbishkrimin AΔAλ (Adal) të shek. V-IV p. e. s., i gjetur në një enë argjendi në Bullgari, që e kanë dëshifruar dhe afruar, siç u pa, nga V. Georgievi e E. Çabej (sipas Pokornit) me trakishten dhe me shqipen dhe. E, sa i përket përdorimit të antroponimit Ada ndër shqiptarë gjatë mesjetës flet “relacioni i v. 1333 i kryepeshkopit (shqiptar-R. D.) të Tivarit Gulielm Ada”. Po në këtë formë Ada, pa fundoren –l (për le lem-lejom, që ngjashëm si –d te pellasd e bind për dhe, pra një tingull përfaqson një fjalë: l=lem; d=dhe), me një prapashtesë tjetër –m si Adam, për kuptimin e të cilit antroponim kanë folur shumë studiues, shfaqet si antroponim nëpër kohë, dhe ka ndryshuar në rrënjë si Adam>Adem, varësisht nga popujt që e përdorin. Me një formant më të gjerë, si Adamant, e përdor edhe Homeri (“Por ia bleu mendjen Adamant Asiadi”). Kur jemi te Homeri, po e jep edhe një hipotezë, se edhe te pjesa e dytë –ada në titullin e epit të Homerit ”Iliada”, gjasët janë se kemi të bëjmë me fjalën e protoshqipes -da për dhé, për këto arsye kuptimore materiale. Pjesa e parë Ili- (Ili+ada) ka të bëjë mbase me tipin e vendbanimit të fortifikuar kodrinor Ili-Ilion, që e përshkruan Homeri sa e sa herë në poemat “Iliada” dhe “Odiseja” (muret e Ilionit; Ilioni i shenjtë; Ilion nga emri i kështjellës-Akropolit, n’ kala t’Ilionit, të lashtit Ilo Dardanit; kur kthehej prej Epirit nga Ili, nën Ilion mbahej kuvend, drejt Ilionit Zeusi buçimtar). Po e them këtë në karahasim me tipin tjetër të vendbanimit rrafshinor Troja, që gjendet afër Ilionit-Ilit. Vendbanime të tilla paraantike e antike pellasde-ilire të llojit kodrinor të fortifikuar dhe rrafshinor, afër njëri-tjetrit, janë jo vetëm Ilioni e Troja; po në Athinë edhe Akropoli në kodrinë dhe Partenoni në rrafsh; mandej Butrinti në rrafsh dhe aty afër Kodra e Trojës; Dyrrahu (Durrësi) prej Dy rraheve, dy vendbanimeve, një në rrafsh e një në kodër; si dhe shumë vendbanime të tilla në Kosovë, për të cilat kam shkruar gjerësisht më parë. Pastaj, se fortifikatën Ili ose Ilioni, bashkautorët L. H. Peza e L. Peza e shpjegojnë prej shqipes: “Ili ose Ilion = vjen nga fjala shqipe Yll, ylli. Edhe sot përdoret emri Ili”.
Ngjashëm si këta bashkautorë, L. H. Peza e L. Peza, edhe Orhaln Rexhepi e shpjegon qytetin e Ilit ose Ilionit, siç shkruan: “Në fakt, Homeri, përdorë të dy emrat për të treguar Trojanët, si atë Dardan dhe atë Trojan. Ili ose Ylli e ndërtoi qytetin e Trojës, prandaj Homeri e quan edhe si Trojën edhe si Ilu, nga ku ka marrë emrin dhe vepra e tij Iliada, e që ne Shqiptarët duhet ta quajmë Ylliada…”.O. Rexhepi mendon, ashtu si disa studiues, se me emrat Trojë dhe Ili (Ilion) kemi të bëjmë me të njëjtin vendbanim paraantik, kurse u pa më lartë se kemi të bëjmë me dy lloje vendbanimesh. Dhe, gjasët janë se Il Dardani, apo së bashku me pararëndësin e tij, Dardanin e themeloi Ilin (Ilionin), kurse, Troji themeloi Trojën, sepse, antroponimet Il dhe Troj përmenden në gjenealogjinë e gjatë që e paraqet Homeri në “Iliadë”, p. sh.: “Zeusi, që venjt e kthiell, së pari lindi prijsin Dardan, që themeloi Dardanien, Dardani bëri Eriktonin…Dhe Erikgtoni, mbeti i trojanëve, Trojin e polli, e Trojit i lelnë tre djema trima si zana, Ili e Asaraku, dhe Ganimedi yll me bisht i bukur, dhe Ili bëri Laomedont zëmadhin…”.
Tradita apo trashëgimia për pagëzimin e foshnjeve me emrin vetjak Il ka vijuar që nga pellasdët e deri më sot te shqiptarët, sepse unë i kam shënuar dy shembuj. Për shembull, në fshatin më të lartë të Rugovës, në Rekë të Allagës, mbahet mend plaku i dikurshëm Il Hyseni, kurse, si duket, në fshatin baritor Boboshticë të rrethit të Korçës përmendet Ilo Mitkë Qafzezi.
Dhe, ndoshta Ili apo Ilioni është quajtur edhe si Iliada, ose kështu e ka quajtur vetë Homeri dhe ia ka kushtuar epin “Iliada”. Kështu, kuptimisht dhe etimololgjikisht, përkatësisht hipotetikisht mund ta shpejgojmë oikonimin Iliada, se në krahasim me vendbanimin rrafshinor Troja, siç shkruan në “Iliada”: “Për hir të tokës pjellore që kishte Troja afër detit…”),Ili Dardan që e ndërtoi Ili-n ose Ilionin, ishte yll në dhé apo lartësi (fortifikatë në kodër), në karahasim me diellin apo yllin në qiell, që sa për krahasim antipod me yllin në dhé me diellin ose yllin në qiell ndoshta do ta quanim “Yllqiell”(?).
Prej 11 kuptimeve që i kanë paraqitur bashkautorët Jean Chvalier e Alain Cheerbrant në “Fjalorin e Simboleve” për simotrat e antroponimit Adam, sqarojnë edhe sa vijon: “Adam domethënë njeri i dheut (tokës – R. D.), të cilin e krijoi Zoti nga dheu (në hebraisht: adamah: tokë e punuar; sipas hipotezës tjetër: toka njerëz)…duke treguar krijimin e Adamit para se të krijohet Eva (Eva është krijuar nga brinjt e trupit të Adamit). 7. Sipas përshkrimit të parë Adami shfaqet si fytyrë dygjinish… Por, shfaqet edhe Adami tjetër i dytë, Isus Krishti, ndërkaq i pari në kuptimin mistik të fjalës”.
Përafërsisht njësoj si dy bashkarutorët e mësipërm, edhe Bratolub Klaiqi e shpjegon origjinën e antroponimit Adam, pas të cilit: “Adam (hebr. njeri i krijuar prej dheut) sipas biblës emri i njeriut të parë…; Brija e Adamit – gruaja, sipas biblës Zoti e krijoi gruan prej brijve të trupit të Adamit”. Mendimet e bashkautorëve J. Chvaler e A. Cheerbrant si dhe të B. Klaiqit se Adam domethënë njeri i dheut, të cilin e krijoi Zoti nga dheu, vetëm sa e përforcon mendimin se te pjesa e këtij antroponimi da në rrënjën Adam, sikur mund të kërkohet paraprisja e pellasdo-shqipes da në shumës de për dhé tek Adem. Gjithashtu studiuesi kroat Mate Shimundiq në “Fjalorin e emrave vetjakë” një matronim (emër femre) Ada e përshkruan gjerësisht dhe e lidh me: “Heb. ‘Adhâh – që është e zbukuruar. Nga ‘adhi – zbukurim”, dhe me këtë emër përmend shumë antroponime e matronime te popujt e ndryshëm me kuptime të ndryshme: “te gjermanët Adalbert m. , Adalberta f. për fisnik – fisnike; Adam m. heb. Adam – njeri, Adamka f. nga greq. adelphé – motër; Adelija, f. nga greq. Adélē – ularica (bimë), burim-krua, fjalë e paqartë, nuk bie në sy shumë; Adelita f. spanisht Adelita nga frengj. Adèle; Ademir, m. nga lat. admirer 1. Mburrje, habi – çudi, Admira, f. ; Adon, m. heb. Adhōn – zotëri, sundues, Adona f.; Adonis, m. greq. Adonis nga heb. Adhō. Shih Adon; Adorjan, m. hung. Adorjan nga lat. Adrinus, Adrija, f. Ada, Ade, Adi, Adica, Adra, Adre, Adrica. Lat. Adri, qytet në veri të Italisë, afër detit Adriatik (sipas të cilit u quajt edhe ky qytet). Emërtimi Adria buron nga ilir. Adria, kurse kuptimi i këtij emërtimi nuk dihet; Adrijan, m. lat. Adrianus, Hadrianus – adrijski, hadrijski, i formuar nga Adria. Shih Adrija, Adrijana f. lat. Adriana, Hadriana…”. E cituam gjerësisht këtë studiues, M. Shimundiqin për disa arsye.
Së pari, se fjalën apo rrënjën ad ky studiues e jep në formante të llojllojshme dhe ka gjasë që në kompozita ndër popuj të shumtë të Evropës, pjesa më e madhe e këtyre antroponimeve buron prej hebraishtes. Kurse, hebraishtja mendohet se e ka djepin e mirëfilltë në veri të Azisë, atje ku gjendet Izraeli. Ndërkaq, M. Budimiri shton se “Është një e dhënë e ruajtur në mesin e grimcave të filistinëve nga Palestina, të cilët kah mesi i mijëvjeçarëve të dytë të kohës së vjetër e kanë përfshirë Pellazgët nga Epiri…, të cilët nëpër Peloponez (Hellas apo More-R. D.) dhe Kretë, e sigurisht dhe nëpër Qipër kanë arritur në bregdetin sirian”. Por, derisa M. Budimiri, si po shihet, i bie Pellazgët nga Epiri në Palestinë, S. Konda filistejt i bie nga Kreta, si thotë, se “si invadorë u derdhën në Siri, në Palestinë, e përmes Nilit arritën edhe në Egjypt në kohën e Faraonit Ramses III (rreth vitit 1198-1167 para e. r.)…”. Sipas këtyre fakteve të pamohuara dhe të përafërta të emërtimeve filistej dhe Palestinë na bëjnë të kuptojmë se kanë të bëjnë me emërtimin pellasd, sepse afria më bindëse e tyre është –t-ja e rrënjorit e përafërt apo e njëjtë me tingullin –d- te emërtimi pellasd, për të cilën dukuri të shurdhimit të –d-s “dhe” në –t- “dhe” do të flasim edhe në vijim, sidomos për përdorimin nga disa studiues të emërtmit pellast më shpesh se pllazg. /Vijon
Fjala pellasde-ilire-shqipe da>de>dhé (tokë) në funksione onomastike (4)
Por, të shohim se si S. Konda e sheh shtrirjen e pellasdëve nëpër tri kontinente, sipas të cilit: “pellazgët, stërgjyshët e shqiptarëve të sotëm, pasi u nisën që në kohërat parahistorike nga India, u përhapën kudo, në Azinë e Madhe, në Azinë e Vogël, në Thrakë, në Maqedhoni, në Epir, në Iliri, në gjithë Greqinë, në Ishujt e Detit Mesdhe, në Itali, në Egjypt, në Bregdetin e Lybisë (Afrikës), në Etiopi dhe në Spanjë…”.Pra, S. Konda i paraqet pellazgët apo pellasdët si banues edhe në Egjipt, në Bregdetin e Libisë ose Afrikës, në Etiopi etj. Edhe M. Shimundiqi, një autor kroat, i vështron disa antroponime me trajta të nduarnduarta, që ka gjasë së përmbajnë fjalën pellasde-ilire-shqipe *dá>de>dhé. Antroponimet që i zë ngoje M. Shimundiqi janë të tipit Adrianus Hadrianus, ku vërehen edhe dy paranteza të mundshme A- dhe H- të rrënjorit ad- (për dhé), për të cilat gjithashtu mund të flitet gjerësisht për kuptimin e vet fjalës ad. Për a-në protetike jot e kjo fjalë, bën fjalë Dragutin Raguzh, sipas të cilit “kjo grafi hetohet te shembujt Araguse Aragusevich për Raguzën (Dubrovnikun-R. D.)…Mirëpo kjo a protetike ekziston në terrenin italijan, të frengjishtes së vjetër, në arumanishte, dhe sipas Tache Papahagit ofrohet mundësia që kjo a është pasojë e ndikimit grek, e cila a si protetike është e shpeshtë te shumë fjalë”. Se a është a-ja protetike te disa fjalë ndikim i greqishtës apo protoshqipes, duhet bërë fjalë gjerësisht, por kujtoj se këtu nuk e ka vendin këtë herë.
Së dyti, M. Shimundiqi thotë se “Emri Adria buron nga ilir. Adra, por që kuptimi i tij nuk dihet”, e, sipas nesh, ky antroponim duhet të ketë një domethënie, kuptim. Edhe kroati D. R. Mioçeviqi, duke e cituar Radosllav Katiçiqin, e thekson një antroponim ilir shumë të moçëm Adrianta (‘Aδρíας), siç shkruan: “të monedhave të tij (IONIO)…njëherë ai shfaqet si i biri i Adriantit (‘Aδρíας), që i njëjti është konsideruar mbret ilir dhe eponym i Detit Adriatik, ndërsa herën e dytë, si i biri i Dirahut (Δúρραχος), eponim i qytetit të Dirahut (Durrësit, shek. III p. e. s.)”.
Së treti, matronimin Adelija f. (matronimet apo emrat e femrave kanë qenë më arkaikë se emrat e meshkujve-R. D.) M. Shimundiqi e qet me origjinë “Nga greq. adélē (burim-krua), e paqartë, që nuk bie në sy”. Te ky matronim Adelija, që duket të jetë si kompozitë, sadoqë autori M. Shimundiq e sheh me prejardhje greke (por e qet si të paqartë, që nuk bie në sy), gjasët janë se mund të jetë i protoshqipes nga elementet gjuhësore shqipe dhé + le lindur(?), pra, uji, burim i dalë ose I lindur nga dheu, që edhe uji i Adriatikut mund të jetë konsideruar, sipas mitologjisë, i dalë nga dheu (toka), se shtratin e ka në tokë. Dhe kështu, sipas dëshmive të mësipërme gjasët janë se hidronimi ose deti grandioz Adriatik mund të jetë ruajtur me këtë trajtë më së miri në shqipe, dhe të zbërthehet me zanafillë pellasde-ilire-shqipe nga Adriatik=Ad “dhe” e –at “ati, babai” (pra, ati i ujit i dalë prej dheut), dhe prapashtesa –ik(?).
Poashtu etimologu kroat, P. Skoku flet për fjalën ad në disa gjuhë sllave, siç veneron: “ad m, që gjendet në gjuhët e disa sllavëve ortodoksë (Bullgarëve e Rusve) është sinonim për parajsë, që është huazim nga greq. vj. Äδης (hadi, bota nëntoksore) > lat. ades > ital. ade…”.Formantet e mësipërme greq. vj. Adis-hadi, lat. ades, ital. ade bëjnë me dije se si janë degëzuar trajtat dhe kuptimet e fjalës ad, had, hod, hot etj., mbase për udhë në dhe, për udhën e “përjetshme” të nëntokës në trojet pellasde-ilire-shqipe. Porse, sot ka sa e sa antroponime, patronime e oikonime të shqiptarëve, sidomos në Kosovë, me bazën had- (hod-), për të cilin rrënjor unë kam folur gjerësisht më së dy herë me të dhëna materiale sidomos të terrenit, duke i krahasuar veçmas me Hadin e “Iliadës” së Homerit dhe me fjalën e sotme të shqipes hot: had>hod>hud dhe udhë për në dhe, në botën e nëntokës. Kështu, tingulli më stabil në këto onoma kombëtare dhe ndërkombëtare është tingulli d, ndonse si d është shtanguar nëpër kohë dhe përdoret në emërtime pasive të gjuhës shqipe, e, me kohë në shqipe është shndërruar në dh, si në fjalët udhë e dhé.
Përkitazi me mundësinë e tingullit d në antroponimet Adam-Adem, sipas mitologjisë, njeriu i krijuar prej dheut, kudo sot përdoren këto antroponime dhe të tjera antroponime e patronime me bazën ad-, porse këtu, prej qindëra e mija patronimeve në Kroaci me këtë rrënjor po i përmendim disa, p. sh.: Adam, Adami, Adamić, Adaković, Adamček, Adamčić, Adamčik, Adamčuk, Adamek, Adame, Adamik, Adamović, Adamoz, Adan,Adanec, Adany, Adašević, Adelmann, Ademovič, Aden, Adić, Adilić, Adinić, Adenić, Adonić, Adum, etj. Prandaj, fjala dhé, duke u përdorur me mija vjet që nga pellasdët paraantikë, ilirët antikë e deri më sot te shqiptarët dhe te popujt të tjerë, ka pësuar ndryshime të mëdha kuptimore, fonetike e morfologjike, shpeshherë edhe duke e humbur kuptimin e mirëfilltë në shumë fjalë. Por, pos në fjalët e mundshme pelasd, bind, ad etj., gjasët janë se fjala dhé ruhet e strukur edhe në antroponimin me trajtat Adam e Adem, që trajta e dytë përdoret sot më dendur te ne shqiptarët. Dhe, lidhur me antroponimin Adam se përdorej me këtë trajtë tek ilirët dhe te protoshqiptarët, po i theksoj dy dëshmi. Kështu, arkeologu i mirënjohur shqiptar Vangjel Toçi shton për këtë antroponim ilir të tipit Adam sa vijon: “ΑΔΑΜΑΤΑΣ χαίρε (në shtyllë). Emni ‘Αδαμάτaζ (Adamatas-R. D.) asht me origjinë ilire, mbasi atë e lexojmë në një monedhë bronxi të Skodras, kryeqendër e shtetit ilir të Ardianëve, dhe nuk gjindet në viset greke…Disa prej tyne si Adamat, Annea, Pita, Tataia…nuk përfshihen as në fjalorin e përmendun të H. Krahes…Αδαμάταζ m. në Dyrrahachium, Scodra”. Pra, antroponimi Adamatos (Adamatos) në Shkodër dhe Adamatas në Durrës flet se të parët tanë, pellasdët e ilirët mbanin antroponimin e zanafillës së mirëfilltë Adam.
Ndërsa, sa i përket pranisë së antroponimit Adam gjatë mesjetës te shqiptarët, në një artikull për një dokument parabuzukjan në shqipe, të shek. XIV, bëhet e ditur se aty shfaqet edhe antroponiimi i shqiptarëve Adam, dhe se dy profesorë austriakë, Stefan Schumacer dhe Joachim Matzinger nga Akademia e Shkencave e Austrisë, në bazë të këtij dokumenti shqip, “kanë arritur në përfundimin se një pjesë e gjuhëve si latinisht, gjermanisht dhe thuajse pjesa më e madhe e gjuhëve të Ballkanit, kanë elementë të rëndësishëm të gjuhës shqipe”. Këto të dhëna ilire dhe shqipe për njeriun e parë Adam, i krijuar sipas mitologjisë nga dheu, kanë rëndësi të madhe se antroponimi Adam është përdorë tek ilirët dhe te shqiptarët krishterë mesjetarë, para se të futej në shqipe me trajtën Adem edhe përmes turqishtes, dhe se kemi arsye ta kërkojmë tek emri vetjak Adam-Adem rrënjorin –da- (-de-, -dhé-), me a-në protetike dhe me –m-në fundore.
Fjala pellasde-thrakase-shqipe dav (dab)>dev>dhé në disa oikonime të Kosovës
Si më e afërt me fjalën e sotme shqipe dhé është një fjalë, që konsiderohet e thrakishtes dav>dev>div etj., e cila haset sidomos në antroponime, patronime e oikonime, për të cilën fjalë në këto funksione onomastike kam shkruar gjerësisht edhe më parë, që, sipas gjuhëtarëve bullgarë Vlladimir Georgievit e Ivan Duridanovit haset si fjalë thrakase në oikonimet e tipit të fortifikuar në pjesët e Bullgarisë antike: Buridava, Acidava, Murideba, Pulpi-deva etj. Më saktësisht, I. Duridanovi konstaton: “Përhapja gjeografike e dy formave (me –a- dhe me –e-) tregon se në veri të Danubit emrate vendeve janë formuar vetëm me formatin me –a- në rrënjë, vetëm si –dava, -davov, -daba, dhe vetëm një emër me –deva. Në pjesën jugore të danubit, përveç me –dava (‘davi, -daba), hasen edhe emra vendesh me –deva, …forma deva (prkatësisht *deva) me kuptimin qytet, që tregon qytetin Pulpudeva, që bëhet fjalë për përkthim të vërtetë në greqisht Philippopolis”. / Vijon
Fjala pellasde-ilire-shqipe da>de>dhé (tokë) në funksione onomastike (5)
Mirëpo, Eqrem Çabej, në bazë të një fjale dava në emrin e një fortifikate në Gjermaninë antike, mendon se thrakasit shtriheshin edhe në Gjermani, siç thotë: “Emrat e qyteteve trake na paraqiten si kompozita me –dava-deva, ku –dava –deva duhet të ketë pasur një kuptim si vend, qytet…Në bazë të këtij kriteri, si u gjet emri i qytetit Setidava në Germania Magna, u mendua me të drejtë se Trakasit dikur shtriheshin gjer në Gjermani”. Prania e fjalës –dava (te Setidava) dhe gjetiu është pellasde, si paraprirëse e thrakishtes. Porse, sipas Shaban Demirajt, Veigand-i “pranon me rezervë edhe mendimin e Tomashekut, që tek elementi i dytë –deva në toponimet trake si Pulpudeva etj., shihet një fjalë që e lidhte me fjalën shqipe dhé”. (Sa u përket oikonimeve thrakase-shqiptare me bazat dab-, dob-, dav, dev-, div- etj., unë kam bërë fjalë krahazi tyre edhe me bazat ilire-shqipe të oikonimeve të ngjashme për vendbanimet ilire të tipit të fortifikuar edhe sot te shqiptarët me bazat taor-, taur-, tur-, dur-, tir- në 13 faqe libri).
Madje kam thënë se fjalët dab, dab, dev, div për dhé apo kështjellë (fortifikatë, kastër, kala) sot gjenden më tepër në oikonimet e Kosovës, nëpër të cilat fshatra me këtë emërtim njëmend ka gjurmë apo rrënoja kështjellash me zanafillë paraantike apo antike, përreth të cilave zotëron një nomenklaturë e lashtë dhe pagane, siç janë oikonimet: Devetak (Shtime), Devajë (Viti), Devë (Gjakovë), Devçe (ana e Toplicës – Sanxhaku i Nishit), Kisha e Deviçit (Skënderaj), Dabishefc (Prishtinë), Divjakë (një fshat i Drenicës dhe një i Lushnjës në Shqipëri), Devolli (krahinë në Shqipëri) etj. Sa i përket prejardhjes së Krahinës dhe lumit me emër Devolli, me rrënjorin e mundshëm dev- për dhé, arkeologu Vangjel Toçi bën të ditur se ky emër “ka lidhje me emrin e fisit ilir të Eordejve të cilët banojshin në krahinën e sotme të Devollit”. Ndërkaq, për disa trajta gjuhësore të emërtimit iliro-shqiptar Devoll flet edhe David Luka, i cili pohon: “Lumi Devoll në kohë të lashta quhej Eordai. Me këtë emër përmendet edhe një fis ilir e një krahinë në Ilirinë e jugut…Edhe në mesjetë na del ky emër si lumë e si krahinë Deabolis (viti 1019) dhe Deuolla (1272) e kontrata Devolie (viti 1293)”.
Dhe, lidhur me onomat me bazën antroponimike dev- po shtoj se nuk me duket i qëlluar mendimi i Çlirim Bidollarit, i cili disa patronime të shqiptarëve nëpër qytetet e Shqipërisë (si “Deveja (Ko., El., Tr), Dèva (Sh., Di., Tr.,), Devè (Ko., Vl.)”, si dhe ktetikët “Devolli (Vl., T., Ko., Gj., Br., El.) nga emri i një krahine të njohur të vendit Devoll-i…”), i sheh me etimologji “nga një fjalë e shqipes deve-ja (gamile) me burim prej turq. devè”. Kjo etimologji i përngjan më shumë etimologjisë popullore e jo shkencore. Mendimi se oikonimet dhe patronimet me rrënjorin dev- mund të kenë prejardhje orientale nga emri i shtazës deve hidhet poshtë bindshëm, pos me të dhënat e mësipërme, edhe me të dhënën se prejardhja e oikonimeve me bazë antroponimike orientale ose turke janë shumë të rralla. Kështu, prej topogërmadhës Gjyteti, që gjendet si ndërmjet fshatrave Devetak, Grajçec dhe Topillë, ka gjasë se janë krijuar shtresime gjuhësore kronologjike: të kohës më të moçme dev “dhe” në oikonimin Devetak; mandej si të hershëm e shoh edhe oikonimin Topillë, nga një fjalë e mundshme gjithashtu thrakase dob>dop>top, gjithashtu e një kohe të vjetër për dab>dob>top(?) “dhe, fortifikatë”; shtresa romake-latine Gjyteti; mandej shtresa e mundshme sllave është oikonimi Grajçevc nga fjala sllave grad>gradc>graç “kështjellë, fortifikatë, kala, kastër”. Pra, është e mundshme që të gjithë emrat e këtyre katundeve të kenë të bëjnë me topogërmadhën e sotme Gjyteti, që gjendet si në mes këtyre fshatra, kah kalonte mbase dikur udha e karavaneve rrëzë malit plak të Sharit.
Fjala shqipe dhé mbase qendron në emrin e perëndisë ilire të ujit Bind
Gjasët janë se fjala shqipe dhé qendron me trajtën e shkurtuar –d (de-dhé) në emrin e hyjnisë ilire të ujit Bind, po mbase edhe në fjalët e shqipes bindje si emër dhe bindem si folje. Po themi kështu, sepse sikur del kuptimisht se Bindi ilir lidhet me kultin e ujit, me ujin që buron (del) prej dheut (tokës), dhe për këtë dukuri ka gjasë se njerëzimi është habitur, çuditur për mirësinë, të mirën e pakrahasuar nga uji, dhe në këtë mënyrë edhe nga zoti i ujit Bind. Për Zotin Bind të burimit të ujit dhe përgjithësisht të ujit, të kroit, të detit etj. si kompozitë mund të jetë e përbërë prej dy fjalësh bin+d, pra nga: i binë (i mbirë, i bimë) + prej dheut, tokës. Po nga kjo fjalë mund të shpjegohen edhe shumë fjalë të tjera të shqipes me përngjitjen e –d-es për dhé, që i kam shqyrtuar në një libër në dorëshkrim.
Kështu, edhe te disa fjalë të shqipes, që i ndriçon prof. E. Çabej, mund të nxjerrim etimologji pak më ndryshe. Për shembull: fjala e shqipes bindje “mbush mendjen”, sidomos shembulli që e thekson bindi i botës, sipas nesh, mund të jetë si sintagmë tautologjike, e përbërë prej tri fjalësh: bin+dhe dhe botë “dhe”, ku dhe e botë si sinonime krijojnë tautologji. Fjalët e shqipes bind, lind e vend, që prof. E. Çabej i shpjegon gjerësisht, ne i kemi shtruar në mënyrë hipotetike, me anë të kultit ndaj dheut nëpër mote: bind = bin (bij) uji + nga dheu; lind = leu (fëmija, njeriu i parë) + nga dheu (Zoti e krijoi njeriun e parë prej dheut); vend = vë vu + në dhe (tokë të Zotit). Te këto fjalë të shqipes, ngjashëm si te fjala bind, d-ja fundore nuk është sekundare, siç thotë E. Çabej, po mund të jetë primare, dhe kështu unë e shpreh mendimin tim hipotetik për këtë fjalë në bazë të mendimit të Norbert Joklit dhe të Pedersenit, në bazë të të cilëve na njofton E. Çabej për fjalën lind, që u tha më sipër, se –d-ja te lind është primare si te shumë fjalë të gjuhëve indoevropiane.
Për lashtësinë e fjalës shqipe dhé sikur flasin edhe disa shprehje e shprehi, dukuri të ruajtura në traditën popullore shqiptare si bestytni ndaj kësaj fjale deri më sot ndër ne, p. sh. dëgjohen fjalët e urta popullore shqipe po për dheun e ujin: Dhe e uj s’ka pushtue dija; Dhe jemi kânë- edhe dhé do t’ bâhmi, apo: Dheu për ne dhe ne për dhe; Dheu i zi ban (bën) bukën e bardhë. Gjithashtu më kujtohet se kur barinjtë ose argatët (bujqit) në ara, pasi kanë ngrënë bukë (drekë), që nuk kanë pasur ujë me i la duart, pasi kanë ngrënë bukë, në vend të ujit i kanë fërkuar duart me dhe. Këto dukuri tregojnë traditën popullore shqiptare të kultit ndaj dheut, tokës e ujit si elemente primare për të jetuar.
Të gjitha këto të dhëna të mësipërme sikur e forcojnë prejardhjen e fjalës shqipe bind (bindem), e edhe emrin e hyjnisë pellasde-ilire Bind nga folja bin (bij), apo i bimë dhe –d për dhe, pra uji ose zoti i ujit i mbirë prej dheut. Për lashtësinë e hyjnisë pellasde-ilire Bind, dhe për ndryshime të mundëshme fonologjike e morfologjike të këtij emri nëpër kohë të mugëta, flasin edhe këto të dhëna në vijim.
Kështu, Radivoje Peshiqi (Radivoje Pešić), duke bërë fjalë për Alfabetin e Vinçës (Vinčansko pismo) te Beogradi, buzë Danubit, konstaton se ”Zbulimi i Alfabetit të Vinçës me shenjat e Lepenski Virit (kronologjia e të cilit alfabet përcaktohet i periudhës 7000 e 6000 vjet p. e. s.), si shkrime me burime më të vjietra në botë”, dhe se po sipas tij: “Uji për njeriun ka qenë element për ekzistencë, por edhe si nevojë shpirtërore, ashtu si zjarri. Tigri dhe Eufrati, si dhe Nili, Dnjepri, Dnjestri e Danubi ende nuk na kanë rrëfyer deri në fund tregimin për zhvillimin e civilizimit të tyre të çuditshëm të kulturës shpirtërore e materiale.” Pra, rëndësia e ujit për njeriun është çështje jetike, me rëndësi të pakrahasuar për njerëzimin dhe për çdo gjë që rritet mbi tokë, e për këtë arsye edhe emri i hyjnisë pellasde-ilire Bind është ngulitur pikërisht pranë ujërave, detnave, lumenjve, krojeve, liqejve etj. Por, R. Peshiqi përpiqet t’i shpjegojë etimologjitë e fjalëve të moçme, si p. sh. fjalën pelast pellazg sipas nesh gabimisht, kurse nuk e shpjegon fjalën vinçë, që e përdor edhe në titullin e veprës së tij “Alfabeti (shkrimi) i Vinçës”. Mbase te fjala vinç mund të kërkohet fjala bind, pikërisht tek emri i fortifikatës së rindërtuar Bindimiola te Danubi, që theksohet në veprën e Prokopit të Cezares “De aedificiis” (Mbi ndërtimet), të cilën vepër e shkroi rreth vitit 560 të e. s.
Si fortifikatë e rindërtuar mu buzë lumit Timok, jo forte larg Danubit, Bindimiola ndodhej “Në krahinën e qytetit AqueTimathiom…”.Për këtë hidronim Bindimiola flet edhe Ruzhdi Ushaku, duke e zbërthyer si togfjalësh – kompozitë Bindi + miola. Mirëpo, lidhur me analizën dhe zbërthimin e oikonimit Bindimiola, që e bën R. Ushaku, duke e ndarë në dy pjesë apo në dy gjymtyrë: Bind “zoti i krojeve” dhe miola “rrjedhë ose derdhje uji”, unë shoh jo dy po tri gjymtyrë: 1) Bin (për i binë, i bimë, i mbirë); 2) –d- (për dhé), dhe 3) miola (për rrjedhë uji). Pra, është më afër mendjes që ky oikonim të zbërthehet: Bindimiola = Bin+dhe+rrjedhë uji apo krua, që Bindi hyjni është përcjellë brez pas brezi te shqiptarët në hidronime dhe oikonime, si pjesë përbërëse e fjalorit pasiv të shqipes së sotme.
Fjala pellasde-ilire-shqipe da>de>dhé (tokë) në funksione onomastike (6)
Edhe togfjalëshat që i thekson R. Ushaku për perëndinë Bindo Neptuno të kohës romake dhe Bindimiola të shek. VI si “Bindi i Zotit, Bindi i dheut, Bindi i tokës, Bindi i botës”, sikur flasin në favor të zbërthimit etimololgjik: Bin+dhe+miola. Te këto togfjalësha me fjalët dhe, tokë, botë gjasët janë se kemi të bëjmë me sintagma tautologjike, me përsëritjen apo përforcimin e fjalës dhe, një e përngjitur dhe si e gjymtuar –d e protoshqipes te Bind për dhe, dhe tjetra si pjesë e sintagmës dhe, tokë, botë. Edhe te fjalët që i trajton R. Ushaku ven(d), katun(d) e fun(d) (për vend u tha më sipër se flet E. Çabej), –d-ja mund të mos jetë sekundare po primare dhe të kemi zbërthimin kuptimor në pjesët: vend = vë + dhe (vë apo vën në dhe, në tokë); katund = ka + tunje–shtektim + de-dhe (ka tundje, lëvizje në dhe, nëpër tokë për të kërkuar kullosa); fund = fun-i + dhe-u (funi në dhe, pasiqë në kosovarishte fjala fund përdoret edhe pa –d-enë si fun). Kështu, vetvetiu sikur del se antroponimi apo perëndia Bind i shtanguar në emërtimin e fortifikatës Bindimiol (njëra prej 360 kështjellave të rindërtuara e ndërtuara prej mbretit ilir Justinianit, sipas veprës së Prokopit të Cezaresë “Mbi ndërtimet” të viltit 560, që “perandori Justinian e fortifikon krejt pjesën e brendëshme të Ilirisë”, është shumë më e vjetër se sa viti 560 kur e përmend Prokopi i Cezaresë.
Por, perëndia ilire Bind, si figurë mitologjike ka gjasë të jetë më e lashtë se fjalët bindja dhe bindem, që përkojnë për nga përbërja tingullore, po ndryshojnë për nga pikëpamja kuptimore. Si dëshmi për përmendjen e zotit të ujërave Bind në traditën shiptare është edhe përdorimi i emrit të kësaj perëndie Bind nga shkrimtari i veriut, Ndre Mjeda, për të cilën çështje flasin autorët Gjovalin Shkurtaj e Ruzhdi Ushaku. Gjithashtu edhe D. Nikollë Gazulli mendoj se e paraqet tërthorazi këtë figurë me fjalën bind, sadoqë s’e përmend Bindin si hyjni ilire, sepse thotë: “Bindi (S. P.) 1. çudi, mrekulli. 2. send i çuditshëm, i mrekullueshëm: Bindi i Zotit: mirabile Dei (lat.). Ishte bindi i tokës: një mrekulli, për bind: mrekullisht”. Ngjashëm si D. N. Gazulli këtë fjalë bind e shpjegon kuptimisht edhe E. Çabej, por nuk e thekson as ky Bindin si hyjni ilire, sadoqë sikur kuptohet Zoti Bind, sepse thotë: “bind bindem…bind m. (çudi, habi), (çudi, mrekulli); send i çuditshëm, i mrekullueshëm, ishte bindi i botës, në Malësi të Madhe (Shkurtaj)…”. Fjalët e krijuara me rrënjorin bind- i ka paraqitur edhe Luka Lukaj në fjalorin e tij dygjuhësor të vitit 1935 shqip-srbohrvatisht (serbokroatisht) dhe anasjelltas, ku i merr 11 shembuj me interes për studim, për shembull, ja disa prej tyre: “bind, -i, (-a, -ë), m. div, čudovište, nevidšždeno: adv. začudjeno; bindshëm, i, (e, bindshme); bindtore, -rja f.; bindue, me bindue; bindun, i bindun”. Pra, siç po shihet këta studiues, D. N. Gazulli, E. Çabej e L. Luka nuk e përmendin zotin pelasd-ilir Bind, po shpjegimet që i bëjnë për emrin bindja dhe foljen bindem sikur del i qartë ky zot mitologjik i ujit-Bind, që në një mënyrë apo tjetër këto të dhëna bëjnë të ditur se kjo hyjni identifikohet me mitin për ujin, që del vrullshëm prej dheut, sepse D. N. Gazulli e cilëson bindi i tokës, kurse E. Çabej e sheh bindin e botës (dheut – R. D.) si çudi, habi, mrekulli, send i çuditshëm etj. Ndërkaq, edhe mendimi i R. Ushakut është i ngjashëm me mendimet e dy studiuesve të mësipërm për fjalën bind, siç konstaton: “Semantizmi i emrit bind në gjuhën shqipe i ngërthen kuptimet e mrekullisë, çudisë, admirimit, mahnitjes, por edhe të habisë, drojës, frikës, shëmtisë, veti këto hyjnore”, që gjithashtu për ne bën të ditur për kompozitën bind nga bij (i binë, i bimë) për ujë nga dheu. Kështu, edhe uji që del prej dheut (tokës) është menduar se e sjell zoti ilir Bindi, që gjoja se del, bin si një mrekulli, çudi e habi prej dheut, ashtu siç dalin edhe bimët, që gjithashtu edhe te fjala bimë mund të kërkohet folja bij.
Si antroponim ilir Bind, që ka të bëjë me emër teofor, e përmend edhe Vladimir Zoto, i cili e përshkruan me këto fjalë: “Bindus, zoti ilir i ujit, burimeve dhe plleshmërisë, i ngjashëm me Poseidonin grek dhe Neptunin romak…Bindus shpjegohet nga emri i shqipes bind, i cili ka kuptimin çudi, mrekulli”. Bindin si zot e cek edhe Faik Konica, për të cilin shton: “Besohet se Bindusi ishte perëndia e krojeve”. I theksuam këto mendime të këtyre autorëve për Bindin ilir, zot i krojeve, por, kur është fjala për F. Konicën, konkretisht për venlindjen e tij, po e vëj në spikamë një të dhënë kujtoj me rëndësi për atë anë të Epirit pellasd-ilir-shqiptar.
Fjalën e kemi për oronimin Pindi në Epir dhe për fshatin afër tij Konicë, vendlindjen e Faik Konicës, që, si duket, shkrimtari e mban këtë patronim Konica si ktetik, për të cilin lexojmë se: “Një anglez tjetër H. S. Breilford jep një përshkrim të saktë të mikut të tij – Faik Konicën…, i lindur në fshatin e lënë rrëzë Pindit, së shpejti u bë njëri ndër miqt e mi më të kulturuar”. Prandaj, shkrimtari dhe patrioti i devotshëm Faik Konica e thekson Bindin ilir mbase në bazë edhe të traditës, që kishte dëgjuar në mbamendjen trashëgimisë popullore, ku ishte rritur afër oronimit pellasdo-iliro-shqiptar Pindi. Kështu, pra, për Bindin në shqyrtim ka rëndësi oronimi Pindi, ku qendron i strukur me mija vjet emri i perëndisë pellasde-ilire të ujërave Bind, për të cilën trajtë gjuhësore Pind po i themi disa fjalë.
Po e krahasojmë, sipas dijetarëve, perëndinë pellasde-ilire Bind me hyjnitë romake e greke. Studiuesit kroatë zotin ilir të ujërave Bind në një mënyrë a tjetër e paraqesin më të moçëm se perëndinë romake të ujërave Neptun. Kështu, P. Skoku bën me dije se “Romakët i marrin zotërat e njerëzve vendas (e ka fjalën për zotërat ilirë-R. D.), p. sh. flijuesi nga Privilice te Bihaqi. Hyjnia ilire Bindus është barazuar me Neptunusin si Bindo Neptuno, pra zoti ilir Bind është njëjtësuar me atë romak”. Një barazim të tillë e bën edhe studiuesi tjetër kroat, D. R. Mioçeviq, i cili flet për “flijuesit nga Privilice te Bihaqi, …ku kulti i zotit të Japodëve Bind interpretohet si barazim me Neptunin (Bindo – Neptuno)”.
Kur është fjala për antroponimet apo emrat e hyjnive të ujërave Bindi tek ilirët, Neptuni te romakët dhe Posejdoni te grekët, edhe V. Zamarovskij e cek “POSEIDONIN (greq. Poseidon, lat. Neptuni), që ishte sunduesi suprem i perandorisë së madhe detare…”.Nga këto fakte të mësipërme të pamohuara po shihet qartë se në kontinuitet pellasdo-iliro-shqiptarët e kanë pasur hyjninë e tyre të ujërave, Bindin, romakët Neptunin dhe grekët Posejdonin, e, se cili ishte më i moçëm se shoqi, deri diku u pa nga mendimet e dijetarëve të mësipërmë, se prin Bindi ilir apo pellasdo-ilir.
Prandaj, sikur del se Bindi pellasd-ilir u trashëgua pa vetëdije, instiktivisht prej shumë popujve të asimiluar, sidomos popujve të asimiluar në Siujdhesën Ilire, kurse si i mirëfilltë u ruajtë më së miri në trevat ku jetonin dhe jetojnë shqiptarët, u trashëgua nga gjeneratat shqiptare në mënyrë pasive në onomastikë, si në patronime, oikonime të sotme në Binxhën e Klinës, Binçën e Vitisë dhe në oronimin Pindi të Epirit në Greqi. Secili prej këtyre tri hyjnive të lashta Bindi, Neptuni dhe Poseidoni të tre popujve të lashtë, siç u pa, kanë rëndësi të veçantë.
Zoti ilir i ujit Bind me trajta gjuhësore të mundëshme Vinç, Vinc, Vind, Vid, Vit (?)
Mirëpo, ka rëndësi se Zoti ilir i ujit Bind shfaqet nëpër motmote me trajta të nduarnduarta të mundësh, si Vinç, Vinc, Vind, Vid, Vit(?), etj. Kështu, Radivoje Peshiqi, kur flet për kulturën dhe alfabetin e Vinçës, cek ndër të tjera, se: “Pasardhësit e Pellastëve, ose se ata janë vetë pasardhësit e fisit pellazgjik…, dhe se dihet për prejardhjen e zhvillimin e shkrimit, si dhe të numrave etruskë, që njihen si romakë, kanë qenë në përdorim tek Etrurët në territorin (zonën) e kulturës së Vinçës qysh në mileniumin e IV p. e. s., edhe në pjesë të tjera shumë më të gjera”. U tha më sipër se R. Peshiqi e thekson zbulimin e Alfabetit të Vinçës edhe më herët se mijvjeçari IV p. e. s., në vitin 7000-6000 p. e. s., porse nuk ka bërë me dije se në çfarë forme fonetike ose morfologjike mund të jetë shfaqur atëherë emërtimi Vinça. Kemi arsye të mendojmë dhe ta identifikojmë emërtimin e sotëm Vinça te Danubi me oikonimin apo stacionin rrugor Vincaia afër Beogradit, që shfaqet në një hartë “Iliriku në shek. IV-VI”. Se a kemi të bëjmë me të njëjtin emërtim ilir Vincaia dhe Bindimiola, sa i përket identifikimit, nuk mund të themi asgjë prerazi, porse është e munshme që Bindi ilir të jetë shtanguar nëpër faza të ndryshme kohore me trajta të ndryshme. Për barazimin e Bindit ilir me Vinçën mijëvjeçare afër Beogradit flet edhe Ruzhdi Ushaku, siç shkruan, se vërehet “gjuhësisht dukuria e alternimit të b-së nistore me atë v…Në refleksin Binçë e Vinçë, ky i fundit si konkordancë toponimike me atë Vinça afër Beogradit, që si lokalitet e toponim na e kujton toponimin Vincea (duhet Vincaia – R. D., shih më sipër) afër Singidinumit (sipas një harte të Ilirikut Ballklanik nga shek. IV-VI), shohim burimin e prapashtesës c, (i)ç, (e)ç a (a)ç, nga një trajtë paraprake e prapashtesës latine te (Vin) – cea, ose (Vinin) – ac (ium)”.
Sa i takon këtij citati të R. Ushakut, po ndalem të dy çështje të cekura.
Fjala pellasde-ilire-shqipe da>de>dhé (tokë) në funksione onomastike (7)
Lidhur me shndërrimin e ballores b- në v-: bind > vinç pajtohem plotësisht. E, pos shembujve që i merr R.Ushaku: Ulqini>vicinium> Buciinium; Ulpianë>Beclano>Veclanum etj., po i shtoj për këtë dukuri edhe disa shembuj përforcues. D. R. Mioçeviqi e thekson fisin dhe vendin ilir të liburnëve Begija (Vegija), për të cilin bën të ditur: “Grafija e nistores labijale shfaqet më ndryshe te shkrimtarët … Etnonimi Begi, duke pasur parasysh vlerën e bashkëtingllores ballore-labijali B, që është shqiptuar Vegi (Vegii), ndërmjet dy fiseve liburne veriadriatike – Begija (Vegija) dhe Ortoplina”. Kur është fjala për përdorimin e B-s nistore te Bind edhe si Vind – Vint – Vinç – Vinc flet ndoshta edhe mendimi i arkeologut shqiptar, Vangjel Toçit, për emrin e etnonimit Venet, pas të cilit: “βένετος asht trajtë greke e emrit Venet…”. Ndërkaq, për shtrirjen e gjerë të Venetëve flet një shkrim i R. Peshiqit, se “Venetët në përgjithësi kanë jetuar në pjesët e gjera të Evropës dhe të Azisë së Vogël…dhe Venetët pikërisht nga Ballkani shkuan në Luftën e Trojës dhe pas humbjes u shpërndanë nëpër Evropë. Dihet se vendbanimi i tyre ka qenë në zonën e Podunavlës, nëpër luginën e Timokut dhe Moravës deri te burimi i Vardarit qysh para Luftës së Trojës”. Si shembull më tipik për shndërrimin e b-së ballore në v- është emërtimi bizantin në vizantija. Se ky emërtim bizant me b- nistore është më i lashtë se vizant flet prejardhja apo zanafilla e kësaj fjale.
Kështu, për këtë fjalë bizant në funksion oikonimi (vendbanimi) dhe për përhapjen e saj nëpër mijëvjeçarë flet kujtoj ky mendim i gjuhëtarit bullgar Ivan Duridanovit: “Byzάntion (Hdt., Thuk., Ptol. e të tjerë), B y z a n t i u m (Liv., Amin., Marc. etj.) – qyteti Vizantion në Bosfor (më vonë Konstantinopolis). Në këtë emëtim fshehet burimi i emrit të fisit me prapashtesën –antes dhe kuptimi i dhisë, baraz me avest. Būza (cap – dhi) nga ie. *bhǔg’o-s, pers. e re buz (dhi, cap), baraz me irl. e mesme boce, kimr. bwch (cap) etj.”. Sipas këtij mendimi fjala bizant-bizantin është fjalë thrakase me prejardhje nga trak. buza “dhi”, dhe indoevr. *bhǔg’o-s, me të cilin është formuar qyteti paraantik Byzantium, e më vonë Vizantion, dhe po aty më vonë është formuar Konstantinopoli apo Stambolli, dhe se s’ka të bëjë as gjuhësisht e as kuptimisht me elementin grek, që në shkrime të shumë studiuesve pothuajse pjesa më e madhe e marrin gabimisht si element grek terminin bizant.
Siç po shihet, zanafilla e emërtimit bizant është me nistoren b-, porsi fjala bind, dhe më vonë, me ndikimin e administratës, mbase greke, u bë vizant. Për këtë ndikim nga greqishtja të shndërrimit të b-s në v-, madje jo vetëm te tingujt në ballë të fjalës po edhe në brendi të fjalëve, sikur flet edhe mendimi i Shaban Demirajt, i cili konstaton (në shënim-fusnotë) që: “Tingulli b prej kohësh është shqiptuar si v. Sipas Thumb-it: 1926, 14, në Atikë kjo ka ndodhur në shekullin I të e. r. Sipas Schwyzer-it: 1959, I, 207 v. në lakonishte, kretishte, elishte ky evolucion ka ndodhur “qysh në kohën pararomake ”…”. Po kështu për përdorimin e disa onomave ose emërtimeve të njëjta onomastike herë me b e herë me v i gjejmë edhe në fjalorin e Gjuro Daniçiqit, që janë përdorur e përhapur më parë me b para periudhës greke, e me v nën ndikimin e kishës bizantine, që në fillim nuk ishte e mirëfilltë as greke e as sllave, por e përdorte abecenë greke në fillim e më vonë sllave, p. sh.: “Varlaamъ, Barlaam: 1347-48. Ndërmjet viteve 1389 dhe 1405 ishte një iguman i Deçanit me emrin Varlamъ; Vartslomei, Bartholomesus; Vasilievъ, Basilii: plak i pirgut Vasilieva në Hilindar; Vretanija, Britannia; Gavriilъ, Gabriel…”.Një dukuri të tillë të ndërrimit të tingullit b në v dhe anasjelltas e në pozicione të ndryshme të toponimeve e paraqet Petar Shimunoviqi, që e cilëson si “Element i huaj (romak) në toponiminë e ujëdhesës Braçë…”
Nga sa u tha më sipër, studiuesit pjesën më të madhe të dukurisë së alternlimit të b-së në v e cilësojnë disa si greke e disa si romake, e, ka edhe që e konsiderojnë si pararomake. Por, gjithsesi po konsiderohet ndikim i administratës së huaj. Ky ndikim i shndërrimit të fjalës pellasde-ilire-shqipe bind në vinc vërehet edhe në një patronim të shqiptarëve Vinca në katundin Veleshtë të Strugës në Maqedoni, që do të thotë se edhe ky patronim e ka prejardhjen prej zotit ilir të ujërave Bind (Janë dy profesorë në Prishtinë nga katundi Veleshtë i Strugës, dr. Nuhi Vinca dhe dr. Agim Vinca). Mirëpo, i këtij tipi i përafërt me antroponimin apo emrin e hyjnisë ilire të ujit Bind është edhe emri i shkrimtarit arbëresh të Italisë, Vinçenc Stratikoit. Po me këtë patronim të lashtë Vinca, e edhe si Vinça e Vinda, ka përplot patronime në Kroaci, prej të cilave po i përmendim disa, p. sh.: “Vincan, Vince, Vincek, Vinceković, Vincel, Vincen, Vincenc, Vincetić, Vinci, Vincić; Vinč, Vinčak, Vinčec, Vinček, Vinčetić, Vinčić; Vind, Vindačić, Vindakijević, Vindes, Vindić, Vindir, Vindis, Vindus, etj.”.
Siç shihet nga të dhënat e mësipërme të shndërrimit të b-së në v- te fjala bind > vind (vinc, vinç etj.) për zotin pellasd-ilir të ujërave, te shqiptarët është ruajtur trajta gjuhësore më e mirëfilltë në dy oikonimet topike (emrat e fshatrave) të sotme të Kosovës Binçë të Vitisë (Anamoravë) dhe Binxhë të Klinës (Dukagjin), si dhe të patronimit Binxhiu (Sefedin Binxhiu) në Gjakovë, e sidomos edhe mikrotoponimi Binxh, krua ( Bindža, izvor) te serbët rajë në Mojstir të Istogut. Mendoj se një hyjni ilire Bind mund të kërkohet edhe tek oikonimi Pidiq në Anamoravë (Gjilan).
Ngjashmërinë apo afrinë e oikonimit Pidiq me oronimin Pind në Epir, sidomos sa i përket lashtësisë së këtyre emërtimeve, si dhe zëvendësimit ose altërnlimit të ballores B- në P- nëpër kohë, sikur flet edhe mendimi i R. Ushakut, i cili emrin e hyut Bind e afron me oronimin Pind (gr. Pindos) në Epir dhe me hidronimin Barbana, sot Buna në Mal të Zi. Dhe, sa i përket tërheqjes së paralelës së mundshme fonologjike të pjesës së dytë Banna me Bindin ilir, që e bën R. Ushaku, sikur e përforcon mendimi i Risto Radunoviqit, pas të cilit “Boyan është emri i lumit në hartën e Ptolemeut të Irlandës antike”. Për një trajtë më të moçme dhe shtrirje më të gjerë hapsinore të Bindit pellasd-ilir-shqiptar flet edhe vlerësimi i Naser Ferrit, p. sh.: “Në vedat e besimeve hindu ndërkaq fjala bindu e ka kuptimin e Diellit. Hyjnesha e lashtë kelte e ujit Boand kishte elemente të përbashkëta me Bindin ilir: zjarrin, diellin dhe dritën nga uji. Besohej se pas vdekjes, Boand u shndërrua në lumin më të madh irlandez Boand (Boyne)”. Edhe këto të dhëna për praninë e formës gjuhësore fonetike bindu në vedat hindu, në lumin më të madh irlandez Boand (Boyne), dhe në pjesën e dytë të kompozitës Barbanna si Banna në Mal të Zi, përgjithsisht në trollin pellasd-ilir-shqiptar e përforcojnë prejardhjen e disa prej këtyre onomave në fjalë në vijimësi, pra, për prejardhjen e këtyre trajtave nga gjuha pellasde-ilire-shqipe bind.
Prandaj, kur është fjala për fshatin Binçë të Vitisë, mbase duhet krahasuar edhe oikonimin Binçë me emrin e qytezës Viti, një dukuri e mundshme nga: Bind>Vind>Vid>Vit, pra, me shndërrimin e fillestarës B- në V-, duke rënë -n-ja e rrënjës dhe duke u shurdhuar –d-ja fundore. Sa i përket rrënjorit vit-, oikonimi Viti përkon me oikonimet Vitak (Drenicë), Vitakovë (Zubin Potok) dhe Vitanoviq (Albanik-Leposaviq). E, nuk duhet lënë pa krahasuar me zotin Bind të ujërave tek ilirët edhe oikonimet e Kosovës Videjë i komuna së Klinës dhe Vidishiq e Vidimiriq të anës së Mitrovicës. Kështu, këto trajta të mundëshme të ngulitura nëpër kohë në oikonimet e mundshme të Kosovës: Binxhë, Binçë, Videjë, Vidishiq, Vidimiriq, Viti, Vitak, Vitakovë, Vitanoviq sikur dëshmojnë për përdorimin e shpeshtë nëpër kohë të perëndisë pellasde-ilire-shqiptare Bind, pra, me trajta të nduarnduarta dhe nëpër kohë të ndryshme në mënyrë edhe pasive u rrënjos në onoma të tilla. Dhe, si dëshmi për përdorimin e patronimeve me bazën vid- dhe vit-, sidomos në Siujdhesën Ilire (Ballkanike) flasin patronimet e kroatëve, që janë me qindëra, prej të cilave po i thksoj këto: “Vid, Vida, Vidačić, Vidaich, Vidajč, Vidak, Vidak-Ukas, Vidakić, Vidal, Vidan, Vidatić, Videc, Videk, Vidić, Vido, Vidos, Vidović, Viduš; Vit, Vitaić, Vitale, Vitas, Vitasek, Vitalić, Vite, Vitek, Vitelj, Vites, Vitić, Viti, Vitman, Vito etj.
Po t’i krahasojmë fonemat e fjalës bind, si kompozitë e errtë nga bij mbij, në vetën e tretë njëjës bin (bin ose del uji apo bima prej dheut) dhe –d për dhé, -i-ja dhe –n-ja të rrënjës dalin më të qendrueshme, më stabile nëpër mijëvjeçarë.
Në qoftë se i kemi parasysh fjalët e shqyrtura më sipër: Δα (te mbishkrimi i moçëm Adal eme); Adam “njeri prej dheut”; Damater “Dhe motër – Dhe nënë”, kemi arsye që te këto fjalë me rrënjorin Da- të kërkojmë fjalën e protoshqipes, e cila përmes dukurisë gjuhësore të metafonisë a>e dha fjalët: dhé, Adem e Demetër-Dhemetër, që si fjalë e tillë hyri në përdorim si fjalë e shumësit të singularizuar (pluralja tantum) dhé. Pikërisht trajtat e lashta të fundores -d (-de, -xh, -c, -ç, -t etj.) vërehen tek emri i hyjnisë ilire Bind – Bindho (ky i dyti edhe si matronim), që i vështrojnë studiuesit kroatë D. R. Mioçeviqi dhe P. Skoku. Këtë emër hyjnie ilire Bind e jepin edhe me prapashtesën latine –us, p. sh.: “Bindus-Neptunus, Bindus emër ilir është barazuar me Neptunus, emër romak”. Fjala e protoshqipes de për dhé ka gjasë se qendron në pjesën e dytë të onomave kompozitore ilire në trajtën Vinde në vend të Binde, që i gjejmë në librin “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”: “Vindelikët, vendelikët, banorët e Vindelikisë; Vindelika, krahinë; Vindenis, Vindinis, stacion rrugor”.
Fjala pellasde-ilire-shqipe da>de>dhé (tokë) në funksione onomastike (8)
Edhe te fjalia apo kryefjala e fjalisë, që e formulon R. Ushaku: “Dea e romakëve të vjetër nuk ka si kuptohet ndryshe por si Zoti i dheut, Zoti i tokës…”, nuk mund të pajtohemi se Dea është e romakëve, por më parë që Dea është pellasde-ilire-shqipare, që njihet edhe me emërtimin Dea dardane, dhe kështu te Dea, pra, kemi fjalën e tejlashtë dhé, siç u tha edhe më lartë, sidomos në bazë të pellasdologut Spiro N. Konda, që e citon J. Buxhovi. Kështu, fjala dhé si –d (-de) e përngjitur para mija vjetësh në emrin e hyjnisë pellasde-ilire-shqipare Bind me kohë e humbi kuptimin e mirëfilltë, por nëpër faza kohore është përforcuar apo përsëritur me fjalë të plota sinonimike apo tautologjike e dheut, e tokës dhe e botës.
Mbaresa –a tek onomat diakronike dhe sinkronike Binda Binxha mund ta ketë zanafillën nga një –o pellasde ose ilire. Po themi kështu sepse si antroponim ilir apo emër hyjnie ilire me Bindo, me –o-në fundore, e përmendin studiuesit kroatë, P. Skoku e D. R. Mioçeviqi. P. Skoku bën të ditur për trajtën Bindo Neptuno. Ndërsa, D. R. Mioçeviqi, jo vetëm që e përmend antroponimin Bindo te fiset ilire me mbaresën –o: Bindo Neptuno, Bindho, pra, e thekson edhe një matronim ilir, shton se janë “Emra teoforikë…Krahaso më tej edhe emrin norik të femërës Bindho me emrin e njohur të zotit japod Bind (Bindus-Neptunus)”.
Matronimi ilir Bindho, si më arkaik antik në krahasim me antroponimin ilir Bind, ka rëndësi të dyfishtë. Së pari, se shkrimi fundor me -dho sikur dëshmon më tepër për etimologjinë nga dhé, së cilës trajtë i ka paraprirë trajta -dho e më vonë dhá e sot dhé. Së dyti, për shndërrimin e –o-s pellasde ose ilire në shqipe në a, qoftë në fund apo në mes të fjalës kanë folur shumë dijetarë, ndër të tjerë edhe E. Çabej, N. Jokli, H. Bariqi etj.
Argument i forte për alternimin e –o-s mbase pellasde-ilire në –a- në rrënjorin e fjalës e jo në fund të fjalës, b
