Nga Shaban Sinani
Për këngën “Moj e bukura More” poetët dhe studiuesit arbëreshë kanë shkruar e dhënë mendime origjinale përgjatë dy shekujve. Ajo është kthyer në shenjë identiteti e mbijetese të arbëreshëve.
Kjo këngë, siç na ka dëshmuar Matteo Mandalà, gjendej e kopjuar edhe në Chodice Chiutino (1708), ndërsa D. Camarda e botoi në librin Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua Albanese.
Megjithëse me vetëm shtatë vargje, kjo këngë prej shumë dekadash deri sot gjendet midis dy leximeve: njëri atdhetar e tjetri ritual-fetar.
De Rada, në shenjimin për lexuesin italian të Rapsodive të tij, duke u pajtuar me mendimin e Vincenzo Dorsës, pohon se këtë këngë … in Sicilia, gli albanesi di Palazzo Adriano, cantavanli sul loro monte detto “Delle Rose”; quelli del Mezzojuso sul monte sovrastante; quelli del Contessa e della Piana su i monti rispettivi, S. Maria del Bosco e Pizzutta. In Calabria fanno parte de’ Canti di Russalle o feste patrie antiche, celebrate ne’ giorno di Pasqua.
“Moj e bukura More” ishte një këngë që kishte të kremten e vet, që këndohej për të shoqëruar ritin e mbledhjes së trëndafilave në ditën e rosalia diem, për të nderuar varret e të parëve, të cilët nuk kishin një shenjë diku në viset arbëreshe, por në përfytyrim lidheshin me një vend që quhej More. Qysh prej Dorsës, deri te Candreva, “Moj e bukura More” është kënga që përkujton vendin dove sono sepolti il padre, la madre e il fratello.
Për shekuj me radhë ajo ka shoqëruar ritin e përshpirtjes në varret imagjinare të një prius parenstë fisit, për të cilët dihej se ishin në More. Këtë çështje e ka sqaruar tashmë studiuesi Francesco Altimari.
Për rolin që kanë pasur malet dhe lartësitë në botën arbëreshe në ritualin e rushajave, një e kremte tipike përshpirtjeje, na dëshmon dhe vëllimi poetik i Francesco Crispi-t – Glaviano-s, me titull Mbi malin e truntafilevet (Sul Monte delle Rose) botuar pas vdekjes. Moreja në këtë këngë kujtohet jo si ars patria i arbëreshëve, por si vendi ku duhej të përmbarohej riti i stolisjes së varreve të të moçmëve.
Lexo më shumë Fjalimi briliant i Hafiz Ali Krajës në varrimin e At Gjergj Fishtës
Moreja me Arbërinë nuk janë në të njëjtat raporte si Itaka me Greqinë në poemat antike. Zhvendosja e sforcuar tematologjike prej rrafshit ritual tek ai atdhetar ka bërë që kjo këngë të humbë thuajse gjithë strofën e dytë dhe në mënyrë të rregullt vargun e fundmë:
Mori e bukura Morē
çë t’lē, më se t’ pē!
Atje kam u zonjën mëm,
atje kam u tim’ vellā,
atje kam u zōn tat
të mbuluar nën dhē.
O e bukura Morē
çë t’lē më së t’pē!
II.
Disiplinimi i leximeve, një dukuri që preku për shumë kohë gjithë letërsinë shqipe, duke përfshirë dhe atë gojore, pati çuar deri në ndryshimin e tipologjisë së llojit e nënllojit, jo vetëm në këtë rast.
Kjo këngë gjerësisht u trajtua si një këntik mirëfilli atdhetar. Një arsye mund të ketë qenë ateizmi, që nuk pajtohej me shumë rituale të jetës e të vdekjes. Por arsyeja kryesore ishte se në këto studime përmbajtja atdhetare ishte në krye të hierarkisë dhe ia kalonte çdo përmbajtjeje tjetër. Ky këntik i shkurtër arbëresh u çlirua lehtësisht prej vargut të fundmë: të mbuluar nën dhē, gjithë mbuljuar ndenë dhé, që shpreh thelbin e saj, si këngë kujtimi për të parët e qëmoçëm, varret e të cilëve kanë mbetur larg dhe vajzave arbëreshe nuk u mbetej gjë tjetër veçse lulet e mbledhura t’i mbanin në duar dhe ritin e vjetër ta përmbushin vetëm në mënyrë simbolike.
Moreja i ka shqetësuar studiuesit me një lloj vetëdije mbiatdhetare edhe për shkak të topos-it grek si kujtimi më i përveçëm i arbëreshëve, duke e kuptuar si një emërtim zëvendësues për Arbërinë, si metonimi e saj. Përpjekja për ta lexuar këtë këngë në mënyrë hiperatdhetare nuk ka kursyer edhe emërtimet e përveçme. Në një botim të viteve 1980 në një tribunë dygjuhëshe shqip dhe anglisht që botohej në San Francisco të SHBA, Moreja u zëvendësua edhe gjuhësisht me Madhé, si një formë fonetikisht e shmangur prej Mamadhe, Mëmëdhe (në anglisht përkthehet Motherland).
Lexo më shumë Fragmenti gjenial nga ditari i Lasgush Poradecit në vitin 1945
Në këtë variant Moreja nuk është atdhe i nënkuptuar, por atdheu vetë. Për të përjashtuar çdo interpretim, që mund të lejonte të kuptohej se teksti ishte i përshtatur, botuesi shenjon se prej gjyshes kishte dëgjuar se kënga ishte kënduar nga emigrantët shqiptarë të shekullit të fundmë, ndër të cilët ishte dhe Gjoni.
Teksti shqip Teksti anglisht
Vitet e fundme janë bërë përpjekje për ta rindërtuar këngën “Moj e bukura More” si një trashëgimi gojore jo e arbëreshëve, por e arvanitëve dhe drejtpërsëdrejti si këngë patriotike që këndohet në nderim të Arbërisë, dheut të të parëve.
Kjo poemë, e kthyer në këngë, nuk u përket krijimeve të poezisë gojore të arbëreshëve, por atyre të arvanitasve, thuhet në hyrjen e Antologjisë së poezisë arvanitase, ku ajo është përfshirë si poemë.
Si çdo herë,kur në urdhërin e studiuesve të vërtetë hyjnë me zotësi vullnetarët e shkencës, jo vetëm teksti, jo vetëm gjeneza e tij, jo vetëm autorësia e kronologjia, por edhe çdo gjë tjetër, mund të ndryshohet.
Kështu, në këtë parathënie, shenjohet se poema lindi në vitin 1534, kohë kur rreth 20.000 mijë arvanitas me në krye kapitenin Andrea Doria largohen nga Korona e Moresë në drejtim të Italisë së Jugut. Dhe pikërisht largimit të kësaj mase të madhe të popullsisë arvanitase nga trojet dhe shtëpitë e tyre u kushtohet poema “O e bukura More”, që u kthye në himn për të gjithë popullin arbër:
Petkat e të mirat tona
Na i lamë te Korona
Krishtin na kemi me ne
Oj e bukura More
Thell të plas, me lot ndër si
Na të lipisnjëm, Arbëri!
Petkat e të mirat tona
Na i lam te Korona
Shën Mërinë kemi me ne
Oj e bukua More!
Thell të plas, me lot ndër si
Na të lipisnjëm, Arbëri!
Petkat e të mirat tona
Na i lamë te Korona
Papën na kemi me ne
Petkat e të mirat tona
Na i lamë te Korona
Papën na kemi me ne
Oj e bukura More!
Thellë të plast’, me lot ndër si
Na të lipisnjëm, Arbëri!
Qeti: Shihni jet e re,
Na tha Dorja, zoti Ndre,
Lipim qellnjëm ka do vemi
Se buartim mallin e s’e kemi
Me kët zemër, me këta si
Klajëm keq këtë Arbëri!
Malet tanë me lis e driza
Të bukur sheshe me muriza
Të bukur kroje, të bukur gropa
Oj e bukura More!
Thellë të plast’, me lot ndër si
Na të lipisnjëm, Arbëri!
Qeti: Shihni jet e re,
Na tha Dorja, zoti Ndre,
Lipim qellnjëm ka do vemi
Se buartim mallin e s’e kemi
Me kët zemër, me këta si
Klajëm keq këtë Arbëri!
Ndallandishe e lerë e lerë
Kur të vish ti njatër hjerë
Vjen të vish ti te Korona
Dherat të huaj hare s’kanë
Se s’mbëllin printët tanë
Prindë, luftuat me thik më dorë
Ndërpër shi e ndëpër bore
Ni ju lëm pa një qiri
E pa një vajim. Oj Arbëri!
Të bukur gjerdhe me fallopa!
Jemi e vemi ndë Itali
E më s’ju shomi me këta si!
Luajtim valle nd’atë More
Shtumë kangjele ndë ato hje Klishtë
tona të bukura
Shpizit tona të nderuara!
Ni vjen turku, turku i zi
E tërpron klishë e shpi
E s’gjën më shpit’ e tona!
Më së gjën trima hajdhjar’
Po ngë një qen, çë kloft i vrar!
Kur u nistin gjithë anitë
E dherat tanë iktin ka sitë
Burrat gjithë me një vajtim
Thirrtin grat me një vajtim,
Dil e hana ti, Stihji!
Oj More! Oj Arbëri!
Nën trysni të tilla, kanë ndodhur ndryshime kategoriale, prej nderimit për të parët tek malli e dashuria për atdheun, prej lirikës rituale tek poezia atdhetare. Edhe në poezinë bashkëkohore arbëreshe “e bukura More” zhvendoset nga atje dhe dikur në këtu dhe sot:
E bukura More e sprasme është këtu ku jam.
Këtu kam û zotin tatë, këtu kam û zonjën mëmë
Këtu kam edhe tim vëlla, gjithë mbuluar në këtë dhé.
Moreja nuk është një emërtim zëvendësues për Arbërinë, metonimi e saj, pavarësisht se Moreja ishte land i arvanitëve qysh në shekullin XIII. Kjo këngë nuk ka lidhje me ndonjë vetëdije atdhetare për vendlindjen e humbur, por me kultin e varreve të të parëve.
Dëshira e studiuesve për ta atdhetarizuar përtej kumtit të brendshëm, ka çuar jo vetëm në ndryshimin e përkatësisë tipologjike,nga këngë rituale përshpirtjeje në himn për Shqipërinë, por dhe e ka banalizuar thelbin e saj.
