Edhe Violka paska folë kundër Xhafer Devës. Deklarata e saj tingëllon sikur ndonjë fjalim i pështirë që vjen nga mbledhjet e komiteteve komuniste që bëheshin për shpëtimin e vëllazërim – bashkimit të Jugosllavisë komuniste. Ne nuk duhet të habitemi kur ndërkombëtarët flasin keq për shqiptarët. Ata njohurinë e kanë nga literature serbe. Teoria pan sllave me shekuj e ka plasuar të ‘vërtetën’ për shqiptarët në Evropë e gjetiu. Kjo teori e ka paraqitur shqiptarin si mysliman të egër, i cili duhet të dëbohet nga Evropa. Në Luftën e Dytë Botërore kjo teori e ka stolisur shqiptarin me petkun e fashistit. Duhet të dënohet fashisti nëse mbetet gjallë. Pas dënimit, duhet të shpërngulet. Është teori e themeluar mirë dhe vetëm para dy dekadave ka filluar të demaskohet dhe të afrohet pamja e vërtetë e historisë shqiptare.
Por, ky nuk është vetëm problem me audiencën ndërkombëtare. Teoria pan sllave e interpretimit të historisë qëndron këmbëkryq në mesin e ‘intelektualëve’ shqiptarë. Shkollat tona të historisë që janë themeluar pas Luftës së Dytë Botërore kanë patur program sovjetik që në bërthamën e saj ka qëndruar pan sllavizmi. Edhe sot funksionon kjo shkollë. Dikujt mund t’i kujtohet thënia e një ‘historianit’ tonë: ‘Nga Skenderi del beteri’ . ‘Historiani’ e kishte fjalën për djemtë e Isa Boletinit. Ka qenë periudha kur shqiptarët janë detyruar të flasin e të veprojnë kundër vetëvetes. Këtë detyrim e ka imponuar fituesi i luftës, që ishte pala që nuk e donte populli. Pa marrë parasyshë mendimin e imponuar, populli në Kosovë nuk i ka harruar kurrë ‘qato tri ditë Shqipni’.
Prandaj, rasti i Xhafer Devës ka dy interpretime edhe në mesin e shqiptarëve. Shkurtimisht faktet historike flasin me sa vijon. Kontakti i parë i Xhafer Devës me gjermanët ka qenë në prill të vitit 1941 kur ushtria e tyre furishëm e okupoi Jugosllavinë dhe e morën Trepçën nën administrim. Gjenerali Eberhard në Mitrovicë e mblodhi parinë shqiptare për të biseduar. Në mesin e tyre ka qenë edhe Xhafer Deva, që vinte nga një familje e njohur mitrovicase. Në fakt mendohet që kontaktet e para të Devës me gjermanët janë më të hershme për shkak të studimeve të tija dhe për shkak se është sugjeruar se ai ka punuar edhe për shërbimin sekret gjerman. Por, këtë gjë duhet lënë anash për shkak se nuk mund të vërtetohet.
Sidoqoftë, në këtë takim të dy palët janë marrë vesh se pushteti lokal i Mitrovicës, që më parë ishte në duar të serbëve, tashti të kalonte në duart e shqiptarëve dhe të hapen shkollat në gjuhën shqipe. Për herë të parë, natyrisht. Gjermanët nuk bënë asgjë më shumë se që e barazuan shumicën e shtypur shqiptare me pakicën serbe. Qeveria serbe kuislinge në Beograd e kundërshtoi këtë veprim por më shumë se kaq ajo nuk mund të bënte. Xhafer Deva u bë administrator i vendit. Gjermanët bënë një varg favoresh në dobi të shqiptarëve. Një nga marrëveshjet ishte që gjermanët të lejonin, madje edhe të ndihmonin shpërnguljen e serbëve kolonistë. Një marrëveshje tjetër ishte formimi i një policie shqiptare me 1000 veta që do të komandohej nga Pajaziti, djali i Isa Boletinit. Më vonë do të dilte ideja e formimit të Divizionit Skenderbeg.
Lidhja e Xhafer Devës u bë edhe më e ngushtë kur kapituloi Italia dhe kur ra qeveria e atëhershme shqiptare. Shqipërinë e kaploi një kaos dhe populli ishte në prag të luftës civile. Vendin e italianëve e zunë gjermanët dhe qeveria e re u formua me kryeministrin Rexhep Mitrovica. Xhafer Deva me siguri hyri në këtë qeveri, si ministër i brendshëm, me insistimin e gjermanëve. Por, kjo qeveri e shpëtoi vendin nga katastrofa.
Zëvendësimi i prezencës ushtarake italiane me gjermanët u bë me marrveshje. Gjermanët e njohën ekzistimin e Shqipërisë që atëherë përfshinte një pjesë të Maqedonisë dhe Kosovës dhe krijuan autonomi për pjesët tjera shqiptare siç ishte psh Sanxhaku i Novi Pazarit. Sovraniteti i suspenduar nga italianët u kthye sërish. Shkurtimisht, marrëveshja ishte kështu: gjermanët kërkuan prezencë në disa pika ushtarake në Shqipëri duke u zotuar se do ta mbronin Shqipërinë dhe se do të largoheshin nga aty me përfundimin e luftës kurse Shqipëria do të njihej ndërkombëtarisht së bashku me pjesën e Maqedonisë dhe Kosovën. Kjo ka qenë një marrëvshje që i goditi rëndë aspiratat serbomëdha. Serbët nuk e pranuan dhe vazhduan me akuza për fashizëm të shqiptarëve. Serbët ‘zbuluan’ një varg të fashistëve shqiptarë që nuk ekzistonin dhe shpikën edhe krimet që kinse shqiptarët ushtruan ndaj hebrenjëve.
Sidoqoftë, brenda këtij territori shqiptar që iu mor Jugosllavisë, gjatë tri viteve u shënua një përparim i madh kulturor dhe ekonomik i shqiptarëve. Shqiptarët e themeluan administratën e vet, krijuan një forcë ushtarake të cilën çetnikët serbë e provuan vetëm një herë dhe pasi që pësuan debakël më nuk guxuan të maten me shqiptarët. Cili është ai shqiptar që nuk do ta pranonte këtë marrëveshje, e cila e realizonte ëndërrën shqiptare?
Nga kjo që shihet, në atë kohë , Xhafer Deva dhe nacionalistët tjerë i kanë patur dy rrugë për t’i ndjekur. E para që të vazhdonin me programin e shtetit shqiptar që u zgjerua konsiderueshëm edhepse jo në tërësi sipas shtrirjes etnike , ose t’iu bashkoheshin komunistëve që kishin synime tjera.
Pra, ka ekzistuar një marrëveshje e qeverisë së Rexhep Mitrovicës me gjermanët. Por, kjo nuk e bënë këtë qeveri kuislinge. Si bëhet kuislinge një qeveri e cila e zgjeron territorin dhe merr garancione të ekzistencës nga një superfuqi e kohës? Kuislingë janë ata që e humbin territrorin e jo që e zgjerojnë. Kuislingë janë ata që i dorëzojnë interesat kombëtare e jo që i përparojnë ato. Tek e fundit marrëveshje me gjermanët fashistë kanë patur shumë shtete, përfshirë Britaninë e Madhe dhe Bashkimin Sovjetik. Por, kjo gjë nuk i bënë këta e as Xhafer Devën fashist.
Në luftë nuk ka rrugë të tretë. Dëshironi ta përkrahni Xhafer Devën, i cili i dëboi serbët nga Kosova dhe vendosi pushtet shqiptar apo jeni me komunistët dhe serbët që nuk e dëshironin këtë realitet? Variantin e komunistëve e kemi përjetuar. Është vendim i vështirë t’i përzësh njerëzit qofshin ata edhe serbë kolonë. Por, lufta këtë punë e ka. Kush nuk vritet, dëbohet nga vendi nga forcat fituese. Kështu ka ndodhur gjithmonë në Evropë e gjetiu. Madje, edhe në luftën e fundit mes shqiptarëve dhe serbëve në vitin 1999 ka ndodhur mu kjo gjë.
Nëse jeni kundër Xhafer Devës, dihet çfarë qëndrimi keni dhe kush ua ka krijuar. Varet nga edukimi (influenca) që keni nga lënda e historisë, nga ndjenjat për vendin tuaj dhe nga përvojat e luftës. Por, një gjë që duhet patur parasyshë është fakti se në sytë e serbit primitiv dhe pushtetit të tij, Xhafer Deva ka mbetur armiku më serioz i idesë serbomadhe. Këtu duhet kërkuar arsyen që Serbia ende ruan një urrejtje të madhe për këtë njeri. Dhe jo vetëm kaq, Serbia ka patur mundësi që këtë urrejtje ta implantojë edhe në mendjet e shqiptarëve. Qëllimi ka qenë që shqiptari të ndjehet i mposhtur dhe me faj të përjetshëm. Në rastin më të mirë të ndjehej i dorës së dytë dhe largohej nga idetë për barazi me tjerët.
Narracioni i Tiranës komuniste dhe Beogradit të të gjitha regjimeve, përfshirë të sotmin, për Xhafer Devën, është shtypje e idesë dhe guximit të shqiptarëve të Kosovës për shtet të tyre. Nuk ka të bëjë me fashizëm. Fashizmi është përdorur për ta mbështjellur përmbajtjen,
P.S. Organizatat ndërkombëtare le t’i ndalin fondet që i kanë ndarë për meremetimin e shtëpisë së Xhafer Devës. Punë e madhe. Shqiptarët duhet vet ta kryejnë punën. Shqiptarët me paratë e veta kanë kryer punë edhe më të madhe se kjo.
