Arkeologu britanik, Arthur J. Evans njihet si arkeologu i Kretës. Për dhjetëra vite kishte gërmuar në Knossos. Puna e tij ka peshë, ndonëse disa nga tezat e tij për civilizimin minoan u vërtetuan më vonë se janë vetëm hamendësime. Por, hulumtimet e fundit e nxjerrin atë edhe një faqe tjetër të tij. Një mori shkrimesh, të periudhës 1877 – 1880, të përmbledhura si “Albanian Letters: Nationalism, Independence and the Albanian League – Arthur J. Evans “ [2017] dhe të përgatitura nga Bejtullah Destani dhe Jason Tomes, e sjellin Arthur Evans-in si gazetar, etnograf e opinionist të kohës.
Në periudhën e Lidhjes së Prizrenit, Evans ishte raportues për pjesën e Ballkanit dhe ka lënë një legaci të madhe raportesh, mendimesh e opinionesh për gjendjen politike e sociale të këtyre viseve. Në letrat dhe shkrimet e tij, vërehet serbofilia e tij, sepse i mendonte serbët si faktor stabiliteti në rajon. Mirëpo, nuk mund të themi se Evans nuk ka dhënë edhe mendim për autonominë (pavarësinë) shqiptare në Ballkan. Kjo vërehet edhe në këtë përmbledhje. Megjithatë, karakteri luftarak dhe ndërklanor i shqiptarëve dhe “interesi vetjak”, duket se ia humbin shpresën se ata mund të krijojnë kontratë shoqërore në kuptimin e saj evropian.
Mbi të gjitha, ajo që i shquan këto letra e shkrime të tij në shikim të parë, është përshkrimi i ngjarjeve, raporteve, rrethanave, shpesh nga dora e parë, në atmosferën e kohës së Lidhjes së Prizrenit. Në anën tjetër, në pah dalin edhe mendimet, përshkrimet dhe krahasimet e tij mbi kulturën dhe historinë e kulturës shqiptare. Ato janë të shkurtra e shpesh edhe hamendësuese, por ka raste kur vijnë si përshkrime mjaft koncize për aspekte të caktuara dokesore.
Pos këtyre letrave signifikative për kohën e theksuar, Evans ka edhe letra, shkrime e raporte tjera për shqiptarët, që nuk janë në këtë përmbledhje. Ja një fragment nga një shkrim i tij në gazetën “Pall Mall” të Britanisë më 30 shtator 1889:
“Sundimi turk, i përforcuar nga konvertimi i gjysmës së popullatës në fenë islame, ndikoi te shqiptarët ashtu sikurse edhe te popujt e tjerë, që ishin unik, dhe i ktheu prapa me shekuj në udhën e civilizimit. Çfarëdo që të ketë qenë avancimi i shqiptarëve në atë aspekt, gjë që nuk është shumë e qartë nën influencën e sunduesve të tyre helen, romak, bizantin e venecian, ata kanë rënë prapë në gjendjen më primitive të shoqërisë. Është vështirë që nga Kaukazi e këndej të gjesh popullatë që është më shumë në mospërputhje me synimet dhe idetë e jetës evropiane. Padyshim janë trima dhe individualisht të mençur dhe, në rrethana të caktuara, ata japin trupa ushtarakë dhe komandantë të talentuar apo diplomatë dhe artizanë të mprehtë. Po qe se janë jashtë elementit autokton, atyre u prin interesi privat. Sjellja e tyre në klan tregon se janë pak më shumë se gjysmë të egër, të pazotë për ndjenja tjera pos lakmisë për plaçkitje të menjëhershme, janë të papajtueshëm dhe kanë ligësi të pamëshirshme. Natyrisht se ata mund, dhe duhet herët a vonë, të shpëtohen prej kësaj gjendje, mirëpo duhet të gjendet një udhëheqës i zoti, ku vullneti dhe puna e tij duhet të jetë mjaft i fortë për këtë gjë”.
Pa dyshim se mendimet e tij janë të kohës dhe mund të ngjallin ndjenja të përziera kur lexohen sot. Por, Arthur J. Evans është rast specifik për studim të udhëpërshkrimeve të të huajve për shqiptarët dhe të tjerët në rajon. Ky libër është vetëm një pjesë e botimit të letrave dhe shkrimeve të Evans-it dhe mund të komplementohet edhe me pjesë tjera në të ardhmen. Mënyra se si sheh pozitën shqiptare, dhe Kosovën në raport me serbët e shqiptarët, përndjell njohje e studim të thellë. Pos identifikimit dhe mbledhjes së letrave, shpeshherë të botuara me pseudonime, Bejtullah Destani dhe Jason Tomes kanë bërë një përgatitje të shkëlqyer të shkrimeve, duke dhënë referenca përkatëse.
Pa dyshim, libri është fort i mirëseardhur si referencë e veçantë për historinë e nacionalizmit shqiptar dhe filleve të pavarësisë së Shqipërisë.
(Autori është antropolog, profesor në Universitetin e Prishtinës).j.j
