Nga: Abdulla Mehmeti
Krahina e Sanxhakut, e njihur si Sanxhaku i Pazarit të RI, ose vetëm si Sanxhaku, historikisht paraqet një krahinë të veçantë, e cila përfshin pjesën jugperëndimore të Serbisë së sotme dhe pjesën veriore të Malit të Zi të sotëm. Krahina e Sanxhakut, me ekzistimin e saj një periudhë të gjatë, është zhvilluar në njësi territoriale, etnike, kulturore, konfesionale, historike dhe administrative më vete, me qendër qytetin e Pazarit të Ri.
Sanxhaku ka një sipërfaqe prej më tepër se 8.687 km² dhe 530 mijë banorë. Kryeqyteti është Pazari i Ri. Kjo krahinë aktualisht kufizohet me Serbinë, Malin e Zi, Kosovën, Bosnje e Hercegovinën dhe Shqipërinë. E përbëjnë këto qytete: Briboji, Gradaci, Prijepolja, Varoshi i Ri, Plevnja, Sjenica, Pazari i Ri, Tutini, Bellopolja (Fushëbardhi), Berana, Rozhaja, Andieva, Plava dhe Gucia.
Që t’i kuptojmë drejtë rrjedhat e sotme, duhet të thellohemi në të kaluarën e largët të kësaj krahine, e cila njihet si njësi e veçantë territoriale që nga shekujt XII dhe XIII të erës së re, ndërsa mbështetur në studimet më të reja historike dhe arkeologjike vërtetohet se Ilirët kanë qenë të pranishëm dhe e kanë dominuar këtë hapësira së paku 4000 vjet para erës së re.
Përgjatë historisë, sa herë u janë krijuar mundësitë, banorët vendës të Krahinës së Sanxhakut i kanë shprehur aspiratat, disponimin dhe përcaktimin e tyre për një Sanxhak autonom dhe të lirë.
Këtë përcaktim, pas rënies së Perandorisë Osmane, e cila sundoi në këto hapësita gjatë pesë shekujve të kaluar, banorët e Sanxhakut e kanë shprehur fillimisht në Konferencën e Sjenicës, e mbajtur mes datës 8 dhe 25 gusht të vitit 1917, ku mes tjerash u soll edhe një Rezolutë me të cilën, dy pjesët e aneksuara të Sanxhakut nga Serbia dhe Mali i Zi, sipas vendimeve të konferencave të njohura ndërkombëtare të viteve 1878 dhe 1913, ato t’i bashkëngjiten Bosnje dhe Hercegovinës, “meqë sipas historisë dhe gjuhës i takojnë asaj, jo Serbisë dhe Malit të Zi”, kurse në rastin më të fundit, nëse kjo nuk realizohet, nga faktori ndërkombëtar të kërkohet njohja e Autonomisë së Sanxhakut.
Nga viti 1877 deri më 1913, Sanxhaku ka qenë njësi e veçantë, i njohur si Sanxhaku i Pazarit të Ri, në kuadër të Vilajetit të Kosovës së bashku me 5 sanxhaqe të tjera të banuar kryesisht me shqiptarë, me një numër të vogël të banorëve me përkatësi të tjeta etnike, boshnjakë, bullgarë, serbë, vllehë, romë etj.
Pas shumë përpjekjeve për t’u shkëputur nga kthetrat e sundimit të dhunshëm serb, Sanxhaku më 1943-1945 u shpall njësi e veçantë administrative dhe territoriale në kuadër të federatës së atëhershme jugosllave, e cila funksionoi dy vjet si e tillë, që me përfundimin e Luftës së Dytë Botëroe dhe krijimin e ish Jugosllavisë u shua me dhunë nga regjimi komunist i asaj kohe, për shkak të ndikimit të fuqishëm të politikës ekspansioniste serbe mbi krahinën e Sanxhakut, dhe jo vetëm të tij.
Këshilli kombëtar i Sanxhakut, i përbërë nga subjektet e reja politike dhe forcat përparimtare të vendit, me fillimin e periudhës së pluralizmit në hapësirat e ish Jugosllavisë, më 25, 26 dhe 27 tetor 1991 organizoi Refenderumin për Autonomi të Sanxhakut, në bazë të të cilit Kuvendi për Autonominë e Sanxhakut, më 11 janar 1992 solli vendim për njohjen e Statusit Special të Sanxhakut, si formë e vetëpërcaktimit dhe zgjidhje optimale në rrethanat e reja pas shkatërrimit të ish federatës jugosllave, siç thuhet: ,,për popullin musliman, i cili është autokton në këto troje”.
Rethanat historike dhe pozita gjeografike specifike gjithmonë kanë qenë të padrejta për Krahinën e Sanxhakut, e cila edhe përkundër përpjekjeve dhe sakrificave të mëdha nuk arriti të krijojë njësi të veçantë administrative terrotoriale të qëndrueshme, as t’i bashkëngjitet ndonjërit nga shtetet fqinje, me të cilët natyrshëm e lidhin përkatësia etnike, besimi fetar, traditat, zakonet dhe veçoritë tjera, për shkak të rrethanave historike, si dhe duke u lëkundur mes identitetit fetar e gjuhësor, të lidhur dhe Bosnje e Hercegovinën, dhe përkatësisë etnike shqiptare dhe të kaluarës së përbashkët historike, me Kosovën, përkatësisht me popullin që e lidh natyrshëm gjeneza ilire e popullsisë së Sanxhakut, siç e pranojnë gjatë viteve të fundit shumica e intelektualëve, e kreut fetar dhe një pjesë e konsiderueshme e popullsisë së Sanxhakut.
Pavarësisht nga rrethanat e reja, të krijuara pas shkatërrimit të ish Jugosllavisë dhe krijimit e shteteve të reja të pavarura, në kuadër të të cilave përfshihen qytetet dhe rajonet e kësaj krahine, Sanxhaku gjatë dy dekadave të fundit ka arritur të rizgjohet në aspektin e vetëdijes kombëtare, me forcimin dhe rikthimin në identitetin e tij të natyrshëm, për të cilën dëshmi më e mirë janë themelimi i Universitetit në Pazarin e Ri dhe krijimi i Qendrës së veçantë të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Bosnje e Hercegovinës në Pazar të Ri.
Se çfarë fati të ri do të sjellin integrimet e reja rajonale dhe globale për Krahinën e Sanxhakut dhe popullin e saj, pritet të shihet në të ardhmen.
