Helena Kadare tregon për tradhëtinë e Ismailit, dhe ndërhyrja e Sabri Godos për pajtim!

Ata nuk ishin nje çift i zakonshem; Helena Kadare këtë e tregoi vetë pa hezitim e fare hapur, permes një rrefimi të sinqerte vite me parë, bërë një publiku të etur per detaje nga jeta e tyre private. Shkrimtarja e njohur shpalosi dashurine e saj pa kushte me njeriun qe sot njihet si gjeni i letrave shqipe, e atehere ishte nje i ri i talentuar, i shkolluar në Moskë.

Kjo dashuri do te vinte pavaresisht ” listës së të dashurave leshverdha, qëndrimit të ftohtë ndaj prindërve saj, dhe tej gjithë traditave, tradhtive të mëvonshme dhe andrallave që do t’i hapte gjenia e tij”.

Helena, e vetme kundër botës, për dashurinë.

Përmes kujtimeve të saj ajo konfirmoi bindjen e të gjithëve, se ata nuk ishin një çift i zakonshëm… Jo vetëm se ai është një shkrimtar i madh… Edhe detajet më të imëta e bëjnë një histori të pa të dytë. E vështirë ta mendosh se mund të hapet goja e të zërë gjumi teksa e lexon, siç mund të ndodhë rëndom duke shfletuar libra me kujtime, plot elozhe për veten, për bashkëshortin, per familjen e ngritur dhe intelektuale, njerëzit e afërt… Jo! Libri i Helena Kadaresë, “Kohë e pamjaftueshme”, i sapo dalë në libraritë e Tiranës nga shtëpia botuese “Onufri”, nuk ka asgjë të përbashkët me librat e rëndomtë me kujtime. Nuk mund të jetë i tillë, sepse historia e çiftit Kadare, e gjirokastritit të ri, të sapo kthyer nga Moska, qe do te behej shkrimtari me i madh shqiptar, dhe studentes së letërsisë me origjinë nga Fieri është nga ato që të mbajnë peng. Ndonëse, duhet thënë një libër që i kalon 700 faqet është gati i “frikshëm”… Ishin fillimvitet ’60 dhe skema e lidhjeve të asaj kohe ishte: një njohje, fejesë dhe më tej martesa, pa dyshim… Ashtu si edhe dëshironin prindërit e Helenes, të cilët kishin frikën nga ajo lidhje.

Qe kur ishte maturante e fejuan me një inxhinier, të cilin ajo nuk e donte. E si mund ta donte, kur kishte mësuar përmendësh letrën që shkrimtari i ri Ismail Kadare i kishte dërguar nga Moska? Ajo dashuri platonike do të mjaftonte që ajo t’i jepte fund fejesës, pavarësisht kërcënimeve. Çka do vijonte më pas, nuk do të ishte fare e thjeshtë. Sepse Ismaili, apo Is siç i thotë ajo, nuk ishte një njeri i thjeshtë. Përveçse i dukej gati indiferent, arrogant, vitet e studimeve të tij në Moskë të mbushura plot emra vajzash të huaja Ljuba, Ana, Svjeta, Llora, Zhana…, i dukeshin gati të pamoralshme një vajze të rritur në një familje ku “njeriu per nje nder rron”. Por duket se asgjë nuk mund ta ndalte vajzën e re, as sherri me familjen, as largimi nga shkolla, as pritja e ftohtë e familjes së atij, e cila i dukej tërësisht e çuditshme, as fjalët e këqija, as xhelozitë… Me një dasmë jo te zakonte, ku merrnin pjesë gjithë shkrimtarët e Tiranës, ata u martuan në 22 tetor të vitit 1963. Por këto do të ishin vetëm peripecitë e paramartesës. Si të mos mjaftonin andrallat e vazhdueshme me pushtetin, ndalimet e librave, mbledhjet, pleniumet, netët pa gjumë e gjithë ankth e nervozizëm, Ismaili vazhdonte të ishte i lakmuar nga femrat dhe Helena nuk nuk mund të mos bëhej xheloze, nuk mund t’i shpëtonin shkëmbimet e vështrimeve, per te mos folur per ato raste kur Is e tepronte vertete… Pas 48 vitesh martesë Helena vazhdon të jetë ajo gruaja e fortë, që nuk u lodh asnjëherë nga një burrë sa i jashtëzakonshëm, aq edhe i vështirë….

Meri L. Më shoqëroi me vendosmëri deri te dera e apartamentit. Ishte në katin e dytë. Me dorë të pasigurt i rashë ziles. U dëgjuan hapat e tij, pastaj dera u hap.

Ndryshe nga gjallërimi që kishte treguar në telefon, Is se si m’u duk. Jo i gëzuar. Ishte i parruar.

Më ftoi në dhomën përbri. M’u duk i pavëmendshëm dhe fytyra e parruar ia shtonte ngrysjen dhe mosvëmendjen. Më tha të ulesha në një kolltuk ngjyrë vishnje, ndërsa vetë u ul në shtrat. Ai më ofroi cigare dhe, ndonëse unë në atë kohë nuk e pija, e mora. Ndihesha si e hipnotizuar.

-Të kam premtuar se do të shfaq ca filma, tha ai, herën tjetër do ta mbaj fjalën.

Biseda mezi lidhej dhe heshtja ishte e gjatë. Ashtu gjysmë shtrirë, siç po rrinte në shtrat, më shikonte në një mënyrë të çuditshme. Pastaj më tha të afroja kolltukun.

Bëra siç më tha pa e hequr atë cigare nga dora, edhe pse më shkaktonte një marramendje të frikshme. Pa thënë asgjë, ai zgjati dorën, mori dorën time të lirë dhe ma vuri te qafa e tij.

Unë e humba fare. Një zë i brendshëm më thoshte se duhej të bëja diçka, sidoqoftë.

S’kisha parë e as lexuar gjëkundi që prekja midis një djali e një vajze të niste kështu.

Ai vazhdonte të pinte cigaren e vet sikur unë të mos isha aty. Atëherë, instinktivisht nisa t’ia përkëdhel flokët te qafa. Ai zgjati dorën e lirë, më tërhoqi lehtë nga gërsheti dhe më puthi në buzë qetësisht.

-Më puth dhe ti, tha me zë fare të ulët.

Unë e putha.

Gjithçka ishte si në ëndërr. Ai vazhdonte të rrinte gjysmë shtrirë, kurse unë, për shkak të lartësisë së kolltukut, isha gjithmonë sipër kokës së tij. Jashtë po ngrysej.

-Kur e ke provuar për herë të parë dashurinë?- më pyeti.

Unë shtanga. S’dija ç’t’i përgjigjesha. Pyetja m’u duk edhe e vështirë, edhe e pamundur pa përgjigje. Desha t’i them: kam pasur ca dashuri kalimtare, por i pari, i vërteti, je ti. Mirëpo, ai e kishte fjalën për tjetër gjë.

-Desha të them, kur ke bërë dashuri për herë të parë…

Unë u skuqa deri në rrëzë të flokëve. Ngrita supet dhe ai për herë të parë m’u duk kureshtar.

-Si? Nuk e mban mend? – tha.

Unë vazhdova të ngre supet dhe diçka belbëzova.

-Çfarë? Çfarë?- ia bëri

Po ti ke qenë edhe e fejuar.

Unë vazhdova të ngre supet.

-Domethënë, ti qenke e virgjër…

E kisha menduar se do të vinte një çast që ai të merrte vesh atë paradoks (askush s’mund ta besonte se unë, studente e vitit të parë të Letërsisë, e aq më tepër e fejuar, të isha e tillë), por reagimin e tij kurrsesi nuk e prisja.

-Çudi, mërmëriti ai dhe ndezi një cigare tjetër. Jo vetëm që s’pati ndonjë ngazëllim në fytyrë, por, përkundrazi, m’u duk se u ngrys përsëri. Kisha dëgjuar se meshkujt e quanin veten të favorizuar kur u vinte rasti të kishin lidhje dashurie me një vajzë të virgjër, por ky njeri qenkësh ndryshe. Vështrimi i tij u bë i mosvëmendshëm.

-Dëgjo, tha më në fund. Ku do ta kalosh Vitin e Ri?

– S’e di, i thashë. Në shtëpi ndoshta, në Elbasan.

– Në qoftë se do të jesh në Tiranë, eja ta kalojmë bashkë… domethënë të flemë bashkë këtu. Ndryshe kjo do të ndodhë kur të kthehesh të nesërmen nga Elbasani.

Domethënë, më 1 janar. Më përkëdheli pak, më puthi, pastaj më pëshpëriti te veshi: një vajzë e virgjër është pak e bezdisshme…

Tani s’e fshihte se s’i kishe pëlqyer fare që isha e tillë. Madje, m’u duk se i ra pak respekti.
Më 1 janar qëndrova me të gjer në mëngjes. Gjithçka ishte e bukur, e pangjashme me asgjë.

Më kujtohet ai mëngjes i ndritur kur dola nga apartamenti i tij. Ecja si e dehur në Rrugën e Kavajës, që sapo ishte larë nga makina e pastrimit të rrugëve, nën një qiell të ftohtë e të shndritshëm, siç janë zakonisht mëngjeset e tilla në Tiranë. Majat e çative të shtëpive tiranase, si dhe pemët në mes të rrugës dhe në të dyja anët e saj ishin të veshura nga një mjegull e lehtë e tejdukshme. Pikërisht kur po kaloja në trotuarin e kishës katolike, në të djathtë të rrugës, kambanat e rënda të kishës së madhe filluan të bien solemnisht. Në atë kohë, kishat ishin ende të hapura. Unë ecja nën tingujt e atyre kambanave,  hapat i bëja të lehtë, elastikë, sikur brenda meje një sustë e argjendtë i shtynte ata përpara. Shpirtin e kisha plot, me një lloj triumfi e habie të hareshme, thua se tërë bota atë çast më përkiste mua. Mjaftonte të shtrija krahët dhe gjithçka ishte e mundshme, e bëshme, e papenguar nga asgjë. Zot, sa e lumtur isha!…

Kisha kujtuar se puritanizmi i prindërve të mi, trysnia për të kufizuar veten në çdo gjë, kontrollet e vazhdueshme, propaganda moraliste kundër meshkujve, rreziqet e imagjinuara e, sidomos fejesa ime e dështuar, do të kishin ndrydhur dhe dëmtuar tek unë ndjeshmërinë femërore. Por nuk ishte aspak ashtu. Pas një jave e gjysmë, në takimin tonë të katërt ose të pestë isha bërë një grua në kuptimin më të plotë të fjalës. Isha e lumtur, veç të tjerash dhe për këtë.

Në atë kohë (në vitet ‘83-’84)  pata përshtypjen se Is pati një tjetër tërheqje për një grua të re. Ajo ka qenë historia e tij më e mjegullt, e ndoshta më e zgjatura. Për një kohë të gjatë u përpoqa të mos e vë re. Mendoja gjithmonë se kjo ishte një shenjë e mirë, që s’e kishte humbur aftësinë të tërhiqej nga gratë. Por të tjerët e vinin re. Ishte Besiana e vogël, gjashtë vjeçe, që e pikasi gjithashtu në një pasdreke, nga ato që ktheheshin në vallëzim. Këtë herë në apartamentin tonë, në studion me drita të pakësuara. Duke gjarpëruar midis vallëzuesve, ajo erdhi me vrap për të më thënë se “teta X e ka për… e ka përqafuar babin!”.

S’e bëra veten. Madje i thashë Besianës, që në atë kohë ishte tmerrësisht e lidhur pas të atit, se në vallëzim qëllon që të bëhet edhe ashtu dhe se s’ishte mirë që ajo përgjonte ç’bënin të tjerët. Is qysh nga vitet e tij studenteske e kishte qejf vallëzimin, por kjo nuk mjaftonte për të shpjeguar atë që kishte vënë re vogëlushja. Një ditë, duke folur bashkë me Is për atë që pëshpëritej tashmë për të, ai, ngaqë nuk e kishte të lehtë të gënjente, ose ngaqë s’i ishte dashur ndonjëherë ta bënte këtë, më dha një shpjegim aq të turbullt, sa m’u duk më e arsyeshme të mos e dëgjoja më tej. Tha se shumë burra të tjerë tërhiqeshin nga bukuria e “X”-it, kështu që s’qe ndonjë çudi që edhe ai të bënte pjesë midis tyre. Ajo që, sipas Is, “i kishte dhënë shtysë këtij muhabeti” ishte se “X” kishte dëshirë ta pranonte njëfarësoj, ose të mos e kundërshtonte këtë ngacmim që i bënin për Is.

Një ditë, një shoqja ime, duke kujtuar se e kishte zbuluar misterin, më tha se “X”- i nuk ishte gjë tjetër veçse personazhi i Ana Krasniqit, grua e bukur, që ai e kishte përshkruar në dy romane të tij. Pra, lidhja paskësh qenë e vjetër, aq më tepër që në të dyja romanet, Ana Krasniqi kishte një histori dashurie me shkrimtarin Bermema, një tjetër personazh.

Entuziazmi i zbulimit ishte fare i shkurtër kur u kujtuam se, sipas kësaj hamendjeje, “X”-i, në kohën e ngjarjeve të romanit të parë, i binte të kishte qenë 12 vjeç. Veç në qoftë se Is, pasi kishte përshkruar dikur një histori dashurie (duhet thënë mjaft të mjegullt, rezultuam ne të dyja me shoqen time), tani i kishte shkrepur në kokë ta përjetonte atë, me fjalë të tjera, të imitonte librin e vet!

Ndërkaq, nuk ishte e vështirë të kapje se kishte diçka midis tyre. Njëherë dukeshin me sjellje tërë përkujdesje e vëmendje dhe herën tjetër plot nervozizëm, prishje humori e gati për grindje.

Mbaj mend se në një nga darkat e Vitit të Rim që po e festonim te një nga miqtë tanë, ndodhi diçka e paparashikueshme. Vendi ishte i ngushtë, vallëzonim të gjithë pothuajse ngjitur, në një ambient të ndriçuar fare pak. Pata përshtypjen se Is dhe “X”-i, që po vallëzonin së bashku, u shkëputën befasisht dhe tërë nervozizëm nga njëri-tjetri. Kur pak më vonë ajo ishte tërhequr e pizmosur në një kënd, kurse ai kishte dalë në ballkon, u kuptua qartë se kishte ndodhur një nga ato acarimet e zakonshme në festa të tilla.

Megjithatë, unë u mundova të mos e lëshoja veten para miqve tanë, që, si zakonisht, në këto raste hidhnin e prisnin romuze, që në të vërtetë s’përbënin ndonjë ngacmim të keq, veç qëllimit të mirë të shtendosjes së situatës.

Pas darkës, rrugës për në shtëpi, ngaqë unë s’po e hapja gojën të thosha qoftë dhe një fjalë të vetme, Is iu duk se isha e zemëruar për atë që kishte ndodhur. Po gdhinte, aty-këtu kishte njerëz që po ktheheshin shend e verë nga darkat ku kishin qenë me miq apo me familje. Is mendonte dhe ishte i bindur që unë isha e zemëruar me të dhe donte patjetër të sqaroheshim. Mbajti këmbët dhe me zë të lartë tha: Dëgjo këtu! Ti e ke mendjen atje, por dije një gjë: të betohem për kokën e dy vajzave se unë nuk kam fjetur me atë grua.

Nuk e kisha dëgjuar kurrë të bënte ndonjëherë be për vajzat dhe kushedi, ndoshta nga kjo mënyrë e pazakontë e betimit të tij, e besova. Por ai vazhdonte të ishte tërë nerva. E more vesh tani? – bërtiti. Nuk kam fjetur!

Këtë herë përdori një fjalë tepër vulgare. Një grumbull i gëzueshëm njerëzish që vinin prapa, kthyen kryet.

Gjynah, mor burrë, thirri njëri përmes të qeshurave.

Ule zërin, i thashë e tmerruar, po bëhemi gazi i botës. Shpejtuam hapat dhe isha vërtet e gëzuar që nuk na kishin njohur.

Ajo që mund të quhej si epilog i kësaj historie të gjatë, ishte periudha pas ikjes sonë në Francë, në shtator të vitit 1990. Të gjithë të njohurit tanë na thoshin se “X”-i dukej e dëshpëruar dhe nuk e fshihte aspak pikëllimin e saj. Kishte qëlluar që në çaste depresioni të thoshte se, tani ata kishin ikur, nuk i interesonte më asgjë, as suksesi, bile as bukuria që ia përmendnin shpesh.

Një mënyrë e tillë të shprehuri ndoshta vazhdonte ta nxiste ngacmimin, i vetmi kujdes që ajo përdorte ishte që, në vend të përemrit ai (tani që ai kishte ikur) përdorte përemra.

Sherri me prindërit!

Ajo që i trembesha më shumë se çdo gjëje tjetër dhe që njëkohësisht ishte tmerri më i madh për familjen time: lidhja ime me Is, për fat të keq u zbulua. Mosgjetjet e shpeshta në konvikt nga ana e tim vëllai, kur ai vinte e më kërkonte pasditeve, por më shumë një letër anonime e bërë s’di prej kujt, kishte qenë, me sa dukej, shkaku i gjithë kësaj. Pakti im me familjen, që pas prishjes së fejesës do të “ruaja nderin”, ishte shkelur. Familja ime, sipas mendësisë së saj, kishte të drejtë të më quante bukëshkalë dhe të pabesë. Alarmi që u shkaktua ishte i papërfytyrueshëm. Pasi më thirrën me ngut në Elbasan, erdhën të gjithë në Tiranë, në shtëpinë e gjyshit, në mënyrë që jo vetëm prindërit, por krejt fisi, i bërë bllok, të më gjykonte. Ata që tmerroheshin edhe nga mendimi i ndonjë lidhjeje time të mundshme, ishin llahtarisur dyfish kur kishin marrë vesh se me cilin kisha të bëja; Në vend që fama e tij si poet t’i qetësonte, kishte bërë të kundërtën. I kishte trembur dhe alarmuar jashtë mase. Ata e quanin Is të rrezikshëm, aventurier, joserioz dhe sidomos imoral…

Kërkesa e tyre ishte prishja e fejesës me Is. Si ndër ethe përsëritnin akuzat kundër tij. Për fatin tim të keq, në prag të prishjes së fejesës, i kisha pohuar intimisht tezes sime se s’kisha pasur asnjë marrëdhënie trupore me të fejuarin. E gëzuar, ajo e kishte përdorur këtë si argument te prindërit e mi, për të lehtësuar brengën e tyre për këtë ndarje (Epo shyqyr, kishin thënë më në fund. Vajza na ka mbetur e pastër.)…

Më kujtohet se, i ndezur prej fjalëve të veta, njëri nga dajat e mi ulërinte herë pas here: “Ai nuk të do ty. Ai e ka hallin të marrë xhevahirin!”. Trysnia ishte sa e rëndë, aq edhe groteske. “Humbja e xhevahirit” (pra virgjërisë) ishte në gojën e të gjithëve. Sipas tyre, qëllimi kryesor i aventurierit Is ishte marrja e tij…

Një nga të afërmit e mi, që punonte në Gjykatën e Lartë, duke vërejtur me sa duket buzëqeshjen time ironike, sa herë që zihej në gojë virgjëria, dhe nga përvoja si gjykatës, ndoshta ishte i pari që tha një gjë të mençur: “Mor po lëreni atë punën e xhevahirit. Për mendimin tim, xhevahiri ka kohë që duhet të jetë bërë copë e çikë…”.

Kjo thënie e tij i çoroditi të gjithë. Më vështronin me sy të çakërdisur dhe meqenëse unë, në vend që të kundërshtoja, ose të paktën të turpërohesha, mbeta njëlloj e patrazuar, e humbën fare…

Prerja e bursës së shkollës dhe kthimi im në Elbasan ishte dënimi më i paktë që mund të më jepnin. Dhe ashtu ndodhi vërtet. Prindërit vendosën që të më merrnin me vete në Elbasan, në mënyrë që të shmangnin çdo kontakt të mundshëm timin me të. Pas ca protestave pa fryt, u ktheva e dëshpëruar dhe hundë e buzë te prindërit në shtëpi. Më e keqja ishte se Is s’dinte asgjë. Gjithçka kishte pllakosur aq befasisht, sa nuk kisha pasur mundësi t’i dërgoja qoftë dhe një mesazh.

Dasma jo e zakontë

Tirana vazhdonte të ishte ende e gjallë në vjeshtën e vitit 1963. Megjithatë ndihej se ishte fundi i një stine pak a shumë liberale. Lokalet e vallëzimit, që për çudi ishin shtuar 2-3 vite më parë, po rralloheshin. Taverna e Hotel “Dajtit”, ku pak më parë vallëzohej deri në mëngjes nga të huaj dhe shqiptarë, tani kishte filluar të frekuentohej veç nga të huajt dhe njerëzit e ambasadave….

Në një klimë të tillë, si midis dy stinëve politike, ne u martuam. Për njerëzit e mi, por edhe për shumë të tjerë, qe diçka e papritur që, ndryshe nga ç’ndodhte zakonisht, kur ishin prindërit ata që ftonin të afërmit dhe miqtë në dasmë, ne i bëmë vetë ftesat për këtë rast, ku lajmëronim se do të martoheshim më 22 tetor dhe për këtë i ftonim në darkë. Në fund të ftesës kishim shënuar veç emrat tanë. Prindërit e mi, që e kishin ëndërruar prej kohësh të më shihnin, më në fund të veshur si nuse, m’u lutën ta respektoja dëshirën e tyre dhe të vishesha me të bardha, sipas zakonit. Atyre u qe tiposur në kokë se Is, i prapë siç ishte, sipas tyre, do të ma ndalonte një gjë të tillë. Në të vërtetë, nuk u përzje fare në punën e ceremonisë që u bë në shtëpinë time në Elbasan. Ai erdhi pasditen e së shtunës me tren, i shoqëruar nga një shpurë e madhe shokësh dhe që të gjithë zunë gjysmat e dhomave të Hotel Turizmit. Nëna ime, e edukuar me nderimin deri në një të zakoneve, e devotshme dhe e vetësakrifikuar në çdo gjë, tërë kohën i druhej mendimit se mos bëhej ndonjë skandal i papritur. E vetmja “prapësi” që ndodhi, ishte ardhja në mesnatë në shtëpinë tonë, në kundërshtim me ritualin e dasmës, e tërë zhganit të ardhur nga Tirana. Njerëzit e mi, dajat, djemtë e hallave, hallat vetë, që kishin ardhur nga qytetet e Jugut të vendit, si dhe kushërinjtë e shumtë, shihnin me habi shokët e dhëndrit dhe atë vetë, dhëndrin, për të cilin kishin dëgjuar aq fjalë, shumica të këqija. Kur pas një ore, plot zhurmë dhe çakërrqejf u larguan përsëri, të gjithë morën frymë të lehtësuar. Dasma vazhdoi deri në mëngjes.

Aty nga ora dhjetë, krushqit, domethënë Is me shokët e vet, erdhën të më merrnin. Më shumë duke vërshëllyer sesa duke kënduar, siç e donte zakoni, ata përshkuan rrugicat e ngushta me kalldrëm të lagjes së vjetër “Kala”, nën vështrimin e hutuar të komshinjve dhe të kureshtarëve të rastit.

Në çastin që do të ndahesha nga prindërit, atyre, siç mund të merrej me mend, iu shkrep të qarët. Veçanërisht im atë e humbi fare. Përmes gulçit, ai i tha diçka Is, një nga ato fjalë, ndoshta “Ma ki kujdes vajzën” a diçka e tillë, por Is e vështroi me ftohtësi, pa e fshehur një lloj zemërimi. Një grimë më pas, kur e kapa nga krahu, më tha: “Po ai, babai yt, përse qante ashtu? Prapë mendon se u martove gabim?” U përpoqa t’ia shpjegoj se, në kësi rastesh, kur vajza del nga shtëpia prindërore, të gjithë prindërit e botës qajnë, por ai s’donte të dëgjonte. Besnik gjer në fund i natyrës së tij, mezi i takoi njerëzit e mi dhe gjithë nerva u fut i pari në makinën që do të na çonte në Tiranë…

Në apartamentin e Is në Tiranë, dasma jonë mori tjetër karakter. Për ta bërë këtë dasmë, në vrull e sipër Is vajti dhe shiti aparatin kinematografik që kishte sjellë nga Moska, bashkë me laboratorin e montazhit dhe të larjes së filmave. Kishte vënë re se ajo punë i merrte shumë kohë të çmuar dhe, veç kësaj, pas disa xhirimeve i kishte ikur edhe pasioni që kishte pasur në fillim. Bashkë me pak njerëz të fisit dhe me shokët e vet, Is kishte ftuar në dasmë pothuaj gjithë shkrimtarët e Tiranës. Si rrjedhojë e polemikës së gjatë e tepër të ashpër në shtyp midis të rinjve dhe të vjetërve, një pjesë e madhe ishin ende të zemëruar keq me njëri-tjetrin e nuk flisnin me gojë. Në tryezat e shtruara në të gjitha dhomat dhe në korridor kishin zënë vend sipas klaneve letrare, nën shikimet kureshtare të familjarëve. Të gjithë prisnin se çdo të ndodhte mes tyre, por Is nuk ndihej fare i shqetësuar. Dukej sikur ky tension e zbaviste.

Më tepër se nga pija, atmosfera u shkri krejtësisht kur erdhën shoqet e mia studente nga konvikti i vajzave kryesisht. Shkrimtarët i harruan mllefet dhe u sulën të vallëzonin me to.

Dasma vazhdoi kështu e gëzueshme gjer ndaj të gdhirë. Ndodhnin ca incidente të vogla, por fatmirësisht ato harroheshin aty për aty. Ndërsa po kërceja, më zunë sytë në një nga tryezat shokun tim të kursit, Minush Jeron, autorin e dramës “Njollat e murrme”, që do ta çonte atë pas ca kohësh në burg. Atë çast, ai po grindej me poetin militant Luan Qafëzezi.

Në mosmarrëveshjen e përgjithshme, ata e kishin kapur njëri-tjetrin nga fyti dhe ndërsa Minushi thoshte “Megjithëse emrin e ke Luan, në letërsi nuk je veçse një kec”… Luani përgjigjej: “Kopuk liberal, gjynah që s’e kam koburen, po do ta shihje!”.

Në një rast tjetër, kjo gjë do të më tmerronte, por ngaqë isha si në re, ia plasa të qeshurit dhe po kërkoja me sy Is, për t’i treguar se ç’po ndodhte. Në të vërtetë kishin ndodhur plot gjëra të tjera gjatë dasmës. Një nga ngjarjet ishte njohja dhe afrimi midis shoqes sime të kursit, Sadije Kecit dhe Dritëro Agollit, që do të bëhej më vonë burri i saj. Aty nga ora 5 e mëngjesit, njerëzit nisën të largoheshin. Një pjesë zbrisnin shkallët dhe ktheheshin prapë, i binin derës dhe kërkonin të thoshin dhe ndonjë mendim që u kishte mbetur pa thënë. Më në fund, mezi ikën dhe ne mbetëm vetëm, të lumtur dhe të dëshiruar për njëri-tjetrin.

Jeta jonë në çift shkonte më së miri dhe pa probleme. Dy-tri tërheqje të përkohshme të Is pas ndonjë vajze apo gruaje të re kishin kaluar pa gjurmë. Këto gjëra kishin ndodhur kur unë, për shkak të Gresës, kaloja disa ditë në muaj në Elbasan tek prindërit. Is i mbante sa i mbante të fshehta këto gjëra, por pastaj vinte gjithmonë dita që nga ndonjë pakujdesi e tij zbuloheshin.

Një incident i rëndë ndërkaq ndodhi në dhjetor të vitit 1969, në ditëlindjen e Gresës. Në apartamentin tonë kishim ftuar, përveç familjarëve, shumë miq të njohur. Bëheshin rreth 40 veta. Megjithëse vendi ishte shumë i ngushtë, ishte bukur. Hajet e pijet i kishim shtruar në dy tryeza të mëdha në dhomën tonë të gjumit, që e kishim boshatisur nga mobiliet dhe në gjysmën tjetër të apartamentit, njerëzit vërtiteshin e vallëzonin.

Aty pas mesnate, fare rastësisht vura re fytyrën e nënës sime tepër të shqetësuar. E pyeta ç’kishte, por ajo nuk m’u përgjigj. Kërkova me sy Is, që e kisha humbur nga sytë për njëfarë kohe, gjersa e gjeta në një kënd të aneksit të kuzhinës, që bënte sikur vallëzonte me një vajzë, por në të vërtetë ishin përqafuar e po putheshin. Tronditja ishte e jashtëzakonshme. I hoqa sytë dhe u largova tutje, nga tmerri se mos e gjente njeri në atë gjendje. E gjeta nënën, por s’kisha nevojë t’ia thosha ç’kisha parë, se ajo ma preu fjalën: Lëre, lëre. E pashë dhe unë, m’u nxi jeta.

Is e kishte lënë më në fund këndin ku ishte dhe qe futur bashkë me partneren midis të tjerëve. Ai vallëzonte zakonisht bukur, por s’më kishte qëlluar të shihja një partnere që t’i përshtatej aq mirë. Me bisht të syrit u përpoqa të gjej se ç’qe ajo vajzë apo grua, që, te këndi i kuzhinës, ndriçuar vetëm nga një abazhur vënë përdhe, nuk e kisha dalluar dot.

Vajza ishte një bionde simpatike, elegante dhe krejtësisht e panjohur.

Më erdhi të thërrisja: nga kishte mbirë kjo femër, kush e kishte ftuar dhe si guxonte të sillej ashtu?

Im vëlla, Berti, që gjithashtu kishte vënë re sjelljen e Is, më tërhoqi mënjanë.

-Është një balerinë e Teatrit të Operës, më tha. E ka sjellë me vete ai tutkuni, shoku im, Xhelali. Xhelati, balerin dhe ai, në Teatrin e Operës, ishte shok i vjetër i tim vëllai. Besnik, i sjellshëm dhe fjalëmbël si rrallëkush. Edhe ai u përpoq të shfajësohej dhe ta zhdramatizonte gjendjen.

– E mi goc, foli tirançe, si zakonisht, mos e boj kaq të madhe. Ka kthy tjetri dy gota dhe ka ardhë në qejf.

– Ik, more horr, i thashë në një mënyrë të vrazhdë, siç s’kisha folur kurrë ndonjëherë. Nuk e gjeja dot nëse të tjerët e kishin vënë re se ç’kishte ndodhur. Fyerja më dukej e padurueshme. Pas pak pashë Is. Kaloi përbri me ca sy si i verbër.

-Mbaje një çikë veten, i thashë.

Ai m’u kthye si i habitur.

-Çfarë?

-Mbaje një çikë veten, përsërita, dhe mos bëj marrëzira. -S’të marr vesh, tha dhe vuri dorën te tëmthi, siç bëjnë njerëzit kur duan të thonë: mos ke luajtur?

Kjo m’u duk kulmi i poshtërsisë. Nuk mund ta prisja kurrë një sjellje të tillë prej tij. I vetmi justifikim ishte po të qe i dehur. E keqja ishte se Is e duronte shumë pijen. Edhe kur dehej, gjë që kishte qëlluar shumë rrallë, nuk kuptohej fare. Nuk i merreshin këmbët, as goja.

-Ç’ishte ajo femër? Thashë sapo mbetëm vetëm.

Ai bëri sikur nuk e kuptonte ku e kisha fjalën.

-Mor mashtrues, i thashë, duke u dridhur nga zemërimi i qëndrimit të tij. Unë të pashë me sytë e mi kur po putheshe me të.

-S’është e vërtetë, më tha, në mënyrën më të pafytyrë që mund të bëhej.

E shava me ca fjalë, që nuk besoja kurrë se do të përdoreshin në shtëpinë tonë. Për çudi, atij nuk i bënin asnjë përshtypje. I thashë prapë se i kisha parë me sytë e mi te këndi i aneksit të kuzhinës kur po putheshin.

-Mashtrues, i thirra prapë. Si kujton se mund të ma hedhësh me këto profka?

Por ai ngulte këmbë si mushka. Sipas tij, ai s’kishte asnjë faj. Ishte ajo që e kishte përqafuar gjatë vallëzimit dhe e kishte puthur. Kështu që ai s’kishte ç’të bënte. O Zot, mendoja, si kishte mundësi që ky njeri të ishte vërtet kaq i pafytyrë? Ku e gjente këtë gjakftohtësi e këtë cinizëm të mbrapshtë?!…

I thashë që le t’ia hidhte ndonjë tjetri ato dokrra. Ai m’u përgjigj se unë s’kuptoja asgjë nga bota dhe s’do mend, ashtu do të ndodhte gjersa shoqërohesha me ca gra, që e kishin mendjen të shkurtër. Kjo fyerje për shoqet e mia, fyerje që përsëritej prej vitesh, tani m’u duk se kishte arritur në kulmin e abuzimit… Ngrita dorën ta qëlloj, por, e pamësuar me këtë, nuk e mata si duhet dhe goditja më shkoi huq. Ai qëndroi si i ngrirë. Në çast u tmerrova dhe kujtova se do të më godiste dhe ai. Me aq sa e njihja, kisha bindjen se nuk do ta kishte të vështirë të ma kthente. Por, për çudinë time, nuk lëvizi fare. U largua në dhomën tjetër dhe grindja u mbyll. Të nesërmen, pa pritur që të zgjohej, mora vajzën, mora dhe një valixhe me plaçka dhe u nisa në Elbasan…

Në shtëpi nuk pata nevojë të jepja shpjegime. Çdo gjë ishte e qartë. Sapo nëna më pa, iu mbushën sytë me lot. Gjatë drekës u bë veç kjo bisedë. Babai dhe vëllai ishin pikë e vrer. Vura re se po flisnin si për një gjë që s’kishte riparim…

Kaluan dy ditë kështu. Të tretën erdhi një telegram në farmacinë e babait: “Pres Helenën të kthehet. Is”.

Zemra m’u çlirua aty për aty, por nuk e bëra veten. Në shtëpi kjo u mor si një fitore mbi kundërshtarin. Por atmosfera vazhdonte të ishte si më parë, tërë tension kundër tij…

Pas dy ditësh erdhi edhe një telegram tjetër, me të njëjtat fjalë. Prapë nuk u përgjigja, por më kapi edhe shqetësimi: mos po e teproja? Kaluan dy ditë. Befas, pasdite, babai dërgoi në shtëpi një farmacist të ri, për të lajmëruar nënën të përgatiste darkën, ngaqë do vinte me një mik me rëndësi. Na u duk pak si e habitshme kjo. Pas një ore, erdhi Berti dhe na sqaroi se babai kishte dy orë që rrinte në kafene me Sabri Godon, që kishte ardhur nga Tirana “për të sqaruar atë problemin”. Do të vinte për darkë. Sabri Godon e kishim njohur përmes Todi Lubonjës, me të cilin kishim miqësi që nga koha e luftës… në darkë, babai erdhi me Sabri Godon. Nëna me vëllain s’donin të bënin lëshim. E akuzuan Is për atë që kishte bërë, por mënyra se si i formulonin mendimet (njeriu për një nder jeton etj.) ishte e tillë, që mua, e mësuar tashmë me një tjetër frymë, më dukeshin këto si gjëra të kapërcyera. Nëna zuri në gojë prapë brengën e saj që Is ishte i ftohtë si njeri ndaj tyre, që asaj i ishte djegur zemra ta priste e ta përcillte, si gjithë nënat e tjera në botë, për dreka e për darka në shtëpi, ashtu siç priteshin gjithë dhëndurët, aq më tepër që ai ishte dhëndri i vajzës së vetme që kishte.

Sabriu përgjigjej ngadalshëm, me atë stilin e tij “burrë zakoni” që ishte. “Po dale moj zonjë, i drejtohej nënës sime, më dëgjo dhe mua një çikë”. Pastaj përdorte proverba, që i thoshin zakonisht burrat e vjetër, si “shtëpi e sherr”, për të thënë se s’kishte familje pa ngatërresa të këtij lloji etj. Ai bënte sikur e kritikonte Is, sikur të ishte në një mendje me ta në këtë shqetësim, por, në të vërtetë, tërthorazi e lavdëronte “Ashtu është, siç thua zotrote, i drejtohej tim eti, por të jesh shkrimtar aq i shquar në moshën e tij, s’i thonë shaka. Të lot tepeleku i kokës”. U bë dhe një acarim i fundit, gjatë të cilit Sabriu iu drejtua prapë tim eti: “Unë e kuptoj zemërimin tuaj, por dua t’ju them: bëhet sherr me një kontinent?”.

Ky ishte kulmi. Vonë hyra edhe unë në bisedë, për të thënë se nuk kisha ndër mend ta zgjasja këtë grindje dhe i thashë Godos të lajmëronte Is se do kthehesha.

Helena Kadare