Nga: Fara Dabhoiwala / The Guardian
Përkitazi me librin Ditët e fundit të Perandorisë Osmane, të autorit Ryan Gingeras
Nga fundi i vitit 1918, pas katër viteve gjithnjë e më të zymta të luftës, revolucioni ishte në ajër në gjithë Evropën. Fronet u tundën; sundimtarët abdikuan. Në harkun kohor të disa muajve, dinastitë e mëdha shekullore të Romanovëve, Habsburgëve dhe Hohenzollernëve, që të gjithat u përmbysën nga pushteti.
Në skajin lindor të kontinentit shtrihej perandoria e madhe e lashtë që sulltanët osmanë kishin ndërtuar që nga shekulli XIV. Në kulmin e saj, rreth vitit 1700, ishte e shtrirë në gjithë Afrikën e Veriut, Arabinë, Mesopotaminë dhe rreth Detit të Zi, duke përfshirë gjithashtu Greqinë, Ballkanin dhe luginën e Danubit, duke u ndalur pak larg Vjenës. Por, në rrjedhën e shekullit XIX, teksa ra fuqia e saj ekonomike dhe ushtarake, shumë nga tokat e saj më të largëta humbën nga pushtimi ose kryengritjet. Lëvizjet nacionaliste lokale dhe fuqitë koloniale rivale si Rusia, Britania dhe Austro-Hungaria, ia hoqën Greqinë, Ballkanin, Bullgarinë, Maqedoninë, tokat përreth Detit të Zi dhe të gjitha zotërimet e saj afrikane. Kur osmanët morën anën e Gjermanisë në Luftën e Parë Botërore, britanikët dhe francezët gradualisht pushtuan gjithë Lindjen e Mesme. Pas luftës, në mënyrë poshtëruese ata pushtuan edhe vetë Stambollin.
Libri i Gingerasit në mënyrë imponuese përshkruan shkrirjen kaotike që pasoi, derisa perandoria u shfuqizua në vitin 1922 dhe u pasua nga shteti i ri kombëtar i Turqisë.
Teksa territori zvogëlohej, politika e brendshme ishte gjithnjë e më shumë e mbushur me përçarje dhe komplote, ndërsa grupet e ndryshme reformatorëve dhe revolucionarëve luftonin për pushtet dhe në çështjen themelore se çfarë lloj kombi ishin ata. A duhet t’i konsiderojnë fuqitë e mëdha evropiane si burime ndriçimi dhe ndihme, apo si kolonizatorë armiqësorë e grabitqarë? Dhe, cili ishte karakteri thelbësor i popullit të tyre osman?
Çështja e fundit ishte bërë gjithnjë e më e vështirë pasi, dekadë pas dekade, një numër i madh refugjatësh myslimanë mbërritën në Anadoll nga rajonet e jashtme të shkatërruara të perandorisë, duke ikur nga përdhunimet, vrasjet masive, uria dhe konvertimet e detyruara në besim tjetër. Brenda javëve të para të luftës greke për pavarësi më 1821, rebelët masakruan 20 mijë myslimanë vendas. Pushtimi i Kaukazit verior nga Rusia zhvendosi ndoshta një milion; fundi i luftës ballkanike më 1913, më shumë se gjysmë milioni.
Ngritja e nacionalizmave militantë në periferi, në anën tjetër, nxiti armiqësinë myslimane osmane ndaj miliona armenëve, grekëve, kurdëve dhe arabëve të krishterë që jetonin në zemër të Turqisë. Nga vitet 1890 e tutje, përpjekjet e njëpasnjëshme brutale nga qeveritë perandorake për të shtypur separatizmin armen dhe për të çrrënjosur popullsitë e supozuara “të pabesë”, çuan në vrasje masive, duke kulmuar në gjenocidin armen të vitit 1915, në të cilin humbën jetën një milion ose më shumë njerëz. Qindra mijëra të krishterë të tjerë ortodoksë u spastruan nga shërbimi shtetëror, u dëbuan nga shtëpitë e veta, u zhvendosën me forcë ose u dëbuan. Për shekuj me radhë, perandoria ishte e njohur për pluralizmin e saj fetar, etnik dhe gjuhësor. Tani, gjithnjë e më shumë, identiteti kombëtar “turk” u përkufizua me terma përjashtues.
Në majin e vitit 1919, aleatët lejuan Greqinë të pushtonte Izmirin (ose Smirnën) dhe brendësinë e saj – territorin e lashtë grek, por edhe portin kryesor perandorak në Egje. Vitin pasues, sipas Traktatit të Sevrës, sulltani pranoi shpronësime të tjera të ndryshme, duke përfshirë parimin e shteteve të reja të shkëputura armene dhe kurde në Anadollin lindor. I neveritur nga këto lëshime të turpshme, Mustafa Kemal Ataturku, një komandant i lartë, në verën e vitit 1919 dha dorëheqjen nga ushtria osmane dhe filloi një fushatë të organizuar ushtarake dhe politike për të dëbuar të huajt nga Anadolli.
Pas këtij AKTI, Ataturku dhe pasuesit e tij do ta përshkruajnë themelimin e Turqisë si triumf të modernizimit të qartë mbi pabesinë e fuqive perëndimore dhe forcave reaksionare të sulltanatit, të cilat së bashku e kishin dobësuar kombin duke u përbuzur ndaj “minoriteteve”, si p.sh. grekët dhe armenët. Fakti se ishte “e natyrshme” që një perandori multietnike të ndahej në shtete kombëtare, ishte gjithashtu pikëpamja e pranuar në Perëndim.
Siç tregon Gingeras, realiteti ishte shumë më i çrregullt, më kontingjent dhe shpeshherë tragjik. Shumë nga modernizuesit kryesorë ishin armiqësorë ndaj lëvizjes nacionaliste, siç ishin grupet e ndryshme të pakicave myslimane dhe të konservatorëve. Edhe nocioni bazë se vetë perandoria duhet të pasohet nga një lloj tjetër i politikës, në vitin 1918 ishte larg të qenit i qartë apo i dëshiruar nga masat. Pikërisht se si dhe pse erdhi ndryshimi është një rrëfim tmerrësisht o përgjakshëm dhe kompleks, të cilën Gingeras e analizon shkëlqyeshëm me studime të arrira – të sigurta, të paanshme dhe të pasura me detaje njerëzore. /Telegrafi/
