Lulzim Osmanaj
TEKSTI MA I VJETËR I GJUHËS SHQIPE I HARRUAR NGA AKADEMIA E SHKENCAVE
TEKSTI BELLIFORTIS DHE SHQIPJA E HERSHME E VITIT 1332
Franz Bopp e njohu për herë të parë karakterin indo-evropian të shqipes në vitin 1854. Ndryshimi thelbësor që ka ndodhur në fonologjinë dhe morfologjinë e gjuhës që nga periudha indo-evropiane është megjithatë i vështirë për t’u gjurmuar për shkak të mungesës së teksteve që i përkasin shekullit të pesëmbëdhjetë. . Nga një referencë e bërë në vitin 1332, dimë se shqipja është shkruar me shkronja latine në shekullin e katërmbëdhjetë, por asnjë të dhënë nga ajo periudhë nuk ka dalë ende në dritë. Tekstet e shekullit të pesëmbëdhjetë janë renditur në artikullin tim mbi leksikun shqip të Arnold von Harff, 1497. Një tekst i cili është interpretuar si shqipja e hershme dhe nëse po, do të ishte regjistrimi më i hershëm i gjuhës nga të gjithë, është i ashtuquajturi tekst Bellifortis në ms. 663, f. 153v, ruhet në Musée Condé të Château de Chantilly në veri të Parisit. Vetë dorëshkrimi, i datës 1405 pas Krishtit, është një vepër në latinisht në pjesën më të madhe, që merret me inxhinierinë ushtarake dhe armët nga pirotekniku gjerman Conrad Kyeser (1366-1405).
Teksti me të cilin kemi të bëjmë përbëhet nga gjithsej tetë rreshta të ndërthurur në një tekst latinisht disi misterioz në faqen e fundit të dorëshkrimit. Ai u interpretua si shqip dhe në të vërtetë u përkthye nga inxhinieri rumun Dumitru Todericiu me bashkëpunimin e profesor Dumitru Polena (Bukuresht) në vitin 1967 dhe iu referua si një tekst i hershëm shqip në botimin e Götz Quarg të dorëshkrimit Bellifortis në të njëjtin vit. Teksti përmendet shkurt edhe nga Dhimitër Shuteriqi në veprën e tij mbi burimet shqiptare nga viti 1332 deri në 1850. Leximi i mëposhtëm mund të konsiderohet përfundimtar:
1 est hoc lucibulum signorum duodecim pulchrum
2 puseo virgineus aptetur die solari
3 hora mane prima tenens circulare sinistra
4 corporis dyaphoni sed dextra facculam sumat
5 et circumscriptum duodecies pronuncciando
6 intervallo deposito postea require petitum
7 preascriptum presens est hoc subtile probatum 8 noscit qui intelligit sufficit expressio simplex
9 prescriptosque ligant duodecim altitudines celi
10 nec non et virtutes queque continentur in ipsis
11.-shqip….due racha yze inbeme zabel chmielfet dayce dayci
12.-shqip….dayze yan yon yan
13.Shqip…. pusionis dextram ragam aurem sed sinistram
14.Shqip…… echem pronunccies totiens sit reiterando
15 donec compleveris corporis dyaphoni normam
16 postea ligabunt enoch et helias prophete
17 nec non magisterium summum invocatum prescriptos
18.Shqip……ragam ragma mathy zagma concuti perbra
19.Shqip……ista aus auskar auskary ausckarye zyma bomchity
20.shqip……wasram electen eleat adolecten zor dorchedine
21.shqip……zebestmus lisne zehanar zehanara zensa
22.shqip…..echem biliat adolecten zeth dorchene zehat stochis
23.shqip…….lisne zehanar zehanara zehayssa
24 strictum quod est supra recludes virginea cera
25 similiter policem unguis dextri pusionis
26 manu quoque dextra teneatur rotundum ut supra
27 quod si gravatur super eque sinistram
28 sit et unda fluens de qua complebis quesitum 29 deo gracias
Possible variant readings:
Albanian-Shqip
11 ch.. elfet
19 bonichity
20 dorchediye
21 zebestinns, zebestinus
1 This is the beauty of the twelve shining signs.
2 The virgin boy should be initiated on a sunny day in the
3 first hour in the morning, holding the round thing in the left hand 4 of (his) disharmonious body, but in the right hand may he take up a torch, 5 pronouncing twelve times that which is paraphrased.
6 After an interval, look for what is being sought after,
7 ascribed earlier. Present is the subtle thing which is being tried.
8 He who understands, knows it. A simple expression is sufficient. 9 And may the twelve heights of heaven, and also the virtues which 10 are contained in them, bind the prescribed things.
13 Pronounce (in) the right ear of the boy ‘ragam,’ but (in) the left
14 ‘echem’ as often as it should be repeated,
15 until you fulfil the norm of the disharmonious body.
16 Thereafter the prophets Enoch and Elijah and the high priesthood 17 which has been called upon, will bind the prescribed things.
24 The stiff thing which is above, you should enclose in virgin wax, 25 in the same way the thumb of the boy’s right claw. 26 Also in the right hand may the round thing be held as above, 27 and if it gets heavy, in the same way over the left hand.
28 May there be a flowing wave at which you will fulfil the requested.
29 deo gracias
(a) due racha yze inbeme zabel chmielfet,
(b) dayce dayci dayze,
(c) yan yon yan,
(d) ragam ragma mathy zagma,
(e) concuti perbra ista,
(f) aus auskar auskary ausckarye,
(g) zyma bomchity,
(h) wasram electen eleat adolecten zor dorchedine zebestmus lisne zehanar zehanara zensa,
(i) echem biliat adolecten zeth dorchene zehat stochis lisne zehanar zehanara zehayssa
yze OAlb. izë = star
zabel Alb. zabel = grove, forest
yan Alb. janë = are (3pp)
yon Alb. jonë = ours
ragam Alb. rragam = rock
mathy Alb. i madh = big
perbra Alb. përbri = nearby
aus Alb. afsh = ardour
wasram Alb. vashëri = group of girls
echem Alb. ehem = I sharpen, prick (fuck?)
biliat OAlb. biliat = the girls
Duke pasur parasysh natyrën falike të tekstit, një interpretim i fjalëve ragam si ‘i fortë’ (si shkëmb) dhe echem si ‘qij’, të cilat të dyja sipas rreshtave 13 dhe 14 duhet të shqiptohen në veshët e djalit aq shpesh sa duhet të jetë, do të dukej bindëse. Natyra inkantative e pjesës tjetër të tekstit, megjithatë, përjashton një përkthim fjalë për fjalë. Historia dhe tradita e dorëshkrimeve gjithashtu mund të ofrojnë të dhëna të caktuara për një lidhje shqiptare. Vepra e Bellifortis u lexua gjerësisht në shekullin e pesëmbëdhjetë dhe pati një ndikim të fortë në libra të tjerë mbi artet marciale. Një vepër e tillë është libri i arteve inxhinierike dhe mrekullive i ruajtur në Weimar, RDGJ (Ms. fol. 328), i cili përmban kopje të padiskutueshme të vizatimeve nga vepra e Bellifortis. Ky dorëshkrim, i cili u ble në Varshavë në vitin 1590, thuhej se i përkiste heroit kombëtar shqiptar, Skënderbeut (rreth 1405-1468) i cili e bleu atë si dhuratë nga mbreti Ferdinand i Aragonit dhe i Napolit. Edhe pse kjo mund të jetë thjesht një rastësi, është jashtëzakonisht e mundur që shqipfolësit të gjendeshin në Francën e shekullit XIV dhe XV, ku ruhet teksti ynë. Në vitin 1269, Karli i Anzhuit zbarkoi në Vlorë dhe tre vjet më vonë u vetëshpall rex Albaniae. Sundimi i anzhuinëve në Shqipëri zgjati deri në mesin e shekullit të 14-të dhe rezultoi në konvertimin e pjesëve të Shqipërisë veriore në katolicizëm. Disa nga këta katolikë, ose të paktën klerikë francezë me një komandë shqip, duhet të kenë ikur nga vendi për në Francë kur Frankët u larguan.
BIBLIOGRAPHY
ELSIE, Robert
The Albanian lexicon of Arnold von Harff, 1497. in: Zeitschrift für Vergleichende Sprachwissenschaft 97 (1984), p. 113-122.
KYESER, Conrad aus Eichstatt
Bellifortis. Umschrift und Übersetzung von Götz Quarg (Düsseldorf 1967).
SHUTERIQI, Dhimitër S.
Shkrimet shqipe në vitet 1332-1852 (Tiranë 1976).
STADTMÜLLER, Georg
Altheidnischer Volksglaube und Christianisiering in Albanien. in: Orientalia Christiana Periodica 20 (1954), p. 211-246.
TODORICIU, Dumitru
Cel mai vechi text albanez? in: Contemporanul 24. xi. 1967 (Bucharest).
TODORICIU, Dumitru
Un text albanez mai vechi decît formula de botez din 1462. in: Magazin Istoric 8 (1967), p. 8284. Societatea de stiinte istorice si filologice din Republica Socialista România (Bucharest).
TODORICIU, Dumitru
Un text albanez necunoscut inserat într’un manuscris medieval de tehnica militara redactat la începutul secolului al XI-lea. in: Studia Bibliologica 2 (1967), p. 311-325. Universitatea Bucuresti. Institutul pedagogie – Facultatea de filologie. Sectia de biblioteconomie (Bucharest).
[first published in Zeitschrift für Balkanologie, Berlin, 22.2 (1986), p. 158-162.]
