Saranda Krasniqi
I
Në letërsinë botërore të shekullit XX janë disa tema të cilat i kanë magjepsur shkrimtarët për të krijuar vepra monumentale. Një temë e tillë është binomi utopi – distopi. Edhe pse fjalë diametralisht të kundërta, ato janë të pandashme. Utopia paraqet idealen, ndërsa distopia terrorin e, si të tilla, shkrimtarëve u kanë dhënë mundësinë që në veprat e tyre të projektojnë perspektiva të ndryshme të shoqërisë dhe të ardhmes. Shkrimtarët e këtij shekulli krijimtarinë e tyre e orientuan drejt individit dhe ndërveprimit të tij me të tjerët. Ata përmes rrëfimit shpalosin gjendjen e tij emocionale dhe psikike si dhe sjelljen në mjedisin ku jeton, duke krijuar kështu vepra distopike të cilat merren si referenca nga lexuesit për sistemet totalitare. Distopia dhe utopia lidhen ngushtë me ideologjitë totalitare të shekullit XX, ku regjimet totalitare nëpër vende të ndryshme përdorën forma të shumta të dhunës dhe represionit për ta mbajtur në kontroll popullin, ndërsa shkrimtarë si Yevgeny Zamyatin, Aldous Huxley, George Orwell dhe Ismail Kadare përmes krijimtarisë së vet shpalosën format më ekstreme të të sunduarit të këtyre regjimeve. Studimi ynë nuk rreket t’i paraqesë të gjitha konceptet dhe veprat distopike, por do të përqendrohet në dy vepra të veçanta distopike të cilat kanë shenjuar letërsinë moderne.[1] George Orwell dhe Ismail Kadare në veprat e tyre krijuan realitete letrare të mbështetura në realitete shoqërore. Njëri krijon një realitet të cilin e njeh, por nuk ka jetuar në një të tillë, siç është sistemi totalitar në Bashkimin Sovjetik i cili portretizohet në romanin 1984, ndërsa tjetri në romanin Pallati i Ëndrrave portretizon sistemin totalitar në Shqipëri, sistem të cilin ai e njeh mirë duke qenë se ka jetuar në të.
Derisa i lexojmë këto kryevepra të letërsisë së përbotshme, e gjejmë veten të zhytur në një botë ku bashkohen makthet dhe ëndrrat, ku kufijtë midis reales dhe areales mjegullohen dhe ku autorët na detyrojnë të vëmë në dyshim thelbin e ekzistencës njerëzore. Në këtë eksplorim ne nisim një udhëtim në një realitet të ankthshëm të një regjimi totalitar ku gjithçka e dukshme është pushtuar, ndërsa synohet të pushtohet e padukshmja, mendimet dhe ndjenjat, përkatësisht ëndrrat.
II
Distopia është apokalipsi i mundshëm i cili ekziston në realitetin letrar, ndërsa lexuesit ajo i hap perspektiva të shumta të një realiteti që mund të vijë e që është “armë” të cilën shkrimtarët e përdorën për të paralajmëruar për rrezikun që i kanoset njerëzimit nga regjimet diktatoriale, zhvillimet teknologjike apo shkencore. Distopia nga studiues të ndryshëm është cilësuar si utopi e dështuar e cila nuk ekziston jashtë veprës letrare. Kur përmendet distopia zakonisht mendohet për kaosin ose për rastin ku pushteti ushtron format më ekstreme të dhunës fizike, psikike dhe emocionale për ta zgjeruar dhe mbajtur pushtetin, jo në të mirë të shoqërisë, por në të mirë të pushtetit. Shekulli XX dhe sistemet totalitare i dhanë letërsisë distopike një hov të ri, ndërsa studiuesit u morën me përcaktimin e elementëve distopikë. Sipas historianit gjerman Michael Geyer, “distopia nënkupton një të ardhme të frikshme ku mbizotëron kaosi dhe rrënimi. Pra, ka përdorime joletrare, empirike të termit. Më së shpeshti nga këndvështrimi letrar dhe historik distopia është identifikuar me ‘utopi të dështuar’ të totalitarizmit të shekullit XX”.[2] Ndërsa sipas studiuesit Gregory Claeys: “Kur flasim për distopinë duhet të kemi parasysh pesë modele kryesore, shoqëritë e militarizuara të cilat janë të përqendruara në luftë, modeli i dytë është skllavëria, i treti është despotizmi politik, parimi qeverisës i të cilit është frika dhe terrori, e që është paraardhës i regjimit totalitar. Së katërti burgjet si sinonim i torturës, punës së detyruar ose kampe të vdekjes dhe së pesti ndarja e të sëmurëve nga shoqëria e shëndoshë”.[3]
Koncepti i distopisë ka vazhduar të evoluojë dhe të përshtatet, duke reflektuar kështu shqetësimet dhe ankthet e shoqërisë e cila ndryshon në vazhdimësi. Distopia nuk është parashikim i së ardhmes, por e paraqet atë si një të ardhme të frikshme për njerëzimin. Ngjarjet e vendosura në të ardhmen paraqesin situata të mundshme nëpër të cilat mund të kalojë shoqëria duke mos e dhënë pamjen e plotë të së ardhmes, por vetëm fragmente të saj. Synimi i veprave utopike dhe distopike është që të ndikojë te lexuesi dhe ta bëjë një qytetar aktiv, duke i dhënë perspektiva dhe pikëpamje të reja të situatave të ndryshme qoftë në aspektin pozitiv apo negativ të së ardhmes.
Distopia kulmin e arriti në shekullin XX, ku shkrimtarët modernë, të ndikuar nga realiteti politik, posaçërisht totalitarizmi, krijuan vepra të cilat flasin për një të ardhme herë të largët e herë të afërt, por që bazohet në një realitet që tashmë ndodh diku në një vend të botës, ku lexuesi merr pjesë aktive dhe vetëdijesohet për fuqinë që kanë si indivië për të vepruar sot me qëllim që të kenë një të ardhme të ndritur. Kritiku letrar Tom Moylan thekson se “teksti distopik zakonisht fillon direkt në botën e keqe të re, pa u zhvendosur diku tjetër. Pra, personazhi kryesor dhe lexuesi janë tashmë në botën në fjalë në mënyrë joreflektuese në shoqëri”.[4] Vepra letrare distopike realitetin nuk e paraqet si diçka që ka marrë fund, por si një realitet që mund të ndryshojë vazhdimisht ku gjendja mund të përkeqësohet përtej imagjinatës dhe kjo është edhe një mënyrë për t’i thënë lexuesit se sistemi totalitar shkon vazhdimisht duke i përsosur metodat për ta shtrirë kontrollin mbi individin.
III
Letërsia për disa nga shkrimtarët modernë ishte mjeti përmes së cilës ata shpalosën bindjet e tyre politike, ndërsa vepra e tyre e lexuar në kohë të ndryshme prodhon edhe një shumësi kuptimesh e mesazhesh. Krijimtaria e George Orwellit është shembull se si shkrimtari pikëpamjet politike, letrare dhe ideologjike i pasqyron në krijimtarinë letrare. Orwelli pikëpamjet politike i ndërtoi mbi përvojat e veta jetësore, të cilat i mori në vende të ndryshme, në të cilat u përballë me sisteme me të cilat nuk pajtohej aspak, ndërsa këtë mospajtim e shpreh në krijimtari si një mënyrë për t’i luftuar ato.
Orwelli na tregon se ideologjia është një fatkeqësi e madhe e botës moderne. Shumë njerëz kanë vdekur nën flamurin e fashizmit, imperializmit, komunizmit, religjionit fundamentalist dhe ideologji të tjera që kanë prodhuar përfitime vetëm për të përzgjedhurit. Të gjitha këto kanë kërkuar nga grupet elite të administrojnë dhe të mbrojnë artikuj të fatit dhe ky koncentrim i fuqisë në liderët pashmangshëm çon në korrupsion. Pas një kohe ideologjia prodhon arsyetime për arsyeshmërinë e forcës dhe njerëzit shërbejnë në një emër të thatë.[5]
I ndikuar nga realiteti në të cilin jetonte, Orwelli e përdori letërsinë duke krijuar personazhe nëpërmjet të cilëve shfaq pikëpamje politike. Ai përmes letërsisë donte t’i paraqiste problemet sociale dhe intelektuale. Në esenë e tij “Përse shkruaj” (1946) ai shënon: “Kur unë ulem të shkruaj një libër, nuk i them vetes unë do të sjell art. Unë shkruaj sepse janë disa gënjeshtra të cilat dua t’i vë në pah, disa fakte të cilat dua t’u jap vëmendje, dhe qëllimi im fillestar është të dëgjohen”.[6] Romani 1984 i tij, i vendosur në të ardhmen, është një pasqyrë dëshpëruese e abuzimit me ideologjinë. Në të autori përshkruan të ardhmen e errët në regjim totalitar, i cili përdor të gjitha mënyrat për ta nënshtruar individin. Orwelli besonte thellë në lirinë e individit dhe të drejtën e tij për të jetuar dhe menduar lirshëm, andaj paraqet të gjitha format e dhunës që pushteti me fuqi të plotë përdorë për ta shkatërruar dhe kontrolluar personalitetin e individit. Nëpërmjet parimeve të Socingut (socializmit anglez), në romanin 1984 ai tregon edhe kontradiktat të cilat ekzistojnë brendapërbrenda sistemit, por edhe mënyrën e qeverisjes së sistemit totalitar.
Socingu portretizohet si një regjim autoritar që nuk ka respekt për qytetarët e tij. Banorët e Oqeanisë jetojnë nga dita në ditë, gjithnjë të frikësuar dhe gjithmonë të vetëdijshëm se e sotmja mund të jetë dita e tyre e fundit. Socingu është një regjim i terrorit: njerëzit kanë frikë jo vetëm nga partia, por edhe nga njerëzit në rrugë, madje edhe nga familja dhe miqtë e tyre. Gjëja më e mahnitshme e regjimit, megjithatë, është se ai është jashtëzakonisht mirë i organizuar.[7]
Parimet e Socingut Lufta është paqe, liria është skllavëri, dhe Injoranca është forcë, mbi të cilat mbështet qeverisjen e saj Partia dhe Vëllai i Madh në Oqeani në njërën anë dhe Rigjuha në anën tjetër, paraqesin më së miri mënyrën e qeverisjes së pushtetit totalitarist ku qëllimi kryesor është forca dhe përdorimi i saj. Orwelli përmes satirës na paraqet fatin e individit në sistem totalitar. Shkrimtari portretizon një pamje të një sistemi totalitar distopik në të cilin qeveria kontrollon çdo aspekt të jetës, ku individualiteti dhe liria e individit janë të kontrolluara plotësisht, derisa synohet të kontrollohet edhe të menduarit. Oqeania e Orwellit sundohet nga Partia e udhëhequr nga Vëllai i Madh, të cilin qytetarët nuk e shohin, por figura e tij përmes propagandës ka zënë vend në çdo hapësirë, ndërsa qytetarët bombardohen orë e çast me të dhëna për sukseset e Vëllait të Madh, e figura e tij gjendet kudo, në ekranet e mëdha, afishet e ndryshme, media të shkruara e vizive, deri në monedha, gjë që bën të ngulitet thellë në ndërdijen e qytetarëve prania e tij.
Nxori një monedhë njëzet e pesë centëshe nga xhepi. Edhe atje, me germa të qarta dhe të vogla, qenë shkruar po ato parulla, kurse në anën tjetër të saj ishte koka e Vëllait të Madh. Edhe nga ajo monedhë të vëzhgonin sytë e tij. Të vëzhgonin nga monedhat, vulat, kapakët e librave, banderolat, pllakatet dhe paketat e cigareve – nga gjithkund. Gjithmonë dy sy që të vështronin, gjithmonë një zë që të mbështillte. Në gjumë apo zgjuar, duke punuar apo duke ngrënë, brenda apo jashtë, në banjë apo në shtrat – nuk kishe shpëtim. Asgjë nuk ishte e jotja, veç atyre pak centimetrave kub brenda kafkës.[8]
Orwelli duke e ditur fuqinë e madhe të medies dhe ndikimin e saj te njerëzit, tregon se si Vëllai i Madh përdor pikërisht këtë mjet për propagandë. Përmes ekraneve të mëdha të vendosura në ndërtesa, zyra e sheshe, afisheve ku shkruan Vëllai i Madh ju vëzhgon, ai u përkujton njerëzve se është gjithnjë i pranishëm. Në roman nuk dihet nëse Vëllai i Madh ishte person real apo fiktiv i shpikur nga Partia për ta personifikuar vetveten.
Sikurse Orwelli që letërsinë e përdor si mjet për ta diskredituar regjimin e Stalinit, Ismail Kadare në romanin Pallati i Ëndrrave, ndërton karakterin e Sovranit si shëmbëlltyrë të diktatorit Enver Hoxha, i cili, sikur diktatorët e tjerë, kishte ndërtuar kultin e tij, duke përdorur propagandën dhe duke eliminuar kundërshtarët e tij. Sovrani në roman, ashtu si Vëllai i Madh tek Orwelli, nuk shfaqet asnjëherë, por përmendet vazhdimisht, gjithçka i atribuohet atij dhe kryhet në emër të tij. Ai është i plotfuqishëm. Vëllai i Madh kontrollon gjithçka, ndërsa Sovrani ka për qëllim që, përveç veprimeve të zakonshme të njerëzve, t’i kontrollojë edhe ëndrrat.
Ndaj porosia e padishahut sovran është e tillë që asnjë ëndërr, e parë qoftë dhe në kufijtë më të largët të shtetit, qoftë dhe në ditën më të kurrëfartë, qoftë edhe nga robi më i humbur i allahit, të mos mbetet jashtë shoshitjes së Tabir Sarajit.[9]
Vëllai i Madh i Orwellit kontrollon çdo gjë dhe ka eliminuar ndikimet e jashtme, për të cilat Goldshtajni është i njohur, ndërkaq Sovrani i Kadaresë ka krijuar Tabir Sarajnë që ta mbrojë shtetin nga këto ndikime.
Një rëndësi të madhe ka mbyllja e plotë e Tabir Sarajit ndaj çdo ndikimi të jashtëm, sepse pikërisht jashtë Tabir Sarajt ka forca të ndryshme që për një arsye ose një tjetër janë të paduruara të futin frymën e tyre këtu, në mënyrë që qëllimet, idetë apo pezmet e tyre të paraqiten pastaj kinse si shkëndija të shenjta të hedhura nga allahu mbi trutë e fjetur njerëzorë.[10]
Fuqia e Sovranit ndihet në çdo faqe të librit. Është ai që pranon kryeëndrrën, sipas së cilës dikush dënohet ose shpërblehet. Gjithçka varet prej gjendjes së tij shpirtërore. Atij nuk mund t’i kundërvihet askush, as personalitetet më të larta të shtetit, por as nuk mund t’i afrohen për nga fuqia.
Në vendet me regjim totalitar liritë e individit janë të kufizuara për arsye se regjimet synojnë uniformitetin në të menduar dhe jetuar me qëllim që t’i sigurojnë vetes së tyre jetëgjatësi në sundim, dhe investimi i tyre është i përditshëm dhe i pandalshëm, sepse synohet të mbahet e fokusuar vetëdija kolektive: “Të gjitha ceremonitë dhe rregullat që kanë të bëjnë me të tilla institucione në thelb synojnë të kapin turmën”.[11] Regjimet totalitare përmes kontrollit të fuqishëm që ushtrojnë ndaj qytetarëve të tyre synojnë që t’i kufizojnë liritë e individit si: lirinë e të shprehurit, lirinë e të menduarit dhe të vepruarit me qëllim që të krijojnë qytetarë të bindur, ndërsa ata të cilët nuk u përshtaten këtyre rregullave shihen si të rrezikshëm, prandaj edhe ndëshkohen me masa të ndryshme siç janë izolimi, torturimi madje edhe vrasja. George Orwelli në veprat e tij ndërthur eksperiencat jetësore me fantazinë e shkrimtarit me qëllim që të ndikojë në ngritjen e vetëdijes së lexuesit. Ai angazhohet për lirinë e mendimit, të fjalës dhe të veprimit të individit në shoqëri, duke qenë se këto liri mungojnë në regjimet totalitare, mendonte se presioni më i madh në regjime totalitare binte mbi lirinë e shprehjes së intelektualëve, rrjedhimisht të individëve. Në esenë e vitit 1946 të lexuar në mbledhjen e PEN Club-it në Angli, të titulluar “Mbrojtja e letërsisë”, ai shkruante: “Liri intelektuale nënkupton, lirinë e raportimit të asaj çka ke parë, ke dëgjuar ose ke ndier, e jo të jesh i obliguar të fabrikosh fakte dhe ndjenja imagjinare”.[12]
Në romanin 1984 ai krijon një shoqëri ku nuk ekziston liria individuale. Partia kujdeset që qytetarët e Oqeanisë të mos kenë jetë private duke i bërë pjesë të kolektivit, ose duke i mbajtur gjithnjë të rrethuar nga të tjerët. Mendimet dhe ndjenjat duhet të jenë në harmoni të plotë me Partinë, duke mos pasur kështu lirinë e mendimit. Partia kontrollon të gjitha veprimet dhe tentohet të kontrollohen edhe mendimet, andaj është e rëndësishme që individët të mos mendojnë, por të kenë gjithnjë dy kuptime.
Të dish dhe të mos dish të jesh i ndërgjegjshëm për të vërtetën e plotë, teksa thua gënjeshtra të sajuara me kujdes, të kesh njëherazi dy mendime të barasvlefshme, duke e ditur se kundërshtojnë njëri-tjetrin dhe t’i besosh të dy, ta përdorësh logjikën kundër logjikës, ta shkelësh moralin teksa e predikon atë, të besosh se demokracia është diçka e pamundur dhe se Partia është rojtari i demokracisë; të harrosh gjithçka duhet harruar, pastaj ta risjellësh në kujtesë në çastin kur të nevojitet, mandej, befas, ta harrosh sërish dhe, mbi të gjitha, të zbatosh të njëjtin proces edhe mbi vetë procesin. Kjo ishte finesa e epërme: me vetëdije ta ushtrosh pavetëdijen dhe, pastaj, edhe një herë, të bëhesh i pandërgjegjshëm për veprimin e hipnozës që sapo ke kryer. Madje edhe për ta kuptuar fjalën dymendim duhej përdorur dymendimi.[13]
Orwelli e di se gjuha si mjet komunikimi është e rëndësishme për njeriun dhe shoqërinë në përgjithësi, andaj e trajton gjerësisht në vepër. Shtetet totalitare, për të sunduar dhe për ta reduktuar lirinë e individit, përdorin të gjitha metodat e mundshme. Vëllai i Madh, përkatësisht Partia në Oqeani, ka gjetur mënyrën se si ta shkurtojë sa më shumë të menduarit ku, përveç kontrollit të vazhdueshëm, ka shkurtuar gjuhën. Ajo harton një fjalor në Rigjuhë, në të cilin nuk shtohen fjalë, por reduktohen.
A nuk e sheh se i gjithë qëllimi i rigjuhës është ta ngushtojë shtrirjen e mendimit? Në fund, kryemendimi ka për t’u bërë krejtësisht i pamundur, pasi nuk do të ketë më fjalë për ta shprehur. Çdo koncept i nevojshëm ka për t’u shprehur vetëm me një fjalë, që ka kuptim të përcaktuar rreptësishtë, çdo kuptim shtesë do të fshihet dhe harrohet… Çdo vit do të ketë gjithmonë e më pak fjalë, kurse shtrirja e ndërgjegjes ka për të qenë gjithnjë e më e vogël. Madje edhe tani, sigurisht, nuk ka arsye apo justifikim për krimmendim. Është thjesht çështje disipline, mjafton ta kontrollosh realitetin. Në fund, as për këtë nuk do të jetë nevoja.[14]
Krijimi i vazhdueshëm i fjalëve të reja dhe reduktimi i tyre në të njëjtën kohë kryen dy funksione, së pari qytetarët i bënë të paaftë të mendojnë dhe të gjejnë fjalët e duhura për mendimet e tyre; së dyti vazhdimisht i mban në ankth se a po i përdorin drejt këto fjalë, ndërsa Rigjuhën nuk arrijnë ta mësojnë dhe ta vënë asnjëherë në përdorim, ashtu siç nuk arrijnë as anëtarët e Partisë, e përmes kësaj arrihet nënshtrimi i tyre.
Përveç reduktimit të gjuhës, njeriu i Orwellit vazhdimisht endet nëpër një hapësirë ekranesh, kamerash, mikrofonash, nëpër një botë në të cilën dominojnë parullat që mbysin individualitetin e në të cilën janë të rregulluara edhe marrëdhëniet seksuale, duke mos u lënë asnjë mundësi zgjedhjeje. Kjo dëshmohet më së miri në marrëdhëniet e Winston Smithit me gruan e tij Katharinën. Partia kishte lejuar martesën e tyre me të vetmen arsye që të bënin fëmijë të cilët do t’i shërbenin në të ardhmen. Katharinë kërkon me çdo kusht t’i përmbushë kërkesat e Partisë.
Katharina ishte, pa pikë dyshimi, njeriu më budalla, më vulgar dhe trubosh që kishte njohur deri atëherë. Nuk kishte mendim tjetër në kokë, veç parullave të Partisë, nuk kishte budallallëk, absolutisht asnjë budallallëk që nuk e kapërdinte, po t’ia thoshte Partia. ‘Kolona zanore njerëzore’ e quante në mendjen e tij. Megjithatë, do ta kishte shtyrë jetën me të, po të mos kishte qenë puna për një gjë – seksin.[15]
Katharinë hyn në rangun e grave të cilat kanë përqafuar frymën e Partisë dhe jetojnë vetëm për t’i shërbyer asaj, ndërsa çdo gjë që nuk është në përputhje me atë që proklamon ajo, e refuzojnë. Partia ishte kujdesur që përmes lojërave sportive, dusheve të ftohta, aktiviteteve në organizatën e spiunëve, organizatave të rinisë, ligjëratave, parakalimeve e këngëve ushtarake të shtrydhte dhe tjetërsonte ndjenjat e natyrshme të individit, siç ishte dashuria. Dashuria është një nga gjërat më të rrezikshme për Partinë meqë ajo i bënë njerëzit e lumtur dhe një gjendje e tillë i largon nga Vëllai i Madh, prandaj investimi i saj në njerëz që t’i mbajë vazhdimisht të zënë është i madh dhe i përhershëm.
Ai tashmë e kishte bërë mjaft të qartë lidhjen e dashurisë; ai kishte treguar se në këtë sistem, vetë seksi bëhet politik. Duke lënë mënjanë tranzicionet, ai mund të theksonte në mënyrë delikate natyrën arbitrare, të shkëputur të gjendjes së tij të makthit, ku ndryshimet e papritura në politikë dhe zhdukjet e papritura janë gjëra të përditshme.[16]
Sikurse te Orwelli, edhe Kadare në Pallatin e Ëndrrave paraqet idetë e tij politike duke pasqyruar një sistem i cili tashmë kontrollon çdo gjë, ndërsa synon t’i kontrollojë edhe ëndrrat: “Në këtë roman ideja e lirisë është rrokullisur fare. Kemi përpara një kontroll mendjeje të hatashëm, të paparë. Shteti totalitar është i interesuar edhe për ëndrrat e njerëzve, sepse të tjerat e sferës private tashmë janë robëruar”.[17] Pushteti në vazhdimësi i përsos metodat e kontrollit të qytetarëve, ndërsa kontrollimi i ëndrrave është një pikë ekstreme deri ku ka arritur pushteti. Në veprën e Kadaresë kontrolli i shtetit mbi njeriun është i plotë, ai është shtrirë në të gjitha sferat e jetës, madje mbi ëndrrat. Regjimi kërkon që ëndrra të gjejë shenja paralajmëruese komplotesh, andaj cep më cep të shtetit shkon dhe i mbledh ato. Pallati është simbol i këtij kontrolli që i bëhet individit në diktaturë, ndërsa ëndërrparësit janë robër të këtij pallati.
Jemi tamam në zemrën e fuqisë së një shteti totalitar, të fuqishëm në kontrollimin e tij ndaj shtetasve (robërve) dhe në këtë prizëm mund të themi se paraqitja e këtij pallati (shteti e pushteti) nga autori në këtë trajtë është pesimizmi i tij për mundësinë e shpëtimit nga kjo ngrehinë.[18]
Përveç pesimizmit të cilin e paraqet autori, ai njëherësh është edhe zëri i atyre që nuk mund të flasin. Pallati si simbol i kontrollit ka arritur t’i mbikëqyrë të gjitha sferat e jetës së individit, andaj tendenca për t’i kontrolluar edhe ëndrrat paraqet sulm ndaj individualitetit njerëzor. Winston Smithi në romanin 1984 ka frikë të mendojë, kurse Mark Alemi në romanin Pallati i Ëndrrave, pas fillimit të punës në pallat, ka frikë të ëndërrojë:
“Qyshse punonte në Tabir Saraj, shikonte ëndrra rrallë, thuajse ato s’guxonin t’i vinin atij, që i dinte me rrënjë e me themele të fshehtat e tyre dhe që mund t’u thoshte: shkoni të gënjeni ndonjë tjetër, jo mua”.[19]
Sikurse shtetasit e Oqeanisë të cilët me kohë kishin humbur individualitetin e tyre, edhe Mark Alemi duke punuar në pallat e humb atë duke u bërë pjesë e kolektivit siç janë nëpunësit e Pallatit. Asgjë që e rrethon nuk i lë përshtypje. Atij i pëlqen bota e ëndrrave më shumë se dielli i pranverës, sepse atje tani çdo ditë zhbironte dhe mbikëqyrte jetët e të tjerëve, megjithatë ndihet i zbrazët dhe pa jetë.
Bota e tërë i dukej e çngjyrosur dhe e zbehtë si pas një lëngate. Ç’kishin pësuar kështu jeta, njerëzit. Atje… (Mark Alemi buzëqeshi përbrenda vetës si më një të fshehtë të shenjtë) atje… në dosjet e tij, gjithçka ishte ndryshe, aq e bukur dhe plotë ndezulli.[20]
Nëpunësit e Pallatit me kalimin e kohës bëhen plotësisht indiferentë ndaj çdo gjëje që ka të bëjë me realitetin, ata jetojnë plotësisht për ëndrrat. Kjo i ndodh edhe Mark Alemit, ku përderisa të tjerët flasin për fejesën e tij, ai është plotësisht indiferent.
Mark Alemi dëgjonte në heshtje fjalët e tyre, pa e pasur mendjen atje. I befasuar, sikur po bënte një zbulim, ai po mendonte se ishte njëzetetetë vjeç. Qyshse kishte hyrë në Pallatin e ëndrrave, atje ku koha rridhte sipas ligjeve të tjera, ai pothuajse e kishte harruar moshën e vet… Mark Alemi nuk tha as po as jo.[21]
Te romani 1984 mendimet janë ato të cilat nuk guxojnë t’i shmangen frymës dhe kërkesave të Partisë. Ato duhet të jenë në përputhje të plotë me atë që trumbeton Vëllai i Madh dhe Partia, se ndryshe pëson dënimi me tortura deri në vdekje. Çdo shmangie nga ajo që trumbeton pushteti domethënë rebelim, ndërsa Partia është gjithnjë në gatishmëri t’i dënojë të pabindurit: “Zakonisht, ata që kishin shkaktuar pakënaqësinë e Partisë thjesht zhdukeshin dhe nuk përmendeshin më. Askush s’e dinte ç’ndodhte me ta. Ndonjë prej tyre mund edhe të mos kishte vdekur”.[22] Ndërsa Kadare paraqet kontrollin e ëndrrave prej të cilit varet siguria shtetërore, kontroll ky në shkallë të nënvetëdijes, sepse pjesa e vetëdijshme e individit tashmë ishte pushtuar.
Në romanin 1984, kryepersonazhi Winston Smith është pasqyra më e qartë e asaj se si jeton individi brenda një shteti policor, ku liria për të vepruar dhe menduar nuk ekziston, por kemi edhe një varg personazhesh të tjerë, të cilët paraqesin një tablo të plotë të gjendjes së vështirë të qytetarëve të Oqeanisë në totalitarizëm, e që mund të jenë qytetarë të çfarëdo shteti në të cilin ekziston ky sistem i qeverisjes. Duke qenë se Partia ka në kontroll çdo gjë e mundohet t’i kontrollojë edhe mendimet, atmosfera na paraqitet e zymtë, ku frika dhe tmerri mbizotërojnë në jetën shterpë të këtyre individëve, ndjenja këto që kanë hyrë edhe në familje sepse tashmë denoncues për keqmendim apo mendjeligësi mund të jenë edhe fëmijët apo anëtarët e tjerë të familjes, e që pasqyrohet më së miri në familjen Parsons, ku fëmijët e kanë përqafuar plotësisht frymën e Partisë, madje ata adhurojnë çdo gjë që lidhet me të. Partia synon t’i instrumentalizojë fëmijët sepse duke i manipuluar ata e ardhmja e saj është e sigurt, ndërsa familja si institucioni bazë sundohet nga shteti përmes të vegjëlve. Atmosfera e zymtë dhe jeta e zbrazët të cilën e jetojnë në ankthin e ëndrrave dhe denoncimit paraqitet e njëjtë edhe në romanin Pallati e Ëndrrave, ku Pallati dhe nëpunësit e saj ngjallin frikë të vazhdueshme te qytetarët. Derisa te Orwelli jetohet në frikën e keqmendimit, te Kadare, përveç ëndërrparësve dhe qytetarëve që jetojnë në ankthin e ëndrrave, atij nuk mund t’i shmangen as nëpunësit të cilët qëmtojnë në vazhdimësi këto ëndrra. Winston Smith e Mark Alemi jetojnë një jetë të zbrazët, ndërsa personazhet që i rrethojnë vetëm e plotësojnë këtë tablo.
Historia është ajo përmes së cilës një shoqëri dëshmon ekzistencën, përvojën, kulturën dhe trashëgimin, prandaj Orwelli i kushton një rëndësi të veçantë duke treguar se si falsifikohet vazhdimisht nga pushteti për interesa të tij, ndërsa me kalimin e kohës më nuk mund të dihet se cila ishte e vërteta. Winstoni është falsifikator dhe për këtë është i vetëdijshëm, por e di edhe se nuk do të mund ta dëshmojë asnjëherë të vërtetën. Ndryshe nga Winston Smith i cili vazhdimisht bën përpjekje të gjejë të vërtetën, Mark Alemi mishërohet plotësisht me punën që bën, aq sa nis e tjetërsohet.
Në romanin 1984, Winston Smith, për shkak të mendimit ndryshe, e që nga Partia konsiderohet si herezi, mendjeligësi, keqmendim, torturohet dhe ndëshkohet deri në humbje të vetëdijes. Ai mbetet gjallë, por moralisht dhe shpirtërisht i thyer, si njeri pa identitet, i nënshtruar plotësisht ndaj pushtetit. Tortura e çdoditshme që ushtrohet ndaj tij zhbënë gjithçka që ai kishte në mendje, madje dhe bindjen se dy plus dy bëjnë katër. Ajo nuk është e rastësishme, por e menduar mirë nga Partia me qëllim që nënshtrimi të jetë i plotë dhe gjasat për një rebelim në të ardhmen të jenë zero, kështu ai do të jetë në shërbim të plotë ndaj Partisë, e cila mënyrat e arritjes së qëllimit i ka përsosur në maksimum duke zbuluar frikën e secilit për ta përdorur më pas kundër tyre. Ndëshkimi si mënyrë për ta ruajtur fuqinë e pushtetit nga njerëzit është i pranishëm edhe në romanin Pallati i Ëndrrave. Kurt Qyprilliu ndëshkohet sepse kishte sjellë rapsodë të cilët këndojnë eposin kushtuar familjes së tij, epos ky që nuk i pëlqen Sovranit. Eposi konsiderohet i dëmshëm për shtetin, dhe konfirmimi gjendet te një ëndërr që vetë Mar Alemi e kishte interpretuar me këtë frymë, duke u bërë pa dashur shkaktar i vrasjes së rapsodëve dhe i Kurtit që i kishte sjellë ata në qendër të perandorisë.
IV
Distopia është nënzhanër i utopisë përmes të cilit shkrimtarët projektojnë një të ardhme të errët, ku do të mbretërojnë kaosi dhe makthi nëse individët nuk angazhohen për të drejtat e tyre. Kjo e ardhme zakonisht bazohet në elemente të së tashmes. Në romanin distopik 1984 bashkëjetojnë politika dhe letërsia dhe, si i tillë, ai bartë mesazhin se shoqëria nuk duhet të lejojë që një grup i vogël njerëzish të shkelin të drejtat e tyre themelore. Orwelli flet me revoltë kundër çfarëdo shtypjeje që bën pushteti mbi qytetarët e vet, që e bën edhe Kadare. Pallati i Ëndrrave i Kadaresë është një ngrehinë kobndjellëse për njerëzit e thjeshtë e simbol i një pushteti gjakpirës ku, pavarësisht prej rënieve e ngritjeve të tij, fati i individëve duket i paqenë. Të dy këto vepra janë produkt i përvojave personale të të dy autorëve, që këto përvoja i japin përmes simbolit dhe alegorisë. Të dyja veprat paraqesin frikën, arbitraritetin administrativ dhe absurdin mbi të cilat mbahet në këmbë pushteti diktatorial.
Duke studiuar veprën e Orwellit kuptojmë se ajo nuk është vepër profetike e cila parasheh të ardhmen, por paralajmëron një realitet i cili tashmë është në një vend tjetër e që, nëse nuk veprohet, do të bëhet realitet edhe për vendet e tjera. Në anën tjetër, vepra e Kadaresë është produkt i një realiteti që e kishte paralajmëruar Orwelli në veprën e tij, ku regjimi nuk pyet për mjete për t’i realizuar qëllimet, ndërsa jeta e individit nuk ka aspak vlerë. Veprat e këtyre dy shkrimtarëve na ndihmojnë t’i kuptojmë sistemet totalitare të të gjitha kohëve, të cilat kanë për synim krijimin e njeriut të ri, i cili do të jetë plotësisht në shërbim të tij. Ai nuk do të ndiejë dashuri tjetër pos “dashurisë” ndaj punës, partisë dhe ideologjisë.
[1] Disa ide të këtij punimi më gjerësisht janë botuar në librin George Orwell dhe Ismail Kadare: pushteti dhe individi, Om Publisher, Prishtinë, 2023.
[2] Michael Geyer, Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared, Cambridge, Cambridge University Press, 2009, f 36s.
[3] Gregory Claeys, Dystopia: A natural History, Oxford, Oxford University Press, 2017, f. 10-11.
[4] Tom Moylan, Scraps of the Untainted Sky: Science Fiction, Utopia, Dystopia, Boulder, Westview Press, 2000, f. 148.
[5] Michael Shelden, The World of George Orwell, Washington, Recorded Books, 2010, f. 5.
[6] Complete works of George Orwell, Delphi Classics, United Kingdom, 2013, fq. 1388
[7] Griet Vantieghem, Ideology in the Works of George Orwell: A Socio-Cultural Approach in the Wake of Raymond William’s Cultural Materialism (tezë masteri), Universiteti i Ghent-it, 2008, f. 58.
[8] George Orwell, 1984, Tiranë, Pegi, 2020, f. 27.
[9] Ismail Kadare, Pallati i Ëndrrave, Tiranë, Onufri, 2011, f. 19.
[10] Po aty.
[11] Elsia Canetti, Crowds and Power, New York, 1978, f. 21
[12] Sonia Orwell & Ian Angus, The Collected Essays, Journalism and Letters of George
Orwell, Volume IV, In Front of Your Nose 1945-1950, London& Secker& Warburg, 1968, f. 62.
[13] Orwell, 1984, f. 35-36.
[14] Po aty, f. 51-52.
[15] Po aty, f. 65.
[16] Harold Bloom, Bloom’s Modern Critical Interpretations: George Orwell’s 1984, New York, Chelsea House Publishers, 2007, f. 37.
[17] Gëzim Aliu, “Pallati i Ëndrrave”, Jeta e re, XLII, nr. 2, Prishtinë, 2011, f. 433.
[18] Po aty, f. 432.
[19] Kadare, Pallati i Ëndrrave, f. 113-114.
[20] Po aty, f. 116.
[21] Po aty, f. 210.
[22] Orwell, 1984, f. 45.
Marrë nga numri 20 i revistës “Akademia”
