Nga: Qemal Murati
“Shqipërues gjenial, me mjeshtri e shije si pakkush, në një masë më të madhe se çdokush tjetër, ky lëvrues i madh i fjalës shqipe i çoi lart mundësitë shprehëse të gjuhës sonë duke kontribuar që të ngrihet kjo në rangun e gjuhëve më të zhvilluara, e aftë për të shprehur çdo mendim, sado të lartë, çdo ndjesi, sado të hollë”
Mahir Domi
“Fjalët turqishte që kanë hyrë në gjuhë e që i kupton populli anembanë Shqipërisë, janë shqipe më e mirë se neologjizmat e pakripura dhe të pakuptueshme”
Fan Noli
Fan Noli, si rrallëkush tjetër, është një institucion më vete, të cilit bota shqiptare i mbetet borxh për shumëçka. I mbetet borxh edhe gjuha shqipe, për fannolikat e tij të papërsëritshme, po aq sa edhe ky i mbetet borxh gjuhës shqipe, që kjo gjuhë i dha atij forcën dhe krenarinë e të qenit shqiptar. Fan Nolin ne sot mund ta respektojmë jo duke thënë fjalë të mëdha e të përzgjedhura për të në përvjetorë të rastit, por duke punuar për gjuhën shqipe e duke përdorur korrekt shqipen standarde. Për këtë gjuhë punoi aq shumë edhe ky tribun, për të cilën ne punojmë aq shumë për ta degraduar e rrënuar pamëshirshëm e barbarisht.
Reklama
Është vështirë të thuhet sot se cili ishte roli më i rëndësishëm i Nolit: si letrar, si publicist, si historian, si kishtar, si politikan, si përkthyes, si muzikolog, si poliglot etj. Por, një gjë nuk është vështirë të dihet, që Noli ishte me më shumë njohje gjuhe dhe përdori shqipen më të rrjedhshme që mund të kesh sot.
Fannolikat e papërsëritshme
Sa herë që e bie puna ta zëmë në gojë emrin e madh të Fan Nolit – kur lexojmë ndonjë vepër të tij apo kur citojmë ndonjë mendim a thënie me vlerë, nga ato fannolikat (që të kujtojnë filipikat e Demostenit, fjalimet e famshme politike të tij kundër mbretit Filipit II të Maqedonisë), na shkon mendja gjithnjë te figura shumëdimensionale e tij: e poetit, historianit, politikanit, shtetarit, muzikantit, klerikut, përkthyesit, poliglotit nga më të spikaturit që ka pasur kombi ynë ndonjëherë. Por, asgjë më pak se këto nuk është figura e Nolit edhe si njohësi dhe përdoruesi më i mirë i shqipes dhe si kontributor i mendimit teorik dhe prodhimit edhe në fushën e gjuhës. Dhe pikërisht pse ishte njohësi, krijuesi dhe përdoruesi më i mirë i gjuhës shqipe dhe i shumë gjuhëve të tjera, ai është edhe poeti, oratori, publicisti e përkthyesi brilant i papërsëritshëm edhe nga anglishtja në shqip, si mund të thuhet, i krahasueshëm vetëm me figurën e mikut të tij të ngushtë dhe princit të gjuhës shqipe, Faik Konica.
Reklama
Noli njihte gati të gjitha gjuhët kryesore të botës dhe është përkthyesi më i madh, më cilësor dhe i paarritshëm. Fan Noli nuk ka përkthyer vetëm libra fetarë, po korifenjtë e botës, ai ka bërë Shekspirin të flasë shqip në përkthimet e tij (Gjeci Vllasi).
Për të qenë në lartësitë e tilla, Fan Nolit nuk i pengonte aspak “gjuha e varfër shqipe”, siç u pengonte kjo gjuhë disa autorëve të tjerë të kohës së tij, apo siç u pengon edhe sot disa krahinarëve shqipja standarde. Përkundrazi, gjuha shqipe i jepte atij forcën si Anteut që i jepte toka. Me fjalën e tij pasionante, me oratorinë e tij brilante, me veprën e tij shumëdimensionale, e ngriti këtë gjuhë si në të shkruar e si në të folur në shkallën më të lartë. Dhe i dha kështu një krah të fortë standardizimit të gjuhës shqipe me prurje të reja e të mëvetësishme. Përbuzësit e shqipes, që e pandehnin për të varfër e për të padenjë për të folur me këtë gjuhë, Noli do t’i fshikullonte siç dinte vetëm ai:
Reklama
“Ca autorë shqiptarë thonë se gjuha jonë është aq e varfër sa nuk mund t’i japësh një palë mend as një evgjiti. Po unë them që ata autorë që thonë këtë, s’janë të zotët t’i japin mend evgjitit as me ndonjë tjetër gjuhë. Kurrë mos pandehni se s’kemi autorë të mëdhenj nga shkaku që gjuha nuk na ndih. Autori i madh është i madh edhe memec. Piktori i madh është piktor edhe pa duar. Gruaja e bukur duket një mijë herë më e bukur, po të jetë e veshur me lecka. Dhe idetë e bukura janë një mijë herë më të bukura të mbështjella me fjalët e varfra të popullit, se sa me fjalët e stolisura të filozofëve”.
Përbuzës të tillë të shqipes kemi edhe sot, madje me radhë të shtuara, të cilët këllasin të huajën përpara vendores dhe krahinoren përpara kombëtares. Veçse sot nuk kemi një Fan Nol që t’i fshikullonte e vetëdijesonte të tillët për ndërudhën që kanë marrë. Në konceptin e Nolit, mund të parafrazonim se faji nuk është te gjuha, as te gjuha standarde, që u pengon shumë disa krahinarëve e gjysmëpolitikanëve, sepse gjuha ç’të duash ka. Por faji është te përdoruesit e paditur e që përpiqen t’i bien më qafë gjuhës.
Reklama
Për fjalët e huaja dhe neologjizmat e pakripura
Fan Noli gjuhën nuk e kishte thjesht vetëm dhunti e profesion, por e kishte edhe mision. Ai kishte njohuri të thella filologjike për strukturat të gjuhës, dhe jepte këshilla të drejta për purizmin e puristët. Për puristët e thekur Noli këshillon: “Puristi që e qëron gjuhën e tij nga fjalët e huaja bën të kundërtën e asaj që dëshiron. E prish gjuhën e nuk e ndreq”. Ai edhe vetë shumë fjalë turqishte i përdorte me vështrim përbuzës (si p.sh. memur për nëpunës), por disa të tjera i përdorte sepse ishin ngulitur tashmë në gjuhën shqipe. Në një fjalim të tij në Këshillin Kombëtar, si kryeministër i vendit, për të ilustruar sa më mirë një përkthim të tragjedisë së Hamletit, Noli thotë se do të përdor ca fjalë turqishte që të kuptohen më mirë. E një zëri që thërriste nga salla: “Shqip, shqip se nuk marrim vesh turqisht!”, Noli i jepte përgjigjen:
Reklama
“Fjalët turqishte që kanë hyrë në gjuhë e që i kupton populli anembanë Shqipërisë, janë shqipe më e mirë se neologjizmat e pakripura dhe të pakuptueshme” (Noli 1977: 59).
Noli është mjeshtër edhe në formimin e fjalëve të reja. Kështu, krahas fjalës së njohur qeveri, ai do të krijojë dhe opozitin çqeveri: Shpejt a vonë populli do t’i kuptojë fyçkat edhe faktet, qeveritë dhe çqeveritë (Noli 1977: 144). Ja një fjalëformim i ri i Nolit, çqeveri – për qeveritë e korruptuara, mashtruese. Sa shumë do t’i shkonte shqipes që kjo fjalë të përdorej edhe për qeveritë dhe qeverisjen e sotme.
Gjuha e jashtëzakonshme e Nolit krahasohet me gjuhën e mjeshtërve më të mëdhenj që krijuan gjuhë: me Naimin, Fishtën, Mjedën, Konicën. Nuk ka sot shkrimtar e letrar që nuk i referohet gjuhës eprore të Nolit. Dhe ja një referim i tillë i shkrimtarit dhe publicistit Lazër Stani:
Reklama
“Shqipja, si një ndër gjuhët më të vjetra, u krijua si gjuhë jo nëpërmjet shkrimit letrar (shkrimi i saj është fatkeqësisht i vonë) po nëpërmjet këtyre fëmijëve “të lindur me gojë” që gjatë mijëra vjetëve shprehën në shqip ndjenjat e tyre, ankthet, vizionet, ëndrrat, shpresat. Dhe arritën të krijojnë një gjuhë të jashtëzakonshme. Gjuha e Konicës, Naimit, Fishtës, Mjedës, Nolit, por edhe shkrimtarëve dhe përkthyesve të tjerë shqiptarë të shekullit të njëzetë nuk erdhi si një rastësi dhe as falë gjenisë së tyre gjuhësore. Kjo gjuhë tashmë ishte krijuar prej shekujsh, por ata mundën, falë instinktit të tyre të lindur për fjalën, të shprehen në shqip, duke e çliruar këtë “gjuhë të Perëndisë” me aq sa mundën nga ndotjet dhe barbaritë gjuhësore”.
Reklama
Fan Noli ka kontribut të ndjeshëm në formimin e shqipes standarde. Me veprën e tij letrare e shkencore, historike e muzikore, me përkthimet e tij, me fjalën e përdorur prej tij, me sintaksën e tij, ai ka vënë edhe themelet e gjuhës letrare a standarde. Shqipja që flasim ne sot është produkt edhe i Fan Nolit në përvijimin e stileve, në krijimin e fjalëve të reja, në përdorimin me qokë e me mjeshtëri të frazave, frazeologjisë, tekstologjisë, drejtshkrimit.
Për formimin e shqipes së sotme letrare, studiuesi më i mirë gjuhës së Nolit, Fatmir Agalliu, shprehet:
“Naimi, Samiu dhe Kristoforidhi janë themelvënësit e gjuhës letrare të përbashkët të kombit tonë dhe Noli është ndër kurorëzuesit kryesorë, në mos më i shquari, të procesit të ngjizjes dhe të ngulitjes së saj këto vitet e fundit… Ndihmesa e Nolit në përzgjedhjen e varianteve dhe në ngulitjen e normës është e ndjeshme. Kjo lidhet patjetër edhe me prestigjin e veprave të tij dhe me përhapjen e tyre, sidomos të përkthimeve të Historisë së Skënderbeut dhe të poezive “ (Agalliu 1995: 36, 37).
Reklama
Sikurse pohon gjuhëtari i shquar Agalliu, “Është gjë e ditur se në krijimin dhe ngulitjen e formës letrare të një gjuhe roli kryesor i takon letërsisë artistike, shkrimtarëve”. E në këtë rol Noli bëhet pararendës i drejtshkrimit të sotëm. Prandaj janë pa bukë kontestimet e tilla që i bëhen standardit sot nga disa inatçorë të çoroditur që kërkojnë krahinën në gjuhën e përbashkët dhe përmbysjen e standardit, kinse për të rregulluar padrejtësitë që i qenkan bërë gegërishtes. Për të tillët publicisti dhe regjisori Xhelil Aliu do të shprehet:
“Duke bërtitur me të madhe për padrejtësitë e njërit dialekt ndaj tjetrit, apo duke bërë botime me dialektet e dikurshme të gegërishtes, të cilën nuk e kuptojnë lehtë as vetë gegët, mund të kënaqen vetëm ambiciet e disa inatçorëve të çoroditur, por, kurrsesi nuk i vjen ndonjë e mirë gjuhës. Një frymë e tillë ka nisur të japë ndikimet e veta në të folurën e përditshme, sidomos tek një pjesë jo e pakët e kosovarëve, të cilët po priren nga dialektalizmat e thella, duke i u larguar standardit të gjuhës letrare. Se si mund “t’u hapet rrugë dialekteve, por pa ndëshkuar standardin”, këtë mund ta dinë tamam vetëm autorët e këtyre ideve. Siç thoshte i ndjeri Arbër Xhaferi, “Dialektet i takojnë feudalizmit- standardi letrar, shoqërisë dhe shtetit modern”. Dhe më poshtë vazhdon: “Standarti gjuhësor, mbase i vetmi ind që lidh shqiptarët e të gjitha anëve, tashmë shndërrohet në instrument që do t’i përçajë shqiptarët, jo vetëm në gegë e toskë, por edhe sipas kufijve politikë”. (Të flasim shqip, por të merremi vesh!, Gazeta “Telegraf”, 28.5.2014).
Fan Nolin, si një erudit i pashoq i shqipes dhe i shumë gjuhëve të huaja, e ka shqetësuar në mënyrë të veçantë ruajtja e natyrës së shqipes kur shkruajmë. “Përse nuk vëmë re pak natyrën e shqipes?” – shprehej Noli. Po edhe ne sot, a nuk duhet t’ia bëjmë vetes këtë pyetje, kur shqipen e shkruar kemi kërrusur me gjithfarë ndërtimesh të çoroditura me frymë të huaj jo vetëm në fjalor, por edhe në morfologji, në sintaksë e në frazeologji?
Fan Noli dhe oratoria e tij politike
Fan Noli ishte brilant edhe në mendimin politik dhe në oratori, në ndërtimin e miqësive që na ka lidhur me kohë me Amerikën. Më 4 qershor 1959, në Kishën e Shën Gjergjit në Boston, në 100- vjetorin e Statujës së Lirisë, foli edhe F. Noli me fannolikat e tij:
“Amerika është nëna jonë kombëtare. Ajo na ka dhënë mënyrën amerikane të jetesës, demokracinë dhe mundësinë e barazisë. Ajo na ka dhënë katër liritë, d.m.th., lirinë në përgjithësi, lirinë e të mospaturit frikë, lirinë e fjalës dhe lirinë e besimit. Tani që ne jemi mësuar në to, i marrim ato falas. Thjeshtë harrojmë se s’kishim asnjë prej këtyre në atdheun e vjetër dhe se shumë pak vende i gëzojnë ato tani. Kjo është dita e përtëritjes së kujtesës sonë.
Në atdheun e vjetër, gjatë regjimit turk, popullit tonë nuk i lejohet t’i lutej Zotit në gjuhën e vet. Qeveria Turke e konsideronte përdorimin e gjuhës shqipe në shërbesa si subversive dhe peshkopët tanë demode mendonin se Ungjilli i Jezu Krishtit duhej të predikohej në një gjuhë klasike që s’e kuptonte njeri. Por ne besojmë se përdorimi i një gjuhe që kuptohet nga populli pajtohet me traditat më të vjetra të Kishës. Kjo traditë vjen që nga koha e Zotit tonë shpëtimtar, i cili u thoshte Apostujve të tij: “Shkoni ju dhe mësoni gjithë kombet”. Në përputhje me këtë urdhëresë ne i kemi sjellë popullit mesazhin e Zotit, duke shërbyer, predikuar dhe përhapur literaturë në gjuhën që kuptojnë, d.m.th., në shqip. Deri tani kemi botuar 14 libra liturgjike kryesore, 10 prej tyre në gjuhën shqipe dhe 4 në anglisht. Dhe tani brezi i ri gjithashtu mund të ndjekë shërbesat në një gjuhë që e kupton, d.m.th., në anglisht.
Këto arritje u bënë të mundura në sajë të lirisë së besimit dhe të shumë mirësive që gëzojmë në këtë demokraci të madhe. Jemi mirënjohës që jetojmë në tokën e njeriut të lirë. Zoti e bekoftë Amerikën!”
Më bukur se kaq, më mirë se kaq, nuk dimë që mund të flitet e të shkruhet për Amerikën që i mbrojti kurdoherë shqiptarët. Për Amerikën që vërtet është Nëna jonë. Nuk dimë se mund të flitet më mirë për përdorimin dhe mbrojtjen e shqipes edhe në predikimet liturgjike.
Fan Nolit bota shqiptare i mbetet borxh gjithnjë. I mbetet borxh edhe gjuha shqipe për fannolikat e tij të papërsëritshme, po aq sa edhe ai i mbetet borxh gjuhës shqipe që i dha atij forcën dhe krenarinë e të qenit shqiptar.
Fan Nolin ne sot mund ta respektojmë kur të punojmë për gjuhën “përbashkme shqipe”
Fan Nolin ne sot mund ta respektojmë jo duke thënë fjalë të mëdha e të përzgjedhura për të në përvjetorë të rastit, siç është edhe ky përvjetor. Fan Nolin ne sot mund ta respektojmë në radhë të parë edhe duke përdorur korrekt gjuhën e sotme shqipe, në shkollë e në universitet, në administratën shtetërore e publike, në medie, për të cilën punoi aq shumë edhe ky tribun, që me fjalime të zjarrta e me shkrime të fuqishme mbrojti të drejtat e popullit tonë, e mbrojti këtë gjuhë dhe luftoi për një çështje të madhe kombëtare. Fan Nolin ne sot mund ta respektojmë kur të punojmë për gjuhën e “përbashkme shqipe” (siç thoshin rilindësit) dhe kur të mos punojmë për ristandardizimin e shqipes standarde. Me një fjalë, kur ta kujtojmë Fan Nolin, ne duhet ta kujtojmë edhe gjuhën shqipe, të mos e flasim shqipen si çobanët e Sharrit, siç thoshte një publicist dhe studiues i ideve (Naser Aliu). Ndryshe, ne nuk e kujtojmë Fan Nolin në dimensionet e tij. Por e kujtojmë në varfërinë tonë kulturore e shpirtërore, në të kundërtën e tij. Bëhemi kinse e kujtojmë, sa për demagogji e pozë.
Të rrallë janë ata që e kanë folur dhe e kanë shkruar gjuhën shqipe si Fan Noli. Ja si flet e shkruan ai me një program përpara popullit të Korçës për bujqësinë: “Shqipëria ka pasurinë që duket, e cila është përmbi tokë dhe pasurinë që s’duket, nën tokë. Uroj me gjithë zemër që pasuria nën tokë të jetë më e madhe se sa e kuptojmë, po është marrëzi të kryqëzojmë duart e të presim të gjitha të mirat nga kjo pasuri problematike e të lëmë të pazhvilluar pasurinë parimtare (ja një fjalë e re e Nolit pasuri parimtare = pasuri e parë, themelore, kryesore, për bujqësinë), e cila sikundër na sigurojnë të gjithë ekspertët e huaj, është e mjaftë (ja një ndajfolje e përdorur si mbiemër) për të ushqyer dhjetë herë më tepër ndenjës (ja dhe një neologjizëm tjetër ndenjës për “banor”) se sa ka Shqipëria sot” (Noli 1977: 70). Për punë të pasurive, gjuha e Nolit është pasuri parimtare (e parë, kryesore) që na jep pamjen e mjeshtrit të madh.
Martin Camaj, në esenë “Mbi funksionin e gjuhës së Nolit dhe Konicës”, heton se “si Noli ashtu dhe Konica në shkrimet e tyre patën parasysh gjithnjë që të kuptoheshin nga gjithë shqiptarët. Këtij qëllimi ia arritën me një përqindje të lartë. Rruga që ata ndoqën qe kjo: ata zgjodhën forma të rrafshta stilistike, u larguan me qëllim nga variantet e shumta të leksikut nëndialektor të formave morfologjike të rralla. Pa ditur ndoshta, iu përmbajtën disa principeve, ndjekja e të cilave çon drejt nji njësimi gjuhësor” (Shamku 2013).
Fan Noli lëvroi e mbolli shumë për kulturën shqiptare, e mbi të gjitha mbolli farën e një shqipeje… fannolikat. Shqipja në laboratorin e Fan Nolit i ka gjitha lulet dhe shprehësitë e saj. Prandaj veprat e Nolit lexohen me ëndje e me kënaqësi dhe kuptohet lehtë nga të gjithë.
Për njohjen e gjuhës Jean Herbert thoshte:
“Të njohësh një gjuhë është shumë më tepër se një leksik dhe një sintaksë. Duhen njohur të gjitha nivelet e gjuhës, nga më i kulluari te më popullori, duhen njohur veçoritë krahinore, apo sociolektet, me fjalë të tjera të gjitha shmangiet gjuhësore, duhet pasur edhe një kulturë mjaftueshëm të thellë për të zbuluar citimet apo referencat që i bëhen një vepre, një imazhi, një kujtese kolektive”.
Në këtë kuptim, Noli i njihte të gjitha këto nivele të gjuhës idealisht. Ai krijoi një simfoni të madhe për gjuhën dhe krijoi një shqipe të madhe për nevojat komunikuese të një kombi të vogël. Në farkën krijuese të Nolit shqipja rrjedh shqip në të gjithë dejtë e saj.
Noli, për vlerat njohëse të gjuhës e të kombit, thoshte:
“Lëvizja për të ngritur gjuhën shqipe në shkallë kombëtare nisi në Toskëri” (Agalliu 1999).
Ai këtë e pohonte jo se i përkiste të folurës jugore, por sepse kjo ishte gjendja reale që e kishte arritur shqipja falë punës së çmuar të shkrimtarëve, e ku një kontribut të pallogaritshëm ka dhënë edhe ky kryeshkrimtar e kryeorator Fan S. Noli. Vërtet Fan Noli ka qenë më jetëshkurtri në pushtet ndër ata që kanë qeverisur Shqipërinë, por Fan Noli është ndër ata shkrimtarët që si krijues gjuhe e bahçevan i shqipes, si stilist, mbetet jetëgjatë në letrat shqipe që nuk ia lëshon kurrkujt kryet e vendit.
Është vështirë të thuhet sot se cili ishte roli më i rëndësishëm i Nolit: si letrar, si publicist, si historian, si kishtar, si politikan, si përkthyes, si muzikolog, si poliglot etj. Por, një gjë nuk është vështirë të dihet, që Noli përdori shqipen më të rrjedhshme që mund të kesh sot.
Fan Nolit do t’i shkonin fjalët që ky vetë i thoshte për Faik Konicën:
“Faik Konica, njohës i mirë i pesëmbëdhjetë gjuhëve të huaja, që e fliste frëngjishten si një francez dhe që e fliste anglishten si një anglez, ishte pa dyshim dhe ustai më i madh i shkrimit të gjuhës shqipe”.
Fan Nolin ne nuk duhet vetëm ta përkujtojmë në raste përvjetorësh, por duhet edhe të mësojmë prej tij se si duhet të punojmë për gjuhën shqipe dhe si ta flasim shqipen shqip.
“Pesë anarkitë” e Nolit dhe anarkitë tona sot
Noli ishte nga ata idealistët e mëdhenj që deshi Shqipërinë ta bënte një vend normal si vendet e tjera të Europës. Në Parlamentin Shqiptar më 1924 do të artikulonte aq saktë ato “Pesë anarkitë tona” (anarkia fetare, anarkia sociale, anarkia morale, anarkia patriotike, anarkia e idealeve), që në thelbin e tyre kanë qenë si të thuash programatike se si të dilet nga kaosi që shqiptarët i kishin krijuar vetes, e që mjerisht këto anarki na riciklohen edhe sot.
Anarkitë tona apo çoroditjet tona nuk janë fashitur pothuajse as pas një shekulli qëkur i artikulonte Noli. Përkundrazi, ato sot janë bërë edhe më të egra, më të anarkishme, me mbishtresime të reja çoroditjeje.
Anarkia fetare: Në emër të fesë a të besimit fetar, sot kemi mbërritur deri aty sa të kontestohen deri dhe figurat e përbotshme e Skënderbeut dhe e Nënë Terezës që bota shqiptare njëherë pati fatin që t’ia jepte njerëzimit. Nuk ka si të mos ta quash anarki kur sekush mund të fyejë idhujt kombëtarë, sekush mund të poshtërojë simbolet, sekush mund të propagandojë radikalizmin fetar.
Anarkia sociale: Nuk ka si të mos ta thuash se klasa jonë politike sot është bërë thellësisht shkatërrimtare, degjenerike, një kope gënjeshtarësh dhe mashtruesish ordinerë, pa kulturë, pa dije, pa sensin e masës për asgjë, moralizues të rremë, banditë, zhvatës, me procese të hapura gjyqësore, me dosje krimesh dhe korrupsioni. A i thamë të gjitha? Mbase jo, sepse përsëri të duket sikur fjalët nuk e thonë atë që duhet – vë gishtin në këto plagët tona publicisti Mehmet Kraja.
Anarkia morale: Sot nga fjalët intelektual, profesor, akademik përfundimisht duhet hequr aureolën e idealistit dhe duhet shtuar nuanca të tjera kuptimore, në mënyrë që të davariten mjegullat e reja e të vjetra dhe faqe botës të dalin të tillë siç janë, njerëz me vese dhe me vlera të dyshimta ose pa to fare, të gënjeshtërt, egoistë dhe servilë deri në neveritje. Ndërsa politikani është bërë sinonim i zhvatësit dhe kriminelit, por mbi të gjitha i moralizuesit të rremë dhe vulgar, i cili kudo në botë thotë gënjeshtra me shumicë, por te ne gënjen më së shumti pikërisht atëherë kur thotë se të gjitha i bën për Kosovën dhe popullin e saj (Mehmet Kraja).
Anarkia patriotike: Sa matrapazë e lapërdharë, arrivistë të pandreqshëm, pa shkollë dhe pa dije, natyrisht janë shumë të “brengosur” me fatin dhe ardhmërinë e kombit dhe e shpallin veten patriotë, vetëm e vetëm për të qenë ata në krye të institucioneve “për të mirën e venit!”.
Anarkia e idealeve: idealet e dikurshme të Nolit e të Rilindasve të tjerë për gjuhën, për kombin, për trashëgiminë tonë kombëtare gjithnjë e më shumë sikur janë shndërruar në ideale të paqena, në një përzierje fatale të vlerave dhe konfuzionit politik, identitar, historik, botëkuptimor, fetar dhe kulturor.
Fan Noli ynë i madh, sikur të ishte i gjallë sot, do t’u shtonte këtyre anarkive edhe disa anarki të tjera, le t’i quajmë produkte “demokratike”:
Anarkia gjuhësore – harxhohet shumë kohë kundër standardit të shqipes, në vend se të harxhohet kohë për mësimin e shqipes. Në Itali, ta zëmë, italishtja ekziston si gjuhë, është pranuar prej të gjithëve megjithëse ka dialekte shumë të largëta nga gjuha që studiohet në shkollë. Asnjërit nuk i vjen në mend që të ndryshohet standardi.
Është një fakt që duket sheshazi që sot ndodhemi në epokën gjuhësore më të çoroditur antistandarde, ku kemi një shqipe të varfër dhe me përplot shkarje nga norma standarde dhe kur askush nuk jep llogari për këtë. Këtë situatë papërgjegjshmërie gjuhësore e kemi në medie, në institucionet dhe në administratën shtetërore e publike, në botimin e literaturës shkollore dhe universitare, në tekstet mësimore, në revista dhe në edicione të tjera të ndryshme. Çfarëdo teksti dhe botimi universitar që të marrësh në dorë, do të mund të vëresh aty papërgjegjshmëri të shumta gjuhësore, që selisin në formimin e lexuesit kulturë të mangët gjuhësore.
“Gjuha shqipe është e kërcënuar nga inercia dhe ca nga çorodia e tranzicionit, si ajo që përfshiu edhe heroin kombëtar Skënderbeun” (Edi Rama), dhe ndaj kësaj ne nuk duhet të rrimë indiferentë, sepse po rrëshqasim në anarkinë gjuhësore.
Anarkia universitare – krijimi pa fund i universiteteve publike e private në botën shqiptare dhe pa asnjë standard, që po të kërkohej një shprehje më e përshtatshme për të karakterizuar periudhën e viteve të fundit tek ne, më e goditura do të ishte Universitetomania. Universitetet që prodhojnë diploma fiktive të shkollës së lartë dikush i ka quajtur dhe “Huniversitetet”, pasi këto ishin zyra financiare, që pajisnin “hunjtë” e shoqërisë shqiptare, me diploma fiktive të shkollës së lartë.
Anarkia akademike – shihni çfarë akademish të shkencave kemi sot, Akademi të shkencave pa asnjë shkencëtar, kur gjithkush bëhet akademik me titull të dhuruar, pa asnjë punim apo vepër shkencore për të qenë.
Fan Noli artikuloi i pari “Anarkitë tona”, fshikulloi i pari veset tona. Ne sot duhet ta vlerësojmë dhe rivlerësojmë Nolin kur të punojmë për gjuhën e “përbashkme shqipe”, kur të identifikojmë problemet tona, kur ta vëmë gishtin në plagët tona, kur të luftojmë anarkitë tona.
Po si mund të dilet nga rrethi vicioz i anarkive tona?
Për të dalë nga kjo gjendje shoqërore e kombëtare që na ka mbërthyer, besojmë dy janë rrugët që i gjejmë të artikuluara në formë anekdotike edhe te populli i Kosovës:
1. “Ta duam dhe ta vlerësojmë njëri-tjetrin sa e urrejmë”, dhe
2. “Të dimë sa s’dimë”.
Vetëm atëherë do të jemi të shpëtuar. /Revista “Akademia”/Telegrafi/
____________
