Home HISTORI/ARKEOLOGJI Arkitektura Osmane në Shqipëri 1385-1912

Arkitektura Osmane në Shqipëri 1385-1912

November 3, 2022

590

Vështrim i përgjithshëm i arkitektursë osmane Berat Burim Delvina Durrësi Elbasani Gjirokastra Kanina Kavaja Korça Kruja Lezha Leskoviku Përmeti Peqini Petrela Pogradeci Prezë (Preza)Shkodra Tepelena Tirana Vlora

Për Perandorinë Osmane, tokat që sot përbëjnë Republikën e Shqipërisë, ishin një provincë e rëndësisë së dytë. Megjithatë, tokat shqiptare përbënin një zonë kufitare me vlerë të madhe strategjike, zonë e cila duhej të mbahej nën një kontroll të fortë, sepse shërbente si trampolinë e fuqishme, jo vetëm për planet ekspansioniste të osmanëve, por edhe për fuqitë e kristianizmit latin. Një fakt i tillë shpjegon historinë e turbullt të vendit në periudhën mesjetare dhe na ndihmon të kuptojmë përpjekjen këmbëngulëse të osmanëve në shekullin XV, për ta nënshtruar atë. Rëndësia relativisht e kufizuar e tokave shqiptare për Perandorinë Osmane pasqyrohet shumë qartë në arkitekturën islame të paraqitur nga mjeshtrat e rinj. Krahasuar me madhështinë e arkitekturës osmane në qytete të tilla si Sofje, Shkup, Serres, Edeme apo Selanik, veprat arkitekturore në Shqipëri janë shumë të thjeshta. Por, nëse i shohim ato si shprehje e një mjedisi material relativisht modest në periferi të shtetit islam, këto vepra shfaqin natyrën e tyre të veçantë,natyrë që nuk është pa interes për t’u trajtuar. Sot, këto vepra janë e vetmja kujtesë e një periudhe të së kaluarës shqiptare, e cila është keqkuptuar për një kohë të gjatë. Ato flasin për një zhvillim të mrekullueshëm kulturor që filloi si një art i importuar, por që, me kalimin e kohës, u paraqit si diçka karakteristike shqiptare.

Struktura gjeografike e vendit, prej së cilës thuajse treçereku është reliev i thyer, male me pyje dhe malësi alpine, ndërsa çereku tjetër është reliev i shtrirë dhe këneta (veçanërisht përgjatë bregdetit), nuk e ka lejuar shfaqjen dhe krijimin e një ekonomie të pasur, të bazuar tek bujqësia. Gjithashtu, kjo pozitë gjeografike ka penguar zhvillimin e qyteteve të mëdha, për shkak të mungesës së zonave të përshtatshme. Një disavantazh tjetër ka qenë edhe mungesa e plotë e minierave. Pavarësisht nga këto kushte të pafavorshme, Shqipëria ka marrë pjesë në të gjitha zhvillimet dhe etapat e kohës. Monumentet e ruajtura të arkitekturës bizantine dhe latino-dalmaciane janë dëshmi e kësaj kulture të lulëzuar në Shqipërinë e Mesjetës, ashtu sikurse edhe gërmadhat e mureve madhështore të qytetit apo gurët e latuar të varreve, që nga koha e hershme e ilirëve.

Shqiptarët nuk arritën të formojnë asnjëherë një shtet, që të përfshinte pjesën më të madhe të njerëzve që flisnin shqip. Këtë nuk e bënë as në kohën e ilirëve, as në kohën e mesjetës dhe as në kohën tonë të nacionalizmit agresiv, kur thuajse gjysma e vendit jeton jashtë kufijve të përcaktuar pas Luftës I Botërore. Historia e Shqipërisë, është histori e pushtimit nga sundimtarë të huaj dhe histori e luftës së feudalëve të vegjël shqiptarë, kundër këtyre të huajve apo kundër njëri-tjetrit. Periudha osmane e historisë shqiptare, konsiderohet si periudha më e gjatë e të gjitha sundimeve të huaja. Ajo zgjati nga viti 1385 deri në 1912. Në fakt, nuk ekziston ndonjë arsye e veçantë për të pyetur nëse një periudhë e tillë kaq e gjatë mund të etiketohet akoma si “e huaj”, edhe pse historiografia nacionaliste moderne nuk ka ndonjë problem ta konsiderojë si të tillë. Gjithsesi, përveç asaj romake, periudha osmane, që pati ndikimin më të madh nga të gjitha të tjerat. Vendi që zë Shqipëria brenda strukturës së historisë osmane nuk është i pazakontë. Ndonëse pas fazës fillestare të pushtimit, rezistenca kundër pushtuesve të rinj ra shumë shpejt në të gjitha vendet e Ballkanit, në Shqipëri ankthi zgjati për një shekull apo më tepër. Rezistenca e shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë të shekujve XV dhe XVI, ashtu sikurse edhe revoltat e tyre në shkallë të gjerë në shekullin e kaluar, u mundësua në njëfarë mase nga natyra e pakalueshme e vendit dhe prania e një popullsie të fortë në male. Banorët e maleve jetonin në struktura fisnore apo klane (në fillim të shekullit XX ata vazhdonin të kishin të njëjtin sistem organizimi), natyra e të cilave nuk lejonte ndonjë ndërhyrje nga jashte. Një faktor tjetër ishte komunikimi i lehtë me fuqitë detare të Mesdheut, që, gjatë viteve, kishin treguar një interes të madh për këtë vend. Nga këto fuqi mund të sigurohej gjithmonë mbështetja për një rezistencë më të gjatë. Faktorë të tillë u dhanë mundësi shqiptarëve që t’i rezitonin pushtimit përtej kufirit, në të cilin u dorëzuan të tjerët.

Arsyet për rezistencën ndaj fuqisë osmane nuk janë plotësisht të qarta. Megjithatë, kryesisht, ato duket se kanë ardhur ngapërpjekja e osmanëve për të ngritur një administratë të centralizuar, e cila nga natyra e saj i tejkalonte besnikëritë fisnore dhe interesat lokale të atjeshme. Këto zona nuk ishin administruar asnjëherë nga ndonjë qeveri dhe nuk ishin përfshirë as në strukturën feudale. Vetëm pas një shekulli të tërë të një rezistence të armatosur dhe një shekulli tjetër paqeje e stabiliteti relativ, shqiptarët u përgatitën për të pranuar osmanët dhe bashkë me ta edhe fenë e kulturën islame, duke e bërë Shqipërinë vendin e vetëm islam, joturk në Ballkan. Në shekujt XVII dhe XVIII, fenë e Profetit Muhamed e pranuan treçereku i vendit dhe kjo fe ishte një faktor i rëndësishëm bashkimi. Pas kësaj, për Perandorinë Osmane, Shqipëria u kthye në një brez kufitar që mund ta mbronte veten dhe në të njëjtën kohë mund të shërbente si vend rekrutimi për ushtarë të guximshëm, ashtu edhe për ata njerëz, të cilët formuan elitën politike dhe ushtarake të shtetit.

Për një kohë të gjatë, tokat shqiptare, tokat e Ilirisë së kohërave të lashta, u përfshinë në Perandorinë Bizantine dhe sundimi bizantin duket se ka qenë më tepër formal, duke përvetësuar vetëm qendrat e mëdha urbane, veçanërisht në jug. Gjatë sundimit sllav në mesjetën e hershme, ilirët pjesërisht të romanizuar, u futën në masën e të porsaardhurve, dyndja e të cilëve shkaktoi ndryshime të mëdha etnike. Shqiptarët që mbijetuan përbënin vetëm popullsinë blegtore që jetonte në malet e pakalueshme, kurse në pjesët e tjera të Ilirisë së lashtë, të tilla si: Dalmacia, Maqedonia etj., ata u zhdukën plotësisht. Megjithatë, kërkimet arkeologjike të bëra gjatë kohëve të fundit në Shqipëri, tregojnë për një vazhdimësi në shkallë më të madhe sesa ajo që ishte menduar më parë. Bashkëjetesa e gjatë e bujqve sllavë me blegtorët malësorë shqiptarë, la pas një ndikim të fortë tek këta të fundit. Ky ndikim u reflektua si në gjuhë ashtu edhe në toponimi, ku vazhduan të përdoren (të huazuara) një numër i madh fjalësh dhe emrash të qyteteve, fshatrave, kodrave dhe lumenjve.

Në shekujt IX dhe X, tokat shqiptare u përfshinë në perandorinë e parë bullgare, edhe pse bizantinët u kthyen pas vitit 1018. Nga periudha e dytë e sundimit bizantin, e cila me disa ndërpreqe të gjata zgjati deri në gjysmën e shekullit XIV, janë ruajtur deri sot disa kisha të fshatit dhe disa manastire.

Nga shekulli XI dhe më vonë, qytetet e mëdha në zonën bregdetare, që datojnë të gjitha në të kaluarën greko-romake, u përdorën si trampolinë për planet ekspansioniste të disa fuqive mesdhetare. Trashëgimia kulturore e kësaj kohe përbëhet kryesisht nga kalatë. Pjesa veriore e vendit, në masë të gjerë katolike gjatë gjithë Mesjetës, ishte e zotëruar politikisht nga Serbia: për dy shekuj, qyteti i rëndësishëm i Shkodrës ishte kryeqyteti serb. Zonat malore, që ishin jashtë rrjedhës së ngjarjeve, mund të ndihmonin vetëm një numër të kufizuar njerëzish. Kryesisht, kur sëmundjet ngjitëse i shkatërronin bagëtitë e tyre, malësorët nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të emigronin dhe të gjenin punë si barinj, si mercenarë apo të zbrisnin në fushat afer. Në kohën e qeverisjeve të dobëta dhe ndarjeve politike, malësorët i zaptuan fushat, të cilat u shqiptarizuan me kalimin e kohës. Sipas burimeve historike, në shekujt XII dhe XIII u krijua një shtet i vogël me emrin Arbër, që kishte Albanopolisin legjendar si kryeqytetin e tij. Ky shtet, ishte e para njësi politike pas pushtimit romak të Ilirisë.

Në gjysmën e parë të shekullit XIV, kombi shqiptar u bë dëshmitar i një ekspansioni të madh. Gjatë këtij ekspansioni, presioni serb nga veriu i shtyu shqiptarët në drejtim të Jugut. Gjatë gjysmës së dytë të po këtij shekulli, blegtorët shqiptarë së bashku me familjet e tyre, u shpërndanë në të gjitha tokat greke, që atëherë ishin të ç’organizuara dhe të ndara. Ata arritën që të vendosen për një kohë të gjatë në Atikë, Boeti dhe Peloponez. Shpërnguljet në fjalë kanë një rëndësi të veçantë për temën që po trajtojmë, sepse i përgatitën këto vende për pranimin e Islamit, duke zgjeruar kështu bazën për shfaqjen e një shoqërie islame në tokat greke. Shqiptarët njihen si indiferentë përsa u përket çështjeve të fesë; në Mesjetë ata u kthyen qëllimisht nga ortodoksë në katolikë apo anasjelltas, kurse në kohën e pushtimit osman, kaluan nga kristianizmi në Islam. Megjithatë, ndarja historike midis veriut katolik, i cili fliste dialektin geg, dhe jugut ortodoks, ku flitej toskërishtja, vazhdoi edhe gjatë kohës së sundimit osman. Gjithashtu, ekzistonte edhe një lloj ndryshimi në temperament, që duket se ka ndikuar tek të dyja grupet në zgjedhjen e njërit apo tjetrit prej urdhrave të dervishëve. Një ndarje e tillë pati pasoja të mëdha kulturore, sepse veriu ishte i orientuar nga Italia katolike, ndërsa Dalmacia dhe Jugu drejt Greqisë bizantine.

Pas shpërbërjes së Perandorisë Serbe, që kishte zaptuar të gjitha territoret shqiptare gjatë një dekade të tërë në gjysmën e shekullit XIV, vendi ishte i ndarë midis feudalëve të vegjël. Disa prej këtyre feudalëve ishin shqiptarë, kurse të tjerët me origjinë serbe. Të gjithë këta feudalë përpiqeshin që t’i transformonin pronat e tyre në principata të vogla, duke luftuar me njëri-tjetrin dhe duke e përgatitur në këtë mënyrë vendin për depërtimin osman. Nga ajo periudhë janë ruajtur disa kështjella dhe kisha, të ndërtuara nga këta feudalë: në veri, stili arkitekturor i këtyre ndërtesave është Dalmacian, në jug, veçariërisht stili bizantin në qytetin e Beratit, në lindje dhe pjesërisht edhe në veri, ndërtesat ishin në stile të ndryshme të Serbisë mesjetare. Megjithatë, në zonat e thella të vendit, kultura urbane ishte pak e zhvilluar.

Gjatë shekullit XIV, Republika e Venedikut mori disa fortesa përgjatë brigjeve moçalore shqiptare dhe vazhdoi politikën e fuqive italo-franceze të shekujve të mëparshëm. Meqë në krahinat malore u rekrutuan mercenarë për ushtritë e forcave të ndryshme, ato arritën të ruanin një shkallë të konsiderueshme të pavarësisë lokale dhe një formë shoqërie, të bazuar në sistemin klanor. Në këtë mënyrë, këto krahina nuk pranuan ndonjë autoritet tjetër, përveç prijësve fisnorë. Duke qenë se malësorët i kontrollonin këto zona, secila prej qeverive duhej të arrinte në një mirëkuptim me ta, në këmbim të disa privilegjeve. Edhe Perandoria Osmane nuk përjashtohej nga zbatimi i një rregulli të tillë.

Si fillim, osmanët ranë në kontakt me Shqipërinë në dekadën e fundit të mbretërisë së Muradit I. Karl Topia, feudali i zonave qendrore, i thirri turqit, të cilët po bënin ekspedita ushtarake në Maqedoni, për ta ndihmuar atë në luftën me Balshën II, feudalin e fuqishëm serb të Shkodrës dhe gjithë Shqipërisë së Veriut. Në betejën e Savrës, në vitin 1385, Balsha vdiq dhe ushtria e tij u shkatërrua. Turqit, ngadhënjimtarë, fituan mundësinë për të imponuar një shkallë të caktuar pushteti mbi vendin. Menjëherë pas betejës, shumë prej feudalëve shqiptarë e njohën Muradin si sundimtarin e tyre. Ata i mbajtën të gjitha pronat e tyre të mëparshme, por duhej të paguanin xhizen (taksën lokale) dhe të furizonin me trupa ndihmëse. Në këtë mënyrë, pushteti filloi t’i përngjante gjithnjë e më tepër sundimit bizantin dhe atij serb, vendin e lirë të të cilëve filluan ta zënë osmanët.

Gjatë sundimit të Bajazidit I, një dekadë apo më tepër pas betejës së Savrës, osmanët filluan, të përhapnin sistemin e tyre të timarit, për zotërimin e tokave në Shqipëri si fillim përgjatë luginave qendrore. Një hap i tillë kishte për qëllim që ta afronte Shqipërinë me shtetin osman. Së bashku me sistemin e timarit, në zonat e Korçës dhe Përmetit (zona afer Maqedonisë osmane), u krijua një administratë e rregullt me kadinjtë dhe subashët, përkatësisht si kryetarë të administratës civile dhe asaj ushtarake. Pas një periudhe të përkohshme frenimi, e shkaktuar nga dyndja e mongolëve me në krye Timurin në Anadoll, në vitin 1402, osmanët arritën të forconin dhe të zgjëronin sundimin e tyre mbi vend. Në vitin 1417, nën sundimin e Mehmedit I, qytetet më të rëndësishme të jugut, Berati, Gjirokastra dhe Vlora hynë nën kontrollin e drejtpërdrejtë osman. Menjëherë pas kësaj periudhe, Shqipëria jugore dhe ajo e mesme u shndërruan në provinca shqiptare; Kryeqyteti i këtij sanxhaku të ri u bë Gjirokastra. Pushtimi i mëtejshëm i tokave shqiptare ishte një proces që zgjati më shumë se një shekull. Ndërkohë që, në rastet e tjera osmanët patën mundësinë që të asgjësonin kundërshtarët e tyre, në Shqipëri ata duhet të gjenin një farë mirëkuptimi me secilin prej feudalëve të asaj kohe, sepse nuk kishte ekzistuar asnjë pushtet tjetër qendror, qysh prej rënies së Perandorisë Serbe. Shumë prej këtyre feudalëve u bënë pronarë kristianë të timareve, ndërsa të tjerët u emëruan për të udhëhequr një vilajet, i cili zakonisht përfshinte zonën ku ata kishin sunduar më parë. Shumica prej tyre u islamizuan vetëm në brezin e dytë. Nga regjistrat osmanë evidentohet fakti se udhëheqësve të kishave u jepeshin timare: peshkopët e Krujës, Kaninës dhe të Çartalosit si dhe peshkopi i Beratit, mernin timare për mirëmbajtjen e tyre, në këmbim të detyrës së vënies në dispozicion të disa ushtarëve të armatosur mirë në raste lufte. Banorët kristianë të disa prej fortesave të mëdha, të tilla si Berati, Kruja apo Skrapari, u lanë si kujdestarë të këtyre kështjellave, në këmbim të heqjes së taksave.

Pas vitit 1431, afersisht për një gjysmë shekulli pasi vendi kishte hyrë nën sundimin osman, Muradi II filloi ta përfshinte plotësisht Shqipërinë brenda shtetit të tij. I gjithë vendi ishte i inspektuar i regjistruar dhe gjithnjë e më shumë toka po ktheheshin në timare. Islamizimi i fisnikërisë së vjetër vazhdoi ngadalë, por në mënyrë të vazhdueshme. Procesi i përfshiijes së tokave shqiptare brenda Perandorisë u bë në mënyrë shumë të kujdesshme dhe graduale, edhe pse banorët luftarakë të zonave të thella u hodhën në kryengritje që në rastin e parë. Fushatat e tyre plaçkitëse bënë që ata të hynin në konflikt të drejtpërdrejtë me shtetin. Një faktor shtesë ishte kontakti i tyre i gjatë, i vendosur me bastionet veneciane përgjatë bregdetit dhe me Mbretërinë e Napolit. Në këtë kohë, shumë prej feudalëve i braktisën tokat e tyre të trashëguara në këmbim të ndonjë posti apo ndonjë çifligu të ofruar nga ndonjëra prej këtyre fuqive kristiane. Osmanët duhej të ofronin kushte më të mira sesa rivalët e tyre.

Ata ia arritën që të fitonin mbi fisnikërinë e ulët, por dështuan në tërheqjen e feudalëve të mëdhenj. Me vendosjen e sistemit të timarit, anëtarët e fisnikërisë së lartë ishin humbësit më të mëdhenj. Kështu, ata u rebeluan në të parin rast që iu dha. Një rast i tillë ishte në vitin 1431, kur u bë një regjistrim i përgjithshëm, i cili do të shërbente si bazë e vënies së taksave në të ardhmen. Disa prej feudalëve, të tillë si Gjergj Araniti, më vonë edhe Gjergj Kastrioti- Skënderbeu, u bashkuan me banorët e malësisë, privilegjet e të cilëve ishin pakësuar në të njëjtën mënyrë. Kryengritja e Aranitit u shtyp shumë shpejt, meqenëse pjesa më e madhe e zotëruesve kristianë të timareve kishin mbetur besnikë ndaj osmanëve. Megjithatë, Skënderbeu, i edukuar si musliman në oborrin e Muradit II dhe i mirëmësuar me të gjitha taktikat e luftimeve osmane, ishte shumë e vështirë që të gjunjëzohej. Në malet e pakalueshme të veriut të vendit, me Krujën e pathyeshme si qendër të tij, Skënderbeu hyri në një luftë të ashpër guerile. As Muradi dhe as djali i tij energjik Mehmedi II nuk ishin në gjendje ta mposhtnin atë. Vetëm pas vdekjes së tij, në vitin 1468, mori fund rezistenca dhe paqja u kthye përsëri në Shqipërinë e veriut. Një pjesë e familjes së Kastriotit tashmë ishte islamizuar. Përhapja e shkatërrimit e shkaktuar nga gjendja e vazhdueshme e luftës në zonat rreth Krujës dhe Dibrës është e dukshme në regjistrat osmanë të taksave të pjesës së dytë të shekullit XV. Jugu nuk mori pjesë edhe aq shumë nëpër kryengritje. Konstatohet se nga fillimi i shekullit XVI një anëtar i familjes së Aranitit, Ali Beu, nipi i Gjergj Aranitit, ka qenë zotërues i një çifligu të rëndësishëm prej 34.457 akçe të ardhurash në vit në zonën e Kaninës, Delvinës dhe Gjirokastrës. Që nga ajo kohë, bastionet e fundit veneciane në bregdet u bënë osmane. Kalaja e Shkodrës u dorëzua pas një rrethimi të gjatë në vitin 1479, ndërsa Lezha dhe Kruja ishin marrë që një vit më parë. Durrësi u mor thuajse pa luftë në vitin 1501. Me manjen e bazave veneciane të Barit dhe Ulqinit, në veri të territoreve të banuara nga shqiptarët, pushtim që ndodhi në vitin 1571 gjatë luftës qipriote, osmanët i përfunduan pushtimet e tyre në Shqipëri.

Deri në vitin 1466, provinca e Arvanitit ishte një njësi administrative e ndarë në nëntë vilajete: Këlcyra, Kanina, Berati, Tomorica, Skrapari, Pavlo Kurtiku, Çartalosi, Kruja dhe Gjirokastra. Nga viti 1431 deri në 1466, kryeqyteti i këtij sanxhaku ka qenë Vlora. Gjatë ekspeditës së vitit 1466 kundër Skënderbeut, sulltan Mehmedi II themeloi qytetin e Elbasanit në zemër të vendit, qytet i cili u bë një qendër e rëndësishme muslimane që në fillimet e tij të hershme. Në po të njëjtin vit, Elbasani u bë kryeqyteti i një sanxhaku të sapoformuar, i cili përfshinte zonat e Shpatit, Çermenikës dhe pas vitit 1501, edhe të Durrësit. Në të njëjtën kohë, një sanxhak i veçantë u themelua në Jug, me Vlorën si kryeqytet dhe me Skraparin, Përmetin (Premedi), Pogoninë, Tepelenën dhe Gjirokastrën si zona administrative (kaza).

Njëherazi, u krijua edhe sanxhaku i Ohrit, me qytetin e Ohrit si kryeqendër dhe me Dibrën, Krujën, Matin, Prespën, Korçën, Bilishtin, Kolonjën, Oparin dhe Tomoricën si zona. Në vitin 1479, Shkodra (Iskenderije) u bë kryeqytet i një sanxhaku të veçantë, në të cilin përfshiheshin kazaja e Podgoricës, Bihorit, Pejës, Prizrenit dhe Karadaxhit (Mali i Zi). Kryesisht, sanxhaku i Shkodrës ishte i ekspozuar ndaj ndryshimeve të mëdha të vijës kufitare. Që në shekullin XVI, në zonën e Dukagjinit ekzistonte një sanxhak i vogël, kryeqyteti i të cilit, me sa duket, ishte Peja (Ipek). Kryesisht, ky sanxhak përfshinte territorin e vjetër të familjes së Dukagjinit, malet e Veriut. Haxhi Kalfa përmend si zona të këtij sanxhaku Lezhën, Altunin, Plavën, Pultin dhe Zadrimën. Në vitet ’30 të shekullit XVI u krijua një sanxhak i veçantë i Delvinës, përballë me bastionin e fundit venecian në tokën shqiptare, Butrintin, si dhe zonës malore të padisiplinuar të Himarës. Ndarjet administrative të sipërpërmendura pësuan ndryshime dhe një numër i caktuar zonash kaluan nga një sanxhak në tjetrin. Gjithsesi, ndarja qendrore mbeti e vlefshme deri në kohën e reformave të fillimit të shekullit XIX.

Në këtë tokë paqësore, osmanët hodhën themelet e disa vendbanimeve të reja urbane dhe krijuan kushtet, në të cilat mund të ngriheshin vende të tilla. Me kalimin e kohës, disa prej këtyre vendbanimeve u shndërruan në qytetet më të mëdhenj të të gjithë vendit. Ndër këto është Elbasani që u përmend edhe më sipër. Në vitet ’90 të shekullit XV u themelua qyteti i Korçës, në territoret e një prej nënpunësve të Bajazidit II. Tepelena është themeluar si një qendër lokale urbane rreth kalasë së ndërtuar në po të njëjtin vend dhe nga i njëjti sulltan. Në shekullin XVI u themelua Kavaja dhe u bë qendra më e rëndësishme e kazasë së Durrësit; një shekull më vonë, qyteti i Durrësit ra përfundimisht. Qyteza e Peqinit filloi ekzistencën e saj si një kështjellë e ndërtuar nga osmanët në shekullin XV, por u bë një qytet i lulëzuar në saje të Abdurrahman Pashës, në mesin e shekullit XVII.

Tirana u themelua në fillim të shekullit XVII. Zhvillimi i saj u ndihmua nga veprimet e Haxhi Et’hem Beut, pak para vitit 1800. Qyteti i rëndësishëm dhe tërësisht shqiptar i Gjakovës, i vendosur jashtë kufijve aktualë artificialë të vendit, u themelua në vitet ’90 të shekullit XVI, rreth themeleve të vendosura nga Hadim Sulejman Efendiu, një shqiptar me pozitë të lartë nderi në gjykatën e Stambollit. Ndërtimet e tij përfshinin xhaminë, medresenë, mejtepin (shkollën), hanin, hamamin (banjën), bibliotekën dhe muvakitanën (vendin e orës). Një strukturë e tillë është karakteristike për mënyrën se si osmanët ndihmuan krijimin e qyteteve të reja.

Nga ana tjetër, në fundin e shekullit XIV, një numër i caktuar qytetesh të vogla në qarkun e Shkodrës, të bazuara ekonomikisht në tregtinë e jashtme, nisën tatëpjetën dhe nuk e rimorën më veten. Shumica prej tyre u shkretuan me kalimin e kohës, ndërsa të tjerat mbijetuan si fshatra (Danjo, Sirq, Shvec, Drivasto). Historia e tyre tregohet nga Theloczy.

Në rast se krahasojmë madhësinë e qyteteve shqiptare të periudhës përpara kryengritjeve të Aranitit dhe Skënderbeut, në vitin 1431, me gjendjen në vitin 1520, në kohën kur u vendosën kushtet dhe pasi kishin kaluar disa dekada me paqe relative, do të shohim se popullsia e shumë prej këtyre qyteteve është dyfishuar, madje edhe trefishuar. Këlcyra u zmadhua nga 100 familje në 510 të tilla, Përmeti nga 40 familje në 260, Kanina nga 216 në 514 dhe Berati nga 175 në 572 familje. Kjo rritje e vrullshme e qyteteve vazhdoi edhe gjatë gjithë shekullit XVI. Berati u zmadhua deri në 1050 familje në vitin 991 (1583), dhe u zgjerua përtej kufijve të ngushtë të qytetit mesjetar me mure. E njëjta rritje e popullsisë vërehet edhe në fshatra, një proces që mund të ndiqet në detaje në librat osmanë të regjistrimit të taksave.

Po të krahasojmë dendësinë e popullsisë së Shqipërisë me atë në pjesë të tjera të Ballkanit, shohim se ajo arrin pak a shumë mesataren(27) dhe është e mirëpopulluar, duke pasur parasysh malet e saj të shkreta. Duke iu referuar regjistrimit të përgjithshëm osman të popullsisë, të vitit 1506 dhe 1520, (28) katër sanxhaqet shqiptare të asaj periudhe kanë patur një popullsi civile prej rreth 517.000 fiymë, nga të cilët 15.000 ishin muslimanë, 2.500 ishin çifutë dhe pjesa më e madhe ishin kristianë.(29) Përveç popullsisë civile ekzistonte gjithashtu edhe një personel ushtarak prej 5.850 vetësh, që përbën 1.1% të popullsisë së përgjithshme. (30) Të gjitha këto shifira, të bazuara në një burim të tillë neutral, siç është regjistri i taksave, na lejojnë që të rishikojmë në mënyrë të gjerë një sërë pikëpamjesh në historiografinë e vjetër. ,

Qytet-Port i Vlorës ka qenë për një kohë të gjatë qyteti më i rëndësishëm dhe më i madh i vendit, me rreth 5.000-6.000 banorë. Rreth gjysma e tyre ishin çifutë (në vitin 1506/ 20,528 familje), refugjatë nga Spanja, të cilët ishin vendosur në Vlorë për të nxitur tregtinë. Vlora kishte një tregti të zhvilluar që përqendrohej në importimin e mallrave evropiane dhe në eksportimin e pëlhurave të pambukut, kadifeve, pëlhurave angore, brokadave, erëzave dhe artikujve prej lëkure nga Bursa dhe Stambolli.

Rritja e ekonomisë dhe ajo e jetës urbane në shekullin XVI u bë paralelisht me lulëzimin e artit kristian, pas-bizantin. Në qytetet dhe fshatrat ortodokse të jugut, u ndërtuan përsëri një numër i madh kishash dhe manastiresh dhe u zbukuruan me afreske të një cilësie të mrekullueshme. Shqipëria nxorri një nga mjeshtrat më të talentuar të pikturës pas-bizantine, Onufrin e Elbasanit, veprat e të cilit janë të ruajtura në disa kisha fshati në zonën e Shpatit afer Elbasanit, në kishën e Shën Theodhorit në kalanë e Beratit dhe në kishën e Apostujve të Shenjtë në qytetin e Kastorias, në Greqinë veriore. Djali i Onufrit, Nikolla, e vazhdoi stilin origjinal të babait të tij. Përfundimisht, fama e tij u përhap deri në qytetin e Arbanasit në Bullgarinë lindore. Në shekujt XVII dhe XVIII, arti madhështor i pikturimit të afreskeve vazhdoi të prodhonte vepra të një cilësie shumë të mirë, me mjeshtra të tillë si: Kostandin Shpataraku, Davidi i Selenicës apo vëllezërit Kostandin dhe Athanas (Thanas) të Korçës. Korça dhe qyteti kristian i Vbskopojës në malet e jugut, ishin qendra të shkollave të pikturës.

Kombi shqiptar dha kontribut të madh edhe në klasën sunduese osmane. Vendi, i cili në antikitet i pa shtatë nga bijtë e tij të ngjiteshin në fronin perandorak të Romës, në këtë linjë mori një post tjetër akoma më të lartë në Perandorinë Osmane. Të paktën 30 vezirë nga më kryesorët ishin me origjinë shqiptare, midis të cilëve ishin nga më të mirët që kishte pasur ndonjëherë perandoria. Inalxhiku përmend Gedik Ahmedin dhe Davud Pashën për pjesën e dytë të shekullit XV, Dukagjinzade Ahmedin, Lutfinë, Kara Ahmedin dhe Hoxha Sinan Pashën për shekullin e XVI dhe Nasuhin, Kara Murad dhe Tarhonçu Ahmed Pashën për shekullin XVII. Kryeveziri Sulejman Ajaz Pasha, ishte gjithashtu me origjinë shqiptare, ashtu sikurse edhe kryeveziri i famshëm i dinastisë së Qyprillinjve, Avloniali Ferid Pasha (kryevezir në vitin 1903/08)(37) apo Ahmed Izet Pasha, kandidat për nënmbretësinë e Shqipërisë në vitet e fundit të Perandorisë.

Një numër i madh shqiptarësh morën funksione të rëndësishme në strukturën ushtarake të Perandorisë. Më shumë se njëqind jeniçerë agash kanë qenë me origjinë shqiptare. Shumica prej këtyre zyrtarëve të lartë të shtetit, u lanë brezave të ardhshëm një numër të madh xhamish, banjash, hanesh, shkollash dhe institucionesh të tjera në dobi të njerëzve. Ndërtesat e lëna nga Hoxha Sinan Pasha shkojnë deri në njëqind, të përhapura në tre kontinente. Disa prej ndërtesave të vezirëve shqiptarë ngrihen akoma krenare në qytetet e Ballkanit, Azisë së ogël dhe Lindjes së Afërme.

Në literaturën dhe në shkencën osmane, ne gjejmë një numër të madh shqiptarësh në rangjet e larta. Jahja Beu, një pasardhës i familjes së vjetër fisnike të Dukagjinit, zë një vend të veçantë në poezinë klasike osmane të shekullit XVI, për shkak të vargjeve të tij të fuqishme dhe origjinale, të cilat ishin shumë popullore në atë kohë. “Monteskieja turk”, Koçi Beu ishte nga Korça; rektori i parë i universitetit të Stambollit, Hoxha Tahsini ishte shqiptar nga Filati (sot në Epirin grek). Shemsedin Sami Frashëri, leksikografi dhe enciklopedisti më i madh osman, ishte bir i maleve të jugut të vendit. Figura të tjera të rëndësishme të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX ishin Mehmed Akifi, poeti dhe autori i madh i himnit kombëtar turk, filozofi Riza Tevfiku dhe historiani Ahmed Refiku. Sami Bej Frashëri apo Eqrem Bej Vlora zënë një vend të rëndësishëm si në turkologji, ashtu edhe në albanalogji. Personat e përmendur këtu janë vetëm disa prej këtyre personaliteteve të njohura. Numri dhe cilësitë e tyre mund të na ndihmojnë për të kuptuar nivelin, në të cilin kombi shqiptar u njësua me kulturën dhe qytetërimin osman dhe për të na treguar se sa shumë nga talenti i tij më i mirë dha ky komb për hir të Perandorisë Muslimane; në historiografinë modeme shqiptare, kjo çështje lihet në errësirë.

Paralel me islamizimin e vendit u zhvillua edhe një letërsi shqiptare premtuese në shkrimin arab të osmanëve, çka dëshmoi përnjë zhvillim të fuqishëm nga shekulli XVIII e më pas. Një letërsi e tillë u zhduk gradualisht, si rezultat i ngjaijeve gjatë luftrave ballkanike dhe gjatë Luftës I Botërore, kur u venitën të gjitha traditat e vjetra. Në dallim me letërsinë fetare-didaktike shqiptare në shkrimin latin, si ajo e ushqyer në veriun katolik apo veprat e shkruara në greqisht të shqiptarëve ortodoksë grekë të jugut, letërsia alhamiado-shqiptare, kryesisht e krijuar nga popullsia muslimane, e çliroi veten nga zinxhirët e fesë dhe u bë letërsia e parë artistike në gjuhën shqipe, që përfshinte veprat lirike-mistike, poemat epike, novelat, temat sociale, një numër të madh ilahish dhe mevludesh etj., dhe gjithashtu edhe fjalorë e libra shkollorë. Shkrimi alhamiado nuk u përdor vetëm në Shqipëri, por u bë edhe mjeti letrar i jugut të Malit të Zi, zonës së Kosovës dhe Maqedonisë perëndimore, zona gjerësisht të banuara nga muslimanë që flisnin shqip. Ndonëse kjo letërsi i ka gjurmët në kulturën islame, ekzistenca e saj është tregues i qartë i faktit që kombi shqiptar nuk e humbi identitetin e tij, kur pranoi fenë e Profetit të fundit. Kjo letërsi është e një rëndësie të veçantë për një të kuptuar më të mirë të mjedisit kulturor në shekullin XVIII dhe XIX në Shqipëri, mjedis në të cilin lulëzoi më vonë arkitektura osmane. Por, kjo çështje injorohet me dashje në historiografinë modeme, që thekson më tepër të metat dhe dështimet e strukturës së vjetër perandorake.

Dekada e fundit e shekullit XVI shënoi rënien e sistemit të vjetër të timarit dhe të taksave. Një gjë e tillë shkaktoi të njëjtat reagime si në Shqipëri ashtu edhe kudo tjetër në Perandori. Shpërbërja e sistemit të timarit çoi në formimin e pronave të mëdha dhe ndihmoi në rënien e aristokracisë së tokave, e cila me kalimin e kohës filloi të prodhonte për treg në vend, për të qenë e pavarur. Për fermerët, kjo nënkuptonte një pimë më intensive.

Në shekullin XVIII, aristokracia në fjalë u bë thuajse e pavarur nga qeverisja qendrore. Prishja e sistemit të taksave goditi popullsinë kristiane të vendit, që gjatë vitit 1600 u ngrit disa herë në revoltë. Kjo situatë përkoi afersisht me heqjen e bazave ushtarake veneciane nga veriu i vendit. Me kontaktet e vjetra të ndërprera, me shpresat e humbura, pa klerikë të edukuar mjaftueshëm dhe nën presionin e vazhdueshëm të shtetit, shumë fshatarë katolikë të veriut nuk panë rrugë tjetër, pëeveçse të hynin në Islam “në masë”. Kjo gjë çoi në fundin e izolimit të tyre, çka u mundësoi të mermin pjesë në aparatin administrativ dhe atë ushtarak dhe u solli një taksatim më të ulët. Edhe pse, në vizitën që bëri peshkopi Marko Bizi në fillim të shekullit XVII, mendoi se në Shqipërinë e veriut katolicizmi kishte marrë fund, procesi i islamizimit ishte i ngadaltë dhe zgjati për disa dekada me radhë. Disa fise dhe bashkime fisnore, të tilla si Mirdita dhe ato të alpeve shqiptare, qëndruan besnike ndaj fesë së stërgjyshëve të tyre dhe ishin katolikë edhe në vitet ’60 të shekullit XX, kohë në të cilën u shfuqizuan të gjitha fetë me urdhër të qeverisë.

Një tablo të qartë dhe të detajuar të vendit në çerekun e tretë të shekullit XVII, kur situata e brendshme ishte përsëri pak a shumë paqësore, mund të shihet në librin përshkrues të Evlia Çelebiut, i cili udhëtoi shumë për disa arsye. Në kohën e tij, Elbasani dhe Berati ishin qytetet më të mëdha dhe më të rëndësishme të vendit, me një popullsi prej 10.000-15.000 banorë, ku pjesa më e madhe e tyre ishin muslimanë. Këto vendbanime kishin disa xhami, kolegje, banja, etj. dhe pikërisht këtu, ne gjejmë akoma monumentet më të rëndësishme të arkitekturës osmane.

Në luftën e gjatë (1683-1699) me fuqitë e përbashkëta kristiane, gjatë së cilës ushtritë kristiane depërtuan në Ballkan, fiset shqiptare të vendeve malore u bashkuan me rebelët serbë dhe me kristianët e tjerë të Ballkanit. Pas disfatës së ushtrive austriake me qindra dhe mijëra serbë i lanë tokat e tyre në rrafshinat e Kosovës dhe u shpëmgulën në Veri, duke ndjekur kështu ushtritë e zmbrapsura. Zona që u la bosh prej tyre u mbush nga malësorët shqiptarë të etur për tokë, të cilët morën me qira ngastra të vogla toke nga pronarët e mëdhenj. Ata u vendosën në këto toka për një kohë të gjatë. Shqiptarizimi dhe islamizimi i fushave të Kosovës dhe Metohisë u realizua në mënyrë graduale. Kjo ishte vala e dytë e madhe e ekspansionit të fshatarësisë shqiptare, kësaj radhe në ato territore që dikur kishin qenë qendra e Perandorisë mesjetare Serbe. Ky ekspansion, në tokën që më parë ishte e pushtuar nga serbët, vazhdoi gjatë shekujve XVHI dhe XIX, megjithëse me një ritëm të ngadaltë. Një proces i tillë vazhdon edhe sot në Maqedoninë perëndimore dhe atë veriore, ku përqindja e lindjeve tek shqipfolësit është më e lartë sesa tek popullsia vendase sllave maqedonase. Në shekullin XVIII qytetet shqiptare vazhduan të zgjeroheshin, pavarësisht ngapasiguria që ekzistonte. Zotëruesit e pronave të mëdha, të krijuara pas rënies së sistemit të timarit, ndoqënpolitikën e kolonizimit të brendshëm. Fshatarët nuk ishin të detyruar të punonin për ekonominë e përgjithshme, por për një numër të kufizuar pronarësh. Prodhimi i të korrave u rrit në mënyrë të jashtëzakonshme, dhe bashkë me të pësuan rritje edhe ekonomia e eksportit dhe esnafet. Në malet e juglindjes së vendit, qyteti i Vbskopojës (Moshchopolis) u shfaq si një qendër e re tregtie dhe si metropol i kulturës kristiane ortodokse. Disa prej kishave dhe manastireve më të mëdha dhe më madhështore, me piktura të pasura murale e të gdhendura me dru, dëshmojnë ende për lulëzimin material të kësaj periudhe, që vinte si rezultat i tregtisë me rrugë tokësore. Qyteti i Vithkuqit, i cili ndodhej në të njëjtën zonë malore, përjetoi një periudhë vitaliteti të ngjashëm tregtar dhe kulturor, edhe pse në një shkallë më të vogël. Berati pati një rritje nga 2.000 shtëpi, që kishte në fundin e shekullit XVII, në 3.000 shtëpi në vitin 1770. Në atë kohë, Elbasani kishte rreth 30.000 banorë, një popullsi e madhe nëse shihet në kontekstin e burimeve relativisht të kufizuara të mjedisit shqiptar. Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, qyteti i Shkodrës u bë metropoli i Veriut, me rreth 40.000 banorë. Për një periudhë të gjatë, ky qytet ishte më i madhi në vend, duke e lënë plotësisht në hije Vlorën. Gjatë shekullit XVIII, qyteti antik i Durrësit, që kishte qenë për një kohë të gjatë në rënie, filloi ta marrë veten. Një gjë e tillë evidentohet nga hapja e një numri të caktuar konsullatash nga disa vende të Perëndimit.

Pasi qeverisja qendrore e humbi kontrollin e saj mbi këtë krahinë të largët, në Shqipëri u shfaq një klasë e re sundimtarësh. Kjo ndodhi në një shkallë thuajse të ngjashme me pjesët e tjera të Perandorisë, sikurse në Ballkan dhe ‘në Anadoll. Më të rëndësishmit e këtyre padronëve të rinj ishin pashallarët trashëgimtarë të Bushatllinjve, të cilët jetonin në Shkodër dhe, pas viteve ’60 të shekullit XVIII, sunduan mbi pjesën më të madhe të Shqipërisë veriore. Në jug, duke përfshirë edhe zonat që sot janë në Greqinë veriore, aventurieri Ali Pasha i Tepelenës vendosi sundimin e tij, me Janinën si bazë të tij. Kur ky i fundit ishte akoma në pushtet, pjesa qendrore e vendit qeverisej nga energjiku Kurt Ahmet Pasha, i cili i zbukuroi Elbasanin dhe Beratin me ndërtesa të ndryshme. Fushat qendrore, si Kruja dhe Tirana, dominoheshin nga familja e Toptanëve, që pretendonin të ishin pasardhës të pronarit feudal të mesjetës, Karl Topia. Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII dhe në gjysmën e parë të shekullit XIX, qyteti i madh i Prizrenit u qeveris nga një varg anëtarësh të familjes Rotullu. Në atë kohë, Prizreni ishte një nga qendrat më të mëdha shqiptare dhe në shekullin XIX konsiderohej si “kryeqyteti i Shqipërisë”.

Pas vitit 1912, kohë kur u përfshi në shtetin serb, ky qytet mori tatëpjetën dhe karakteri i tij shqiptar u dobësua së tepërmi. Shumica e vezirëve dhe e pashallarëve të shekullit, midis viteve 1750 dhe 1850, ndërtuan një numër të madh xhamish, shkollash, teqesh, tyrbesh (varresh), urash, burimesh etj. Bushatllinjtë ishin themeluesit e xhamisë më të madhe të ndërtuar ndonjëherë në vend, xhamisë së Plumbit në Shkodër, e cila ekziston akoma në ditët e sotme. Gjithashtu, janë ruajtur edhe xhamitë e mëdha të fisit të Toptanëve në Tiranë dhe të Rotullu-ve në Prizren, si dhe një numër i vogël teqesh dhe gurë varri të Toptanit në Krujë. Nga veprat e shumta të Ali Pashë Tepelenës janë ruajtur vetëm disa kështjella, më e madhja prej të cilave është ajo e Janinës, një qytet që u konsiderua nga Henry Holland si “Kryeqytet i Shqipërisë”, por që u pushtua nga ushtria greke në vitin 1913 dhe, qysh atëherë u ka mbetur grekëve. Një tjetër kështjellë vigane e Ali Pashës është ajo e Prevezës, e cila sot ndodhet gjithashtu brenda territorit të Greqisë. Qeverisja e feudalëve lokalë përkoi me ekspansionin ekonomik të vendit. Ajo i la pas veprat e mrekullueshme të arkitekturës, duke u përfaqësuar nga mjeshtrat e popullsisë vendase dhe jo nga të huaj që nuk e flisnin gjuhën shqipe. Kjo është ndoshta edhe arsyeja se pse qeverisja e tyre u kujtua me një ndjenjë nostalgjie nga njerëzit, me shprehjet “e Vakt Vezirit”, “Koha e Vezirëve”, shprehje të cilat, pavarësisht nga rritja e masës së konfliktit feudal, nënkuptonin diçka “të mirë të kohëve të shkuara”.

Islamizimi i vendit përkoi jo vetëm me keqësimin e gjendjes së fshatarësisë, por gjithashtu edhe me zgjerimin e qyteteve, që tërhoqën të ardhurit e rinj nga fshati dhe i vunë përballë një lloj qytetërimi më të zhvilluar, injohurmëparëprej tyre. Përveç faktorëve të mirënjohur socialë dhe ekonomikë, një tjetër faktor i rastit, që qëndronte pas konvertimit të masës së popullsisë shqiptare, ishte edhe aktiviteti i disa vëllazërive mistike islame. Së pari, duhet të përmendim bektashinjtë, por kishte edhe disa grupe të tjera.

Urdhri Bektashian është shfaqur në Shqipëri që në fillim të shekullit XVI, me sa duket, i përhapur nga Maqedonia greke. Njerëzit e këtij urdhri u bënë shumë të njohur në shekullin XVIII dhe përkraheshin nga Ali Pashë Tepelena, i cili ishte vetë anëtar i tij. Urdhrat e tjerë të njohur ishin ai i Hajatijes, degë e Halvetijes, që kishin si qendrën e tyre qytetin shqiptar të Ohrit, dhe Axhizije, degë e urdhrit Sa’dije. Qendra e Axhizijes ishte qyteti shqiptar i Gjakovës, që ndodhet në territoret serbe, qysh në vitin 1912. Në fund të shekullit XVIII dhe në gjysmën e parë të shekullit XIX, u ndërtuan një numër i madh teqesh në stilin e asaj kohe, zakonisht duke u paguar nga ndonjë prej feudalëve lokalë të familjeve të njohura.

Në vitet ’30 dhe ’40, të shekullit XVIII në kohën kur osmanët e kthyen ndikimin e qeverisjes qendrore mbi provincat dhe shpallën reformat e Tanzimatit, krahinat shqiptare ngritën krye në mënyrë të dhunshme. Reformat i sfiduan privilegjet e vjetra të disa grupeve dhe u përpoqën që të eleminonin pushtetin e feudalëve lokalë gjysmë të pavarur. Vetëm pas dërgimit të forcave të armatosura, qeveria e Stambollit mundi të imponohej me anë të reformave dhe masave centralizuese të saj. Struktura administrative e vendit u riorganizua tërësisht dhe sanxhaqet e vogla u zhdukën. Tokat ku flitej gjuha shqipe u ndanë në katër vilajete të mëdha: vilajeti Iskenderije (i Shkodrës), i Janinës, i Manastirit dhe i Shkupit (Uskiip). Asnjëri prej këtyre vilajeteve nuk banohej në mënyrë homogjene nga shqiptarët, por kishin grupe të rëndësishme minoritare brenda kufijve të tyre; grekë në pjesën jugore të vilajetit të Janinës (Yanya), sllavë maqedonas në vilajetet e Shkupit dhe të Manastirit, dhe malazezë në vilajetin e Shkodrës. Të katërta këto vilajete të mëdha u ndanë në sanxhaqe dhe këto të fundit në kaza. Vilajeti Iskenderije përfshinte sanxhakun e Shkodrës dhe të Durrësit, të cilët formojnë pjesën më të madhe të asaj që sot përbën gjysmën veriore të vendit. Kjo ishte gjendja pas vitit 1878, kohë kur pjesët veriore periferike të zonës së Shkodrës iu dhanë Malit të Zi. Vilajeti i Janinës përfshinte sanxhaqet e Janinës, Prevezës, Gjirokastrës dhe të Beratit. Sot, ky territor është i ndarë në mënyrë të barabartë midis Greqisë dhe Shqipërisë. Vilajeti i Manastirit (Bitola) ndodhej jashtë territorit të sotëm të shtetit shqiptar. Brenda kufij ve aktualë, ai përfshinte sanxhaqet e Korçës dhe të Elbasanit. Ky i fundit ishte një pykë ndarëse e vilajeteve të Janinës dhe Shkodrës. Vilajeti i Shkupit ndodhej plotësisht jashtë kufijve shqiptarë të këtij shekulli. .Fakti se tre nga katër vilajetet ndodheshin jashtë territorit shqiptar të sotëm, na tregon në lidhje me shtriijen e zhvillimit urban në vend. Në të katër vilajetet, si dhe në një shtriije më të vogël nëpër sanxhaqe, sistemi i qeverisjes së Tanzimatit hodhi bazat e ndërtesave të reja: zyra qeveritare, kazerma, spitale, shkolla të mesme, zyra poste etj. Një numër i caktuar ndërtesash i mbijetoi trazirave të shekullit XX dhe vazhdojnë të ekzistojnë edhe sot. Në fakt, ato janë jashtë fokusit të këtij libri dhe mbeten të vështira për t’u studiuar, për shkak të vazhdimësisë së tyre fimksionale.

Shtypja e ashpër e revoltave të viteve ’30 dhe ’40 të shekullit XIX, paraqitet ndonjëherë si një frenim i zhvillimit të vendit për disa dekada me radhë. Duhet shtuar se revolta të tilla përkuan me konkurrencën e ngadaltë por të vazhdueshme, të prodhimeve industriale perëndimore, të cilat i hoqën nga tregu mallrat e vendit dhe dalëngadalë e transformuan Shqipërinë në një mbështetëse të lëndës së parë për industrinë e Perëndimit. Ky proces ndodhi në të gjithë Perandorinë Osmane. Në tokat shqiptare, ai u shoqërua me represionin politik dhe me zhdukjen e vrullshme të sundimtarëve të vjetër vendorë. Ndoshta ishte pikërisht kjo ndërthuije e faktorëve përkatës që e bëri shfaqjen e reformave të tanzimatit të dukej kaq e papëlqyer.

Nga mesi i shekullit XIX, nacionalizmi shqiptar filloi të merrte formë dhe të kishte një rëndësi më të madhe. Kjo ndodhi paralelisht me përhapjen e letërsisë shqiptare. Gjatë kongresit të Berlinit, të vitit 1878, kur fuqitë evropiane po vehdosnin kufij të rinj për shtetet e Ballkanit, një komision përfaqësues i të gjithë vendit të banuar nga shqiptarë, u përpoq më kot për të ndaluar copëtimin e atij, që ata e konsideronin si territor shqiptar. Që nga fillimi, nacionalizmi shqiptar ishte i ndryshëm nga ai i vendeve të tjera të Ballkanit. Ai nuk luftoi për një pavarësi të plotë, por për një lloj statusi autonom brenda strukturës osmane. Ithtarët e këtij nacionalizmi arsyetuan se kombi shqiptar nuk mund të qëndronte në këmbët e veta me fqinjë të tillë si Serbia, Mali i Zi dhe Greqia, të cilët ishin të gjithë të gatshëm që të turreshin në territorin shqiptar dhe t’i kthenin me çdo kusht shqiptarët të krishterë, në grekë apo malazezë: kjo është panorama e vitit 1912/13, pasi forcat osmane u tërhoqën nga vendi. Qeveria osmane kishte frikë nga nacionalizmi shqiptar dhë i konsideronte shqiptarët, e të cilëve ishin muslimanë, si osmanë të mirë që duhej të bashkoheshin me muslimanët e tjerë të Ballkanit për një qëllim të përbashkët. Nacionalistët shqiptarë luftonin për idealet e tyre dhe për të detyruar qeverinë që t’u jepte qeverisjen e vendit. Gjatë kryengritjeve të mëdha të fillimit të shekullit të kaluar, ata e treguan forcën dhe vendosmërinë e tyre; madje në gusht të vitit 1912, ata morën Shkupin. Pikërisht në momentin e fimdit, qeveria osmane u dorëzua përballë kërkesave të nacionalistëve dhe u dha “katër vilajeteve shqiptare” autonomi administrative dhe kulturore. Kjo marrëveshje u harrua shpejt, si rezultat i ngjaijeve që ndodhën në muajt e ftmdit të vitit 1912: katër shtetet e pavarura të Ballkanit, Bullgaria, Greqia, Mali i Zi dhe Serbia i shpallën luftë Perandorisë dhe në një varg betejash të përgjakshme, i nxorën osmanët jashtë Evropës (Lufta e Parë Ballkanike). Si rezultat i kësaj situate të re, nacionalistët shqiptarë shpallën pavarësinë e vendit të tyre në qytetin e Vlorës, me 28 nëntor 1912 dhe hodhën themelet e republikës moderne, e cila rezultoi si shumë e fortë për t’u mbijetuar luftrave të tmerrshme të gjysmës së parë të shekullit XX. Duhet thënë se kufijtë e këtij shteti nuk ishin ato që kishin ëndërruar nacionalistët, por qenë rezultat i një makinacioni të ndërlikuar diplomatik. Kosova, me popullsinë e saj shqiptare, u dorëzua. Po e njëjta gjë ndodhi edhe me pjesën më të madhe të Epirit; me Janinën, kryeqytetin e “shtetit” shqiptar të Ali Pashë Tepelenës. Kufiri i ri la jashtë territorit të Shqipërisë një pjesë të madhe shqiptarësh të krishterë dhe muslimanë. Lufta e Dytë Botërore çoi në shkatërrimin e komunitetit musliman shqiptar në Epirin grek. Disa xhami të prishura dhe disa minare të thyera në qytezat dhe fshatrat e tokës, në perëndim të Janinës, dëshmojnë akoma për çrrënjosjen e Islamit. Në vitet ’50 dhe ’60 të shekullit XX, të krishterët greqishtfolës në Shqipërinë e Jugut kishin një autonomi të kufizuar kulturore, me shkolla greke dhe një gjimnaz në Gjirokastër. Ekzistenca e një minoriteti shqiptar në Greqinë e Veriut mohohet, por gjuha shqipe vazhdon të dëgjohet gjerësisht në fshatrat e Epirit perëndimor, në Prevezën veriore. Faktet e thjeshta që rreth gjysma apo një e treta e krejt kombit shqiptar jetojnë sot në tokat, të cilat në Mesjetë kanë qenë qendra të shteteve sllave të Ballkanit dhe që janë pjesë e territorit jugosllav që në vitin 1912, janë burim i një konflikti të vazhdueshëm.

Mund të shihet një paradoks i rrallë në qëndrimet ndaj monumenteve historike të Shqipërisë, pasi shteti mori formën e tij, që në vitet ’20 të shekullit XX. Përpara Luftës së Dytë Botërore, vendi ishte një mbretëri, muslimane, ku zor se bëhej gjë për studimin dhe ruajtjen e trashëgimisë arkitekturore, për monumentet mesjetare dhe për veprat e pesë shekujve të sundimit osman. Gjatë kësaj periudhe, iu kushtua vëmendje vetëm arkeologjisë klasike, por gërmimet arkeologjike u bënë nga të huaj, si italianë, francezë etj. Në vitin 1944 erdhi në pushtet një qeveri agresive ateiste, por në këtë kohë, monumenteve të të gjitha periudhave, duke përfshirë këtu edhe ato të kohës osmane, u është kushtuar shumë vëmendje. Kjo vëmendje ka rezultuar në një studim të kujdesshëm të objekteve të ruajtura dhe ndonjëherë edhe në restaurime të cilësisë së lartë.

Shqipëria moderne pati një fillim të keq, së pari me Luftën I Botërore dhe më pas me luftën për pushtet ndërmjet forcave progresiste dhe atyre konservatore. Rezultati i kësaj lufte ishte eleminimi fizik i elementeve progresistë dhe emigrimi i detyruar i pjesës tjetër, duke sjellë kështu në pushtet një nga regjimet më të prapambetura të Europës së paraluftës; Shqipëria u bë vendi më i prapambetur në të gjithë Europën. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, e cila rrëzoi regjimin e korruptuar të Mbretit Zog, kombi shqiptar tregoi edhe njëherë tjetër dëshirën e tij për të mbijetuar. Plotësisht të vetme, forcat partizane i larguan pushtuesit gjermanë dhe themeluan shtetin që dëshironin. Vendi u industrializua me një ritëm të shpejtë, u vendos një sistem modern shkollor dhe shërbimi mjekësor u mundësua deri edhe në fshatin më të largët malor. Modernizimi i vendit, përmirësimi i bujqësisë, thaija e kënetave, ndërtimi i rrugëve dhe i hekurudhave, elektrifikimi dhe industrializimi i shpejtë. Nevoja e ngutshmepërtë arritur shtetet e tjeratë Europës, dukej që i justifikonte këto përmasa. Në fillim, fetë e vendit u toleruan. Xhamitë, teqetë, manastiret dhe kishat funksionuan relativisht lirshëm, me hierarkinë e myftive dhe imamëve, peshkopëve e priftërinjve dhe me dedetë e vëllazërive islame si nënpunës të paguar nga shteti. Më pas, në pranverën e vitit 1967, “Revolucioni kulturor shqiptar” i dha fund gjithë kësaj panorame. Më në fund, Shqipëria u shpall vendi i parë ateist në botë. Kishat dhe xhamitë u mbyllën, kryqet dhe gjysëmhënat u prenë nga çatitë dhe minaret, duke u bërë copa-copa. Murgjit, priftërinjtë, imamët dhe dervishët i nxorën në punë ose, nëse ishin në moshë të vjetër, i nxorën në pension. Feja e organizuar pushoi së ekzistuari. Praktikimi i fesë nëpër shtëpi është një çështje e diskutueshme. Është ende herët të thuhet që një situatë e tillë ngjason me atë të Turqisë, pasi Ataturku i shkatërroi urdhrat dervishianë dhe i mbylli teqetë në vitin 1925.

Në Shqipëri, “Revolucioni kulturor” ishte një degradim i vërtetë, si për fatin e monumenteve të arkitekturës osmane ashtu edhe për të gjitha ndërtesat e tjera të ndërtuara gjatë periudhës osmane. Egërsia e revolucionit u drejtua kundër kishave, manastireve, xhamive, teqeve dhe varreve të shenjta. Të gjitha ndërtesat e kësaj kategorie u shkatërruan; në disa raste, ato u kthyen në salla sporti, fabrika, dyqane etj, dhe në disa raste fatlume, u kthyen në muze. Megjithatë, është e tmerrshme të thuhet se ajo që ndodhi në Shqipëri gjatë viteve 1960-1970, është e ngjashme me atë që ka ndodhur kudo në Europë. A nuk i shkatërruan manastiret dhe kishat më të bukura të Evropës, reformat e shekullit XVI në Hollandë, Angli, dhe Skandinavi, revolucioni francez në shekullin XVIII dhe shekullarizimi në Gjermani në fillim të shekullit XIX? A nuk ishte një gjë e tillë e ngjashme me atë që ndodhi në Turqi, si rezultat i ligjit mbi xhamitë e panevojshme në vitet ’20 të shekullit XX? Madje, edhe një inspektim i shkurtër i fatit të monumenteve në një kryeqytet të vjetër siç është Edreneja, është i mjaftueshëm për të na treguar përgjigjen përkatëse. Historianët që besojnë se historia është një proces i vazhdueshëm drejt formave më të larta të shoqërisë, janë të prirur të thonë se ajo çfarë ndodhi në të kaluarën në Europë dhe në Shqipëri, në dekadat e fundit, ishte një domosdoshmëri historike. Shkruesi i këtyre faqeve e di këtë mënyrë të shpjegimit të fakteve, por mbi të gjitha, ai është i tronditur nga humbjet e mëdha, shpesh krejtësisht të panevojshme, të cilat kanë shërbyer si çmim i progresit. Megjithatë, në këtë kontekst, duhet theksuar se shumë pak nga veprat me të vërtetë të rëndësishme të arkitekturës, janë shkatërruar; ato vepra që i përkasin trashëgimisë së një kombi janë ruajtur, madje edhe gjatë muajve të trazuar të vitit 1967. Të zhdukurat ishin xhamitë e shumta të fshatrave, shpesh ndërtesa me vlera të pakëta arkitekturore apo edhe xhami të qyteteve me cilësi të ngjashme. Kishat që datonin që nga Mesjeta Bizantine dhe shpeshherë manastiret madhështore të ndërtuara në kohën e osmanëve, janë të gjitha të ruajtura. Studimi dhe inventarizimi i tyre çon në një progres të vazhdueshëm.

Një aspekt tjetër i zhvillimeve të 20 apo 25 viteve të fundit është ruajtja e të gjitha qyteteve të vjetra. Vende të tilla si Berati, Gjirokastra dhe Kruja janë shpallur si monumente kombëtare dhe do të ruhen në pamjen e tyre të shekullit XVIII dhe XIX. Në vende të tjera, një pjesë e qytetit është vendosur nën mbrojtjen e ligjit dhe është në procesin e restaurimit dhe të përshtatjes, si për shembull: çarshia e vjetër (zona tregtare) e Korçës apo e qytetit të vjetër të Elbasanit. Në fillim të viteve ’70, një numër xhamish me kube nga shekulli XIX, të cilat në bazë të shkallës së vlerësimit të europianëve perëndimorë do të klasifikoheshin si ndërtesa me vlera të mëdha, u prishën me pretekstin së ato nuk përfaqësonin aftësitë gjeniale krijuese të njerëzve. Të tjera u restauruan dhe madje këto restaurime kanë qenë shumë të habitshme për një vend që i mësoi teknikat e nevojshme për një gjë të tillë vetëm kohët e fundit.

Literatura mbi monumentet mesjetare të vendit ishte diçka e rrallë. Pëqashtim bënte vetëm studimi i Leon Rey mbi xhaminë e madhe të Tiranës. Kjo situatë nuk vazhdon më. Në dekadat e pasluftës u krijua instituti përkatës i monumenteve të kulturës. Në këtë kuadër, filloi të botohej edhe një organ periodik, kushtuar studimit të tyre në vitin 1971. Megjithatë, thuajse asnjë nga këto zhvillime të favorshme nuk iu bënë të njohura botës së jashtme.

Meqë publikimi i studimeve në lidhje me monumentet është duke u zhvilluar në mënyrë të ngadaltë, në të ardhmen e afert duhet të bëhet e mundur analiza e plotë e dokumentuar mbi Shqipërinë. Sot, ne jemi akoma larg nga ky qëllim përfundimtar, por një gjë e tillë është gjithashtu e vërtetë për të gjitha vendet e Ballkanit dhe madje edhe për Turqinë, pavarësisht nga vitet e shumta të punës që janë bërë në këtë vend mbi artin islam.

Për arsye të frenimeve të ashpra të udhëtimit në Shqipëri dhe pamimdësisë së vazhdueshme të bërjes së një inventari, materiali i prezantuar këtu, është larg nga të qenit i plotë. Për qendrat urbane lista jonë është pak a shumë e plotë me të dhëna njëra pas tjetrës sipas rendit alfabetik. Në fshat, të ndaluara në mënyrë shumë strikte për të huajt, katër apo pesë ura të periudhës së vjetër osmane, i shpëtuan studimit tonë. Të njëjtin fat patën edhe teqetë dhe tyrbet e njerëzve të shenjtë dhe xhamitë e fshatit, të pikturuara nga ana e jashtme, për të cilat na treguan nënpunësit e Institutit të Monumenteve të Kulturës në Tiranë. Izolimi i vullnetshëm i Shqipërisë është për momentin arsyeja kryesore që bota e jashtme nuk e di se çfarë thesaresh ka vendi, thesare të Antikitetit të Mesjetës bizantino-sllave dhe të shekujve të periudhës osmane. Mbi artin osman në Shqipëri ekziston një informacion shumë i pakët, përveç studimit të shkurtër të Semavi Eyice mbi xhaminë e madhe të Shkodrës, shumica e të cilit është i shkruar në gjuhën shqipe nëpër organe periodike që gjenden me vështirësi në libraritë jashtë vendit. Qëllimi i këtij studimi është që t’i bëjë këto monumente të njohura për një audiencë më të gjerë dhe të kuptueshme brenda mjedisit kulturor, ekonomik dhe historik.

Vështrim i përgjithshëm i arkitektursë osmane

Berati, Antipatrea e antikitetit, është një nga qytetet më të lashta të Shqipërisë dhe qyteti më i pasur përsa i përket monumenteve historike. Në kohërat e lashta bizantine, ai është quajtur Pulheriopolis. Emri i tij aktual rrjedh nga “Belgrad”-i sllav (Qyteti i bardhë); në gjuhën shqipe, ky emër u shndërrua në Berat. Emri vllah Velarde rrjedh gjithashtu nga ky toponim sllav. Osmanët, zakonisht, e quanin atë Amavut Belgrad me qëllim që ta dallonin nga qyteti më i rëndësishëm i Belgradit mbi Danub. Historia mesjetare e Beratit është e pasur. Përgjatë viteve, ky qytet ka qenë nën zotërimin e Perandorisë Bizantine, despotit të Epirit, Anzhuinëve të Italisë së Jugut, më pas përsëri të Perandorisë Bizantine dhe princërVe të vegjël shqiptarë të fundit të shekullit XIV dhe fillimit të shekullit XV. Për herë të parë, turqit ranë në kontakt me Beratin në çerekun e dytë të shekullit XTV, kur ata shërbenin si mercenarë në ushtrinë bizantine. Nga historia e pasur mesjetare e Beratit, janë ruajtur një numër kishash të mira.

Qyteti historik me mure i Beratit shtrihet në një rrafshnaltë të izoluar, i rrethuar nga të gjitha anët nga rrëpira të pjerrëta. Në veri, ai është i lidhur me malet fqinje nga një qafe e ngushtë. Qyteti osman u zhvillua gjatë shekullit XV nëpër fushat përgjatë lumit, shumë më poshtë kalasë së kodrës.

Në vitin 1417, Berati u bë pjesë e Perandorisë Osmane, kur ky qytet i fuqishëm ra pre e një sulmi të papritur.Ndoshta ishte pikërisht kjo rrethanë, që e bëri popullsinë ortodokse shqiptare të jetonte brenda mureve dhe t’i ruante kishat e vjetra. Sidoqoftë, Berati ka qenë pre dhe arenë ndryshimesh si përpara ashtu edhe gjatë pushtimit osman. Në kohën e regjistrimit të përgjithshëm osman, të vitit 1431/32, ky qytet kishte jo më shumë se 175 familje, 32 të ve dhe 63 beqarë, ku gjithsej mund të kapnin shifrën 1000 vetë. Kështu, Berati kishte një popullsi mesatare. Berati paraosman ka qenë një qytet i madh, por për ta vërtetuar këtë fakt, mungojnë të dhënat statistikore: megjithatë, si tregues mund të shërbejë madhësia e qytetit me mure dhe madhështia e monumenteve bizantine.

Në vitin 1455, ushtria e Skënderbeut, e përforcuar nga një kontigjent ushtarësh të Mbretërisë së Napolit, e rrethoi Beratin, por pa sukses. Pas kësaj ngjarjeje, historia e qytetit ishte ajo e një rindërtimi paqësor dhe e një zgjerimi. Gjatë një regjistrimi të përgjithshëm, të bërë midis viteve 1506 dhe 1520, tashmë Berati kishte rreth 561 familje. Padyshim, kjo e bëri qytetin më të madh të Shqipërisë dhe një nga më të rëndësishmit e Ballkanit Osman. Bajazidi II e vizitoi atë gjatë ekspeditës ushtarake në Shqipëri, në vitin 1492, dhe urdhëroi ngritjen e disa ndërtesave. Sipas Evlia Çelebiut, themelet e tij përfshinin një xhami, një medrese, një teqe për Urdhrin Halvetije të dervishëve, një hamam dhe një xhami të vogël në kala.

Përveç kësaj të fundit, të gjitha ndërtesat e tjera u ngritën në vendbanimin e hapur, në fund të qytetit të vjetër me mure. Një tjetër reklamues shumë i rëndësishëm i jetës islame në Berat ishte njëfarë Uzgurodlu Ahmed Beu. Evlia jep një listë të veprave të tij: një xhami, një medrese, një mejtep, një imaret (kuzhinë popullore) dhe një teqe. Ndër këto ndërtesa, xhamia e vogël ekziston edhe sot. Ato u ndërtuan në një vend të hapur në fushën e lumit Osum, 900m në lindje të kalasë dhe ndërtimeve të Bajazidit II. Me kalimin e kohës, rreth këtyre ndërtesave u zhvillua “Lagjja e Uzgur-it” ose “Uzgurlu Varo§i”. “Uzgurli Ahmedi i lidhi ndërtesat e tij me rrugën e pazarit të qytetit, me anë të një rruge të re tregu, Uzun Çarfy (Tregu i gjatë). Dyqanet ishin pjesë e Vakfit të Ahmed Beut dhe jepnin fonde për mirëmbajtjen e ndërtesave të tij. Qyteti i Beratit u zhvillua midis këtyre dy poleve, kullije (xhamia dhe rrethinat) të Bajazidit II dhe kullije të Uzgurli Ahmedit, duke ndjekur formën e luginës së ngushtë të Osumit. Identiteti i Ahmed Beut dhe koha e veprimtarisë së tij është akoma e paqartë, kohë që shtrihet midis dekadave të fundit të shekullit XV dhe gjysmës së shekullit XVI. Mirëbërësi i tretë i Beratit duket se ka qenë njëfarë Sheh Azizi, i cili sipas Evliasë, ndërtoi një mejtep, një irnaret dhe ndoshta edhe nje teqe, gjatë kohës Së zgjerimit të shpejtë të qytetit. Ai ka qenë një sheh i pasur halveti dhe ka jetuar në gjysmën e parë të shekullit XVII.

Në shekujt XVI, XVII dhe XVIII, esnafet e Beratit fituan rëndësi të konsiderueshme në jetën e qytetit. Një urdhër që nga koha e Mehmed Fatihut i kishte liruar anëtarët e esnafeve të Beratit nga pagimi i taksave, në këmbim të disa detyrave ushtarake, si ruajtja e qytetit të Avlonias (Vlorës) nga sulmet e huaja.(13)Në atë kohë, Berati ndodhej në sanxhakun e Avlonias (Vlorës).

Hyijet e reja në regjistrin e përgjithshëm të vitit 991 H (1583) pasqyrojnë hapësirën, gjatë së cilës ishte zgjeruar qyteti qysh nga viti 1520: u regjistruan 650 familje muslimane dhe 400 familje të krishtera. Kështu, numri total i banorëve kapte shifrën 6000 ose 7000.

Një panoramë më e detajuar e qytetit të Beratit në shekullin XVII, jepet nga Evlia Çelebiu. Në mënyrë mjaft entuziaste, ai e ka quajtur qytetin “Kalce-ic irem-abad, Belgrad-y Hurrem-abad”, që do të thotë “Kala’ e ngjashme me Ireinin, një Belgrad i këndshëm”. Në kohën e tij, qyteti numëronte 30 lagje (mëhalla), 10 nga të cilat banoheshin nga të krishterë, një nga çifutët dhe pjesa tjetër e mëhallave, rreth 19 të tilla, banoheshin nga muslimanët. Qyteti kishte 30 mihrabe (vende për falje), ku 17 ishin mesxhide (xhami të vogla); kështu, kishte gjithsej rreth 13 xhami. Shumica prej këtyre xhamive dhe mesxhideve janë emërtuar nga Evlia Çelebiu. Numri i shtëpive është dhënë si 5000, por kjo është një shifer shumë e lartë për atë kohë.

Evlia bën një përshkrim të detajuar të qytetit të vjetër me mure të Beratit: në brendësi të tij ndodhej një kala, por ajo nuk u mirëmbajt dhe u la të shkatërrohej. Ky është një shënim shumë interesant, që shpjegon diçka për nivelin e stabilitetit të regjimit, gjatë viteve të vizitës së Evlias. Udhëtari vazhdon duke thënë se kalaja kishte një perimetër prej 2600 hapash, çka është pak a shumë e saktë (gjatësia e plotë e mureve është 1430m ose rreth 2800 hapa). Në një largësi prej rreth 100 hapash nga njëra-tjetra kishte kulla të mëdha. Kalaja kishte katër porta. Porta kryesore ishte e vendosur në një largësi prej 100 hapash nga pazari. Ajo ishte trefishe, me tri porta të tjera afer njëra-tjetrës. Të gjitha këto paraqitje dhe shifra mund të verifikohen akoma dhe janë thuajse të sakta. Ato tregojnë në mënyrë të qartë seriozitetin e Evlias si burim për topografinë. Raporti i tij vazhdon duke konstatuar se ekzistonte një kështjellë e brendshme e ndarë, brenda së cilës ndodheshin 40 deri në 50 shtëpi, një xhami e Bajazidit II, shtëpia e dizdar-it (guvernatorit të kështjellës), disa dyqane të vjetra, një depo municioni dhe një cistemë e vjetër.

Në pjesën kryesore të kështjellës kishte 200 shtëpi të banuara nga grekë të pafe, që kishin në zotërim 8 kisha të ruajtura mirë, një prej të cilave ishte shumë e madhe. Në këtë pjesë të kështjellës ndodhej edhe një xhami tjetër, e ndërtuar nga Bajazidi II. Ajo ishte një ndërtesë e madhe, por dalëngadalë filloi të shkatërrohej si rezultat i mosfrekuentimit nga ana e njerëzve. Më tej, në raportin e tij, Evlia përmend Hiinkar Camii, gjithashtu e njohur si Xhamia Fethije, e cila duhet të jetë identike me njërën nga dy xhamitë që ekzistonin në atë kohë në kështjellë. Një portë të çonte tek shkëmbinjtë e rrëpirë, tek një manastir i vjetër dhe më pas tek lagjja “Murad Çelepia”, ku Evlia vizitoi “xhaminë e bukur të sapondërtuar të nipit të Kara Murad Pashës, Çelebi Hysein Pashës.” Kara Murad Pasha ka qenë kryevezir i Perandorisë në vitet 1649/50 dhe përsëri në vitin 1655 dhe ka patur origjinë shqiptare.

Ndërtesa e re ishte “një xhami elegante, e mbushur me dritë, me një minare të lartë, të ndërtuar me gurë në formë artistike dhe me kube rrethorë, në formën e një tasi në ngjyrë të kaltër, e mbuluar me tjegulla ngjyrë rubini.” Përshkrimi i kësaj xhamie, që ka kohë që është zhdukur, na tregon se lagjja e Murad Çelepisë, në perëndim të kodrës së kalasë në një fushë të gjerë, ka ekzistuar që në shekullin e XVII. Evlia përmend edhe lagjen Kuru Varosh (Gorica), e vendosur në anën tjetër të lumit, përgjatë një ure të gjatë prej guri, me tetë harqe.

Kjo lagje kishte rreth 200 shtëpi dhe banohej nga shpiptarë të krishterë. Kuru Varosh kishte 2 manastire të krishtera. Gjithashtu, Evlia përmend krahinën e vogël dhe të fortifikuar të Beratit, e cila ndodhet poshtë kodrës së kalasë dhe që është e lidhur me kalanë kryesore nga dy mure mbrojtës. Në këtë periferi të vogël ndodhej Kazanxhylar çarshy, tregu i bakërpunuesve, me rreth 80 dyqane të vendosura në një rrugë. Në lindje të tregut të bakërpunuesve ndodhej një pazar i madh, rreth 2000 hapa i gjatë. Në të dyja anët e këtyre rrugëve kishte rreth 700 dyqane, me të gjitha llojet e zejeve. Në kohën e Evlias, Berati kishte 30 xhami, 16 mesxhide, 5 medrese, tre imarete dhe dy hamame; shumica prej këtyre ndërtesave jepen me emra. Xhamitë më të mëdha dhe më të rëndësishme ishin ato të Bajazidit II dhe të Uzgur Ahmedit. Të dyja prej kategorive të ndërtesave janë të ruajtura deri në ditët e sotme.

Në përshkrimin e Evlias, Berati del si një qytet i madh dhe i begatë osman, kryesisht me muslimanë, por edhe me një minoritët të konsiderueshëm kristian. Është e qartë se në atë kohë, Berati e kishte marrë formën e tij urbane, formë nga e cila karakterizohet edhe sot.

Nuk dihet hollësisht se në çfarë shkalle u prek Berati nga kohërat e vështira të luftës, të varferisë dhe të kryengritjeve në fund të shekullit të XVII. Në shekullin XVIII, tregtia dhe zejet ishin shumë të zhvilluara. Në atë shekull qyteti kishte 3000 shtëpi. Kjo tregon për një popullsi totale prej 14 000-16 000 banorë, e cila është mjaft e madhe për kohën dhe për kushtet e vendit. Në këtë kohë doli në skenë një borgjezi e pasur që ndërtoi shtëpitë më të bukura. Ndërtesat e ndodhura në lagjen më piktoreske të Mangalemit, të ndërtuara në tokën e pjerrët të kodrës së Kalasë, janë ruajtur si një entitet dhe janë shpallur monumente kulture. Në lindje të Mangalemit ishin dy lagjet kryesore tregtare, Prroi dhe Vakufi.

Në dekadat e fimdit te shekullit XVIII, Berati ishte nën sundimin e energjikut Kurt Ahmed Pasha, i çili qeverisi si derebej (lord feudal). Ai zotëronte qytetin me mure në majë të kodrës, të riparuar dhe të përshtatur me nevojat e kohës. Gjithashtu, ky njeri rindërtoi urën prej guri mbi Osum dhe rikonstruktoi teqenë halvetije, ngjitur me xhaminë e Sulltan Bajazidit II, ku edhe është varrosur. Shumë prej veprave të tij janë të ruajtura. Në shekullin XIX, Berati dhe sanxhaku i Beratit dominohej nga familja e fiiqishme shqiptare e Vrionit apo Virion-zadeler, Porta e gdhendur e pallatit të tyre të mëparshëm është ruajtur akoma, ashtu sikurse edhe varri i njërit prej anëtarëve më të rinj të kësaj familjeje. Një familje tjetër e madhe në Beratin e shekullit XIX, që la pas monumente të mrekullueshme, është ajo e Vlorës.

Gjatë kryengritjeve të mëdha shqiptare kundër Tanzimatit, qyteti i Beratit pësoi dëme të mëdha. Në këtë periudhë, ai u rrethua dhe u bombardua dy herë.

Të dhënat e sakta, në lidhje me monumentet islarne të Beratit në dekadat e ftmdit të shekullit XIX, mund të gjenden në vjetarin (Salnamenë) e vilajetit të Janias (Janinës) të vitit 1306 H (1888/89). Sipas këtij burimi, ky qytet kishte 16 xhami e mesxhide si dhe një medrese me 15 studentë. Nëntë xhami janë përmendur me emër: “Sultan Bajazid Xhami”, xhamia e Uzgurzade Ahmed dhe vëllait të tij Mehmed Beu, “xhamia e Ibrahim Pashës”, xhamia e Omer Pashës, “Xhamia Hysein Aga”, “Xhamia Gorak”, “Xhamia Hoxha Kasem”, “Xhamia Abdullah Efendi” dhe “Xhamia Atik Hysein”. Në kazanë e Beratit kishte 75 mejtepe muslimane dhe mejtepe të krishtera.

Në fillim të shekullit tonë, Berati kishte vetëm 10 000 banorë dhe ende nuk e kishte marrë veten nga erërat e fuqishme të fillimit të shekullit të XIX. Babingeri, i cili e vizitoi këtë qytet në fund të vitit 1920, gjeti 11 xhami, kryesisht ato të përmendurat në salnajne, megjithëse jep më shumë emra dhe të dhëna. Ai përmend:

1) Xhamia e Bajazidit II,

2) Xhamia e Plumbit e Uzgur Ahmedit,

3) xhamia Sulejman Beg,.i biri i Ibrahim Pashës, i rikonstruktuar për herë të fimdit në vitin 1269 H (1852/53),

4) xhamia e Kara Kasem-it, e ndërtuar në vitin 1242 H (1826/27),

5) Xhamia e Beqarit,

6) xhamia e Pasha Vrionit,

7) xhamia Vakëf,

8) xhamia e Hysein Pashës (e ndërtuar në vitin 1670/ 71),

9) xhamia e Deli Beut,

10) xhamia e “Qahajait (Kjaja)

11) Xhamia Kara Ali.

Përveç këtyre ndërtesave për falje, Berati kishte një numër të konsiderueshëm mesxhidesh., Gjithashtu, Babingeri përmend dy teqe dervishësh, të dyja në gjendje jo të mirë. Njëra prej tyre i përkiste Urdhrit Halvetije dhe datonte nga viti 1196 H (1782), ndërsa teqeja tjetër i përkiste Urdhrit Xhelvetije.

Në kohën tonë, Berati është zgjeruar shumë. Në vitin 1958, ai numëronte rreth 18 000 banorë dhe sot popullsia e tij është shumë më e lartë. Qyteti është modernizuar, por lagjet historike të kalasë dhe ato të Mangalemit janë shpallur monumente kulture. Kështu, silueta unike e Beratit, parë nga ana tjetër e lumit, do të ruhet për gjeneratat e ardhshme. Shumica e xhamive u zhdukën si rezultat i ngjarjeve të vitit 1967, por ato më të rëndësishmet ekzistojnë edhe sot. Ndërmjet qendrës së re dhe pjesës historike të qytetit, u ndërtua një park dhe një shesh.

Berat

Gjatë kryengritjeve të mëdha shqiptare kundër Tanzimatit, qyteti i Beratit pësoi dëme të mëdha. Në këtë periudhë, ai u rrethua dhe u bombardua dy herë.

1) Xhamia e Bajazidit II,

2) Xhamia e Plumbit e Uzgur Ahmedit,

3) xhamia Sulejman Beg,.i biri i Ibrahim Pashës, i rikonstruktuar për herë të fimdit në vitin 1269 H (1852/53),

4) xhamia e Kara Kasem-it, e ndërtuar në vitin 1242 H (1826/27),

5) Xhamia e Beqarit,

6) xhamia e Pasha Vrionit,

7) xhamia Vakëf,

8) xhamia e Hysein Pashës (e ndërtuar në vitin 1670/ 71),

9) xhamia e Deli Beut,

10) xhamia e “Qahajait (Kjaja)

11) Xhamia Kara Ali.

Delvina

Kryeqyteti i sanxhakut të vjetër osman të Delvinës, në jug të Shqipërisë, dikur një qendër administrative dhe ushtarake e një rëndësie mjaft të madhe, nuk ka të ruajtur ndonjë monument historik. Në këtë kontekst, ai do të përshkruhet vetëm me qëllim për të ilustruar se sa gjë e rrezikshme është të gjykosh qytetërimin osman të një zone të caktuar, vetëm në bazë të monumenteve që janë’ruajtur deri tani.

Delvina mesjetare duhet të ketë luajtur një rol të rëndësishëm gjatë periudhës bizantine, por në lidhje me këtë nuk dihet asgjë. Osmanët e kanë mposhtur këtë zonë gjatë luftimeve të Sinan Pashës, në vitin 1430-31, vit i pushtimit të Janinës, por ata u bënë zotërues të plotë të zonës përmes luftimeve të Bajazidit II, në vitin 1492. Në vitin 1537, zona përreth qytetit u qetësua nga Ajaz Pasha, veziri shqiptar i Sulejmanit madhështob0. Në atë kohë, u themelua sanxhaku i ri i Delvinës, përballë bazës veneciane të Korfuzit dhe kryeurës së saj në bregun shqiptar, vetëm 35 km në jug të Delvinës. Një detyrë e dytë po i mbante nën kontroll banorët e padisiplinuar të Himarës dhe Kurveleshit, të cilët mbështeteshin nga Venediku. Evlia Çelebiu e përshkruan Delvinën si një vendbanim të përbërë nga shtëpi-kulla, të shpëmdara në mes të kopshteve poshtë një fortese madhështore, e cila kishte një gamizon prej 100 burrash.

Evlia përmend një numër ndërtesash islame, midis të cilave ishin xhamia e Bajazidit, ajo e mëhallës Vlaqa dhe xhamia e mëhallës së Gjin Aleksit. Në Delvinë kanë ekzistuar tri medrese dhe tre mejtepe, po ashtu edhe një hamam, tri teqe dhe tri hane. Të gjithë banorët flisnin vetëm në shqip dhe nuk e kuptonin greqishten.

Gjatë sundimit të Ali Pashë Tepelenës, Delvina u përfshi nën sundimin e tij. Ka shumë mundësi që ai ta ketë rindërtuar kështjellën e vjetër.

Sipas salnames osmane të vilajetit të Janinës, të vitit 1306 H (1888/89), Delvina kishte 2 200banorë. Ky burim përmend praninë e disa medreseve dhe tregon emrat e nëntë xhamive që ekzistonin në atë kohë: xhamia e Bajazid Veliut, e Sijavush Pashës, Haxhi Aliut, Hajdar Babait, Mustafa Pashës, Avanoz Beut, Haxhi Ali Efendiut, Ali Pashës dhe Ahmed Beut.

Delvina osmane u shkatërrua gjatë Luftës I Botërore, nga bandat greke të Zagrofos. Midis dy luftrave botërore, Delvina e rimori veten dhe u rindërtua përgjatë një rruge pazari shumë piktoreske. Kështjella e vjetër dhe shumica e xhamive u lanë të shkatërruara. Kur Babingeri e vizitoi vendin, në vitet 20, ai gjeti vetëm një xhami, atë të Haxhi Ahmed Agait, të ndërtuar në vitin 1872. Në kohën e Babingerit qyteti kishte 3000 banorë, dy të tretat e të cilëve ishin muslimanë. Pas Luftës së II Botërore, Delvina u rindërtua plotësisht sipas stilit modern. Xhamia e fundit u prish gjatë Revolucionit Kulturor të vitit 1967. Nga kështjella, e rindërtuar nga Ali Pasha në fillim të shekullit XIX, kanë mbetur vetëm disa rrënoja.

Durrësi

Qyteti i Durrësit ndodhet në Shqipërinë e Mesme dhe është porti më i rëndësishëm i vendit. Ai është pasues i Dyrrahut të Antikitetit, i cili ka qenë qyteti më i madh i Shqipërisë gjatë periudhës greko-osmane dhe Mesjetës së Hershme. Gjatë periudhës osmane, Durrësi ka qenë i rëndësishëm vetëm si një fortesë kufitare për mbrojtjen e bregdetit dhe si një port i vogël në shërbim të Elbasanit, kryeqytetit të sanxhakut, ku ndodhej Durrësi. Durrësi është i ndërtuar në kurriz të kodrave, përgjatë detit Adriatik. Deri kohët e fundit kjo kreshtë ka qenë plotësisht e ndarë me një argjinaturë nga terreni i gjerë moçalor. Një gjendje e tillë ka përcaktuar fuqinë dhe dobësinë e qytetit të Durrësit ndër vite. Ai ka qenë një bazë e mbrojtur lehtë për forcat detare, një port i mirë, por një vend jo i shëndetshëm për të jetuar në të.

Përgjatë historisë së tij, qyteti ka qenë pikënisja e një rruge të madhe komunikimi me brendësinë e gadishullit të Ballkanit, rrugën Egnatia. Dyrrahu romak u shkatërrua nga një tërmet në vitin 345 e.s. dhe nuk u riparua deri në kohën e sundimit të perandorit bizantin Anastasius (491-518), i cili ishte vetë nga ai qytet. Një zgjatje e rëndësishme e mureve të qytetit, të ndërtuar prej tij, ruhet akoma edhe sot. Këto mure dhe një amfiteatër i madh romak, tashmë në punime e sipër, janë monumentet kryesore që na kujtojnë historinë e gjatë të këtij qyteti.

Në Mesjetë dhe në fillim të shekullit tonë (e ka fjalën për shekullin XX), Durrësi ka qenë një nga objektivat kryesore për skemat ekspansioniste të fuqive të ndryshme, që e përdorën atë si një trampolinë për një inkursion të mëtejshëm më në brendësi dhe si një bazë detare. Qysh në shekullin XIII, historia e Durrësit është një histori në dobësim të vazhdueshëm, e karakterizuar nga zvogëlimi i përsëritur i madhësisë së qytetit me mure. Zona e rrethuar nga Anastasius përfshinte një sipërfaqe prej rreth 1000 m2. Argjinatura pasonte vargun e kodrave në drejtimin juglindje-veriperëndim. Vetë qyteti ndodhej pas këtyre kodrave, në tokën e pjerrët në drejtim të kënetave. Në kohërat e lashta këto moçale mund të kenë qenë një lloj deti i brendshëm. Ndoshta, akropoli i periudhës greko-romake ka qenë i vendosur më tepër në veri, në të ashtuquajturën Kodra 98. Fortesa e periudhës mesjetare ndodhej në një tjetër pikë të lartë të vargut bregdetar, në një lartësi prej 59m mbi nivelin e detit, përafersisht në mes të argjinaturës.

Në vitin 1273 qyteti, në atë kohë nën zotërimin e Anzhuinëve të Siçilisë, pati përsëri dëmtime nga një tërmet i fortë. Gjatë riparimeve të mureve në vitin 1274—1284, rrethimi muror u dobësua shumë nga ngritja e një muri të tërthortë, i cili ndërpriste gjysmën e shkretë veriore të qytetit të vjetër. Në të njëjtën kohë, u ngrit një fortesë e re në breg të pjesës lindore, për të mundësuar një mbrojtje më të mirë kundër suhnit detar.

Nga fundi i shekullit XIV, Republika e Venedikut mori qytetin e Durrësit. Për më tepër, venedikasit zvogëluan përmasat e qytetit me mure gjatë riparimeve që bënë në vitin 1403. Von Sufflay i ka përshkruar riparimet veneciane si një “punë të mjere e lara-lara”. Në vitin 1426 muret ishin sërish në një gjendje të keqe. Në vitin 1441, fortesa që ka shumë mundësi të ketë qenë pasuese e Akropolit të vjetër, ishte në prag të shkatërrimit. Zona e banuar u përqendrua plotësisht në hapësirën midis dy fortesave. Zvogëlimi i qytetit nuk e ndaloi shkatërrimin e mëtejshëm të tij. Në vitin 1423 dhe në 1428 venedikasit premtuan heqje të taksave për të tërhequr banorë të rinj, por në 10 vitet që pasuan (1428-1437), nuk pati asnjë njeri për të mbajtur muret: banorët kishin vdekur për shkak të urisë dhe epidemisë së murtajës (1348, 1363, 1391, 1401, 1481) dhe nga “ajri i keq” rrodhi malaria nga moçalet e shtuara. Përpara pushtimit osman muret e qytetit ishin të rrënuara dhe përsëri fortesa ishte në prag të shkatërrimit. Fisniku gjerman Arnold von Harff, i cili e vizitoi Durrësin në vitin 1499, e quajti atë: “Ein gruysse verstsrte Stadt”, një qytet plotësisht të shkatërruar.

Gjatë luftës osmane me Venedikun, në kohën e Bajazidit II, osmanët, nën komandën e Evrenosodlu Mehmed Beut, sanxhakbeut të Elbasanit, e morën Durrësin në befasi, në verën e vitit 1501(8), duke kaluar nëpër moçalet e thara. Menjëherë, osmanët filhian restaurimin e mureve të shkatërruara. Ata i zvogëluan muret e qytetit, duke rrethuar vetëm hapësirën që tashmë ishte e banuar, zonën midis fortesës në kodër dhe fortesës anzhuine në bregdet. Gjatë shekujve të parë të sundimin osman, Durrësi u dobësua më tepër dhe kishte rëndësi vetëm si një fortesë kufitare dhe si një port i vogël për Elbasanin. Në vitin 1610 Marino Bizzi numëroi 300 shtëpi në të, ndërsa një gjysmë shekulli më vonë një numër i tillë u reduktua në 150 shtëpi, të përmendura nga Evlia Çelebiu(,,). Sulltan Bajazidi e transformoi një nga kishat më të mëdha mesjetare të Durrësit në xhami. Në shekujt që erdhën më vonë, ajo u zëvendësua nga një ndërtesë osmane me një përmasë më të vogël dhe të një forme të ndryshme, duke përfshirë në të shumë pjesë të ndërtesës së vjetër. Në kohën e Evlia Çelebiut, kisha e vjetër nuk ekzistonte më. Evlia ia atribuon degradimin e Durrësit kryengritjeve shqiptare, të cilat bënë që shumë prej banorëve të mëparshëm të iknin për të kërkuar ndonjë vend më të mirë. Zyrtarët osmanë të kazasë së Durrësit banonin në qytezën e Kavajës, e cila është themeluar nga osmanët gjatë shekullit XVI në një vendqëndrim më të mirë, 12 kilometra në brendësi.

Durrësi pati një zhvillim relativisht të madh vetëm në shekullin XVIII, duke rifituar një rëndësi të konsiderueshme si një port për eksportimin e prodhimeve bujqësore të tokave të mëdha të asaj kohe. Në këtë kohë, disa vende perëndimore hapën konsullata në Durrës, si Franca, Gjermania etj. Një gjë e tillë tregon rritjen e rëndësisë së këtij qyteti.

Një panoramë më e hollësishme në lidhje me madhësinë dhe rëndësinë e Durrësit në dekadat e fundit të periudhës osmane, jepet në salnamenë e vilajetit të Shkodrës të vitit 1310 H (1892). Sipas këtij burimi qyteti kishte 550 shtëpi, nëntë hane, një hamam; tre xhami, një medrese, një Rushdije, 2 shkolla fillore muslimane dhe tre kristiane të të njëjtës kategori si dhe katër kisha. Popullsia e përgjithshme ishte 4.785 banorë, nga të cilët 3.018 ishin muslimanë, 1520 ortodoksë grekë dhe 199 katolikë. Qyteti ishte qendër e sanxhakut të vilajetit të Shkodrës, duke përfshirë kazatë e Durrësit, Tiranës, Kavajës dhe Shijakut.

Marrëdhënia e vjetër administrative me Elbasanin u ndërpre gjatë reformave të Tanzimatit. Pas kësaj, Elbasani i përkiste vilajetit të Manastirit. Nga viti 1944 numri i banorëve u rrit ngadalë deri në 10 000. Durrësi ka qenë kryeqyteti i parë i shtetit të pavarur shqiptar në vitin 1912, por shumë shpejt, kryeqytet i këtij shteti u bë Tirana. Në ditët e Republikës Popullore, qyteti pati një zhvillim të madh dhe një modernizim të përgjithshëm.

Sot, ai është qyteti më i madh i vendit pas Tiranës, me një popullsi prej 60 000 banorësh(ky numër i korrespondon vitit 1978 kur autori ka qenë në Shqipëri), ka një port modern dhe një numër të konsiderueshëm industrish. Ky qytet është akoma pika kryesore e hyrjes në brendësi të vendit, duke qenë edhe fillimi i dy hekurudhave. Moçalet e rrezikshme bregdetare janë bonifikuar dhe janë kthyer në fusha pambuku.

Në dy dekadat e fundit i është kushtuar një rëndësi e madhe relikeve të së kaluarës, në veçanti veprave mashështore të kalave dhe amfiteatrit.

Durrësi ka qenë vendlindja e dijetarit dhe poetit osman të shekullit të XVI, Fevri Ahmed Efendiut, i njohur si oborrtar i Sulejmanit të madh dhe si Myfti i Damaskut. Fevriu vdiq në vitin 978 H (1570/71). Ai shkroi vepra në turqisht, persisht dhe arabisht dhe la si trashëgimi një divan (përmbledhje poezish).

Elbasani

Ky qytet i rëndësishëm ndodhet në qendrën gjeografike të vendit, në një fushë të gjerë afer lumit Shkumbin. Për shekuj me radhë, rruga Egnatia 0), rruga që lidh bregun e Adriatikut me pjesën ë brendshme të Ballkanit dhe Kostandinopojën, ka kaluar përmes kësaj lugine, së fundi duke arritur në detin Egje nëpërmjet Ohrit, Manastirit e Bitolës, Vedona-Edessës dhe Selanikut. Elbasani është e vetmja kala e madhe shqiptare e vendosur në fushë. Ky vend është pasues i tërthortë i kalasë së vjetër të Skampës, e cila u zhduk në shekullin e Qyteti aktual është themeluar në vitin 1466 nga Sulltan Mehmedi II dhe ka qenë bastioni kryesor për mbikëqyrjen e Shqipërisë së Veriut, rrugët e së cilës në atë kohë, ishin shumë të pambrojtura. Emri i tij origjinal është: il-basan, “la Dominatrice”.

Elbasani ka qenë një qendër muslimane që nga fillimi edhe pse jo krejtësisht. Thuhet se sulltani ka urdhëruar intemimin e një numri të konsiderueshëm familjesh kristiane nga Ohri dhe Shkupi për në qytetin e ri. Themelimi i qytetit është i regjistruar nga dy mbishkrime në gjuhën arabe, i pari prej të cilëve është botuar nga Babingeri. Njëri prej këtyre mbishkrimeve ndodhet akoma i vendosur mbi portën e vjetër të hyijes nga pazari.

Regjistri osman T.D. 367 nga 1528 jep një panoramë të zhvillimit të qytetit të ri, 60 vjet pas themelimit të tij. Sipas këtij burimi kishte dy lagje muslimane, ku njëra ishte brenda kurse tjetra ndodhej jashtë mureve të kështjellës. Gjithsej kishte 108 shtëpi. Popullsia e krishterë përfshinte 174 shtëpi, të ndara në dy grupe. Grupi i parë përbëhej nga pasarëdhësit e atyre që ishin intemuar në qytet nga Sulltan Mehmedi I (cema’at-i gebran-i surgunan der nefs-i Ilbasan), 73 shtëpi gjithsej. Ata ishin limar që më parë nga taksat ispense dhe avariz (si zhdëmtim për intemimin e tyre), por tani ishin të lirë vetëm nga taksa Avariz. Gmpi tjetër, 97 shtëpi, kishin ardhur dhe ishin vendosur me dëshirën e tyre. Përveç këtyre dy grupeve, ishte edhe një grup tjetër prej 4 shtëpish, të cilat ishin përgjegjëse për mirëmbajtjen e urës së Elbasanit dhe të kështjellës. Qyteti i ri kishte gjithsej rreth 1500 banorë, nga të cilët 38% ishin muslimanë.

Gjatë shekullit XVI Elbasani u zhvillua në mënyrë të shpejtë. Në vitin 1570, një udhëtar italian e përshkruan atë si një qytet në fushë, i rrethuar nga mure të forta, rreth të cilëve kishte lagje të shumta (“grandissimo borgo”) Regjistri osman T.D. 477 nga 977 H (1569/70) e dëshmon këtë zgjerim dhe gjithashtu i bën të qarta ndryshimet e mëdha që kishin ndodhur. Ndërsa muslimanët jetonin në shtatë lagje dhe arrinin 230 shtëpi. Megjithatë, kristianët kishin mbetur me 177 shtëpi. Ka shumë mundësi që muslimanët të jenë shtuar, për shkak të kthimit të ngadaltë në Islam.

Kështu, në 40 vjet qyteti u rrit nga 282 shtëpi në 407 të tilla ose në 2300 banorë që përbënin 56% nga ai i vitit 1528. Regjistrimi i vitit 1570 përmend më tej se muslimanët ishin të lirë nga taksat dhe detyrat shtesë (avariz dhe tekalif), në këmbim të ndihmës së garnizoneve të kalave të aferta të Diraçit (Durrësit) dhe Bashtovës, si në ndonjë rast të sulmit armik ashtu edhe në mbledhjen e taksave. Gjithashtu, ata duhej të ndihmonin për përmirësimin e sjelljes së “shqiptarëve rebelë”. Duket se kristianët nuk trajtoheshin si një grup i vetëm. Të gjithë ata ishin të lirë nga avarizi dhe tekalifi (një privilegj që u bë shumë i rëndësishëm në shekullin e XVII), në këmbim të mirëmbajtjes së urës mbi lumin Shkumbin dhe kështjellës së Elbasanit.

Burimet perëndimore e kanë quajtur qytetin “Terra Nova”. Grekët e njohin atë si “Neon Kastron”, të dy emra që i përkasin origjinës së tij të vonë.

Një panoramë e hollësishme e Elbasanit në shekullin XVII pasqyrohet në përshkrimet e gjëra të Evlia Çelebiut. Ai e përmend atë si një qytet të lulëzuar me 1500 shtëpi, 46 xhami, 900 dyqane, tre imarete dhe tre hamame. Gjithashtu, në këto përshkrime jepet edhe identiteti i themeluesve të disa prej ndërtesave publike. Dy nga tre imaretet janë ndërtuar në kohën e Bajazidit II dhe Sinan Pashës. Njëri nga tre hamamet ndodhej brenda mureve të kështjellës dhe një tjetër në pazar. Evlia Çelebiu thekson më tej se Elbasani kishte 18 mëhalla muslimane dhe 10 mëhallë të banuara nga kristianë e çifutë. Ai tregon se në atë kohë, kështjella ka qenë në një gjendje të shkatërruar; ajo nuk ka patur as gamizon dhe as kazerma, sepse ka qenë një “kala e brendshme”. Në kohën e tij Elbasani është quhajtur “Djepi i poetëve”, çka tregon aktivitetin e madh intelektual të zhvilluar në të.

Mehmed Fatihu i hodhi themelet e Elbasanit, duke ndërtuar një kështjellë, muret e sëcilës përfshinin një zonë prej rreth 300 deri në 350m. Gjithashtu, ai ndërtoi edhe një xhami në kështjellë, e vendosur mbi portën e pazarit dhe ka shumë mundësi të ketë ndërtuar edhe një hamam. Ky i fundit është përmendur nga Evlia Çelebiu. Një burrë që ndihmoi shumë në zhvillimin e Elbsanit ka qenë edhe Bejlerbeu i Rumelisë dhe admirali i flotës osmane në kohën e Bajazidit II dhe Selimit I, Sinanudin Jusuf Pasha. Ky anëtar i familjes fisnike boshnjake Borovinic, në fillim me emrin Radoslav Pavlovic, ngriti një zavije (strehë dervishiane) dhe një mualimhane (shkollë) në Elbasan gjatë periudhës së tij si bejlerbej i Rumelisë në vitin 1502. Vakëfhameja e fondacionit të tij është ruajtur.

Sipas Evlia Çelebiu Gazi Sinan Pasha” ndërtoi xhaminë e madhe në mes të kështjellës së vjetër dhe për më tepër atij i atribuohet edhe një imaret, një hamam dhe një teqe xhelvetije. Kjo teqe (kuvend dervishësh) mund të ketë qenë zavija e përmendur në Vakëfhame. Teqeja ndodhej brenda kështjellës. Ajo ishte më e madhja ndër 11 teqetë e qytetit, me shumë dervishë dhe një vakëf të pasur.

Në shekullin XVI Elbasani u zgjerua përtej kufijve të ngushtë të mureve. Ai u shpërnda më tepër në jug dhe në lindje, në drejtim të lumit. Kështu u formua pjesa jugore e kështjellës dhe deri në fillim të viteve ’70 u ndërtua pjesa më e madhe e xhamive si dhe një qendër e tërë tregtie. Në një largësi të vogël, përballë me murin jugor të kështjellës, paralel me të, shtrihet Uzun çarshi, tregu i gjatë. Në këtë rrugë, ndodheshin tri ndërtesa monumentale me kube, një tyrbe, xhamia e Hasan Balizades nga 1607/08 dhe xhamia e Biçakçizades rreth vitit 1670, deri në shkatërrimin e tyre në 1970/72. Në 1979, ndërmjet dy xhamive ndodhej akoma një hamam i madh. kjo ishte banja më e madhe osmane e majtur në Shqipëri. Me këtë vend kryesor bashkoheshin nugët e tjera të pazarit.

Në shekullin XVIII Elbasani ka qenë një qendër e begatë tregtie dhe esnafesh, qyteti i dytë për nga madhësia në vend pas Shkodrës dhe kishte 30 000 banorë. Në shekullin e kaluar Evlia gjithashtu thekson jetën e pasur intelektuale, e manifestuar kjo nga një numër i madh poetësh dhe shkrimtarësh që jetonin në këtë qytet. Një shenjë tjetër e mjedisit intelektual është edhe prania e një teqeje të urdhrit Mevlevi, e cila, sipas Abdulbaki Golpinarliut, ishte e vetmja në Shqipëri.

Ashtu sikurse edhe qytetet e tjera në Shqipëri, Elbasani pati pasoja gjatë kryengritjeve të shekullit të kaluar dhe mbeti i pandryshuar për një kohë të gjatë. Sipas Salnamesë së vilajetit të Prizrenit të vitit 1291, (1874/75), të cilit i përkiste vijaleti i Elbasanit për disa vjët, qyteti kishte 32 lagja me 25 xhami, 2 kisha, 6 teqe, 480 dyqane dhe 2 hamame. Numri i banorëve në dekadën e fundit të shekullit XIX jepet me shifrën 20 000, nga të cilët 3 500 ishin kristianë dhe pjesa tjetër muslimanë. Elbasani është përmirësuar vetëm në dekadat e fundit dhe është zgjeruar në mënyrë të konsiderueshme. E gjithë qendra e qytetit është rindërtuar, duke u ruajtur vetëm disa monumente historike. Të gjitha, përveç dy xhamive, u shembën gjatë një përpjekjeje për të fshirë stampën muslimane të qytetit. Kohët e fundit popullsia e Elbasanit e ka kaluar numrin 40 000. Elbasani i sotëm është një qendër moderne industriale, që ia ka kthyer shpinën të kaluarës së tij. Kjo e kaluar ruhet brenda mureve të kështjellës së Mehmedit II, e cila është shpallur monument historik.

Elbasani është qyteti i piktorit më të mirë shqiptar të periudhës pas-bizantine, Onufrit të Neonkastronit, të shekullit XVI. Ndër poetët e shumtë osmanë, që mund të kenë jetuar në këtë qytet, gjejmë vetëm emrin e Dervish Summanit, një mevlevi, i cili vdiq në Stamboll në vitin 1055 H (1645/46). Gjithashtu, në Elbasan ka lindur edhe “babai i gjuhës shqipe”, Kostandin Kristoforidhi, (1850-1895).

Gjirokastra

Gjirokastra është qendra më e rëndësishme urbane e Shqipërisë së Jugut dhe në të njëjtën kohë qyteti më i bukur i të gjithë vendit dhe një nga qytetet më piktoreske në të gjithë Ballkanin. Qyteti shtrihet mbi disa kodra, sipër rrafshinës së ngushtë të Dropullit. Përballë rrafshnaltës ngrihen me madhështi kreshtat jopjellore të maleve të Lunxhërisë. Vendbanimi i shtrirë plotësisht dominohet nga kalaja, pjesa më e yjetër e qytetit. Kjo kala ngrihet mbi një kodër të izoluar në qendër të qytetit. Siç e shohim sot, Gjirokastra është përreth kësaj qendre dhe në kohën paraosmane ka qenë vatra e pronarëve feudalë të familjes së Zenebishti. Qyteti është përmendur për herë të parë nga Kantakuzen në vitin 1336 me emrin “Argirokastron”.

Gjirokastra ka shtëpitë dhe banesat më të bukura dhe më origjinale të shekullit XVIII dhe XIX, ku secila prej tyre është një njësi e mbrojtur mirë. Ky aspekt ka filluar si një masë mbrojtëse kundër gjakmanjes, e cila ka qenë një fenomen i zakonshëm deri në fillim të këtij shekulli.

Gjirokastra u bë pjesë e Perandorisë Osmane në vitin 1417 dhe ka qenë kryeqyteti i Shqipërisë Osmane në dekadat e para të sundimit osman. Kontaktet midis qytetit dhe osmanëve i kanë fillesat në fimdin e shekullit XIV. Njëri nga feudalët e saj, Gjin Zenebizi ka luftuar në krah të Sulltan (Jilldinim), Bajazidit I gjatë luftës së Ankarasë kundër Timurit (1402). Në vitin 1431, u bë Vlora kryeqyteti i Shqipërisë Osmane, por gjatë shekujve Gjirokastra mbeti qëndër e një kadiu. Në shekullin XIX dhe në vitet e ftindit të pushtetit osman në Shqipëri, ajo ka qenë kryeqyteti i sanxhakut në vilajetin e Janinës (Jania).

Sipas regjistrimit të përgjithshëm të vitit 1431, Gjirokastra numëronte 121 familje, 15 beqarë dhe 27 të ve, të gjithë kristianë, pra ndoshta 700 ose 800 banorë. Në vitin 1520 ky numër u rrit deri në 143 familje. Në atë kohë, vendbanimi ishte më tepër i kufizuar në kështjellë dhe në një periferi të vogël jashtë mureve. Regjistrimi i pëigjithshëm i viti 991 H (1583) tregon një zgjerim të mëtejshëm të qytetit. Në këtë vit, ai kishte 65 banorë meshkuj muslimanë të rritur, 232 familje kristiane dhe 66 beqarë kristianë, gjithsej rreth 2500 vetë. Rritja e ngadaltë në numër e banorëve duket se është karakteristikë për këtë vend, sepse asnjë qytet i madh nuk mund të ngrihej në një zonë kaq jopjellore, siç ishte Dropulli; zona e thellë e maleve jopjellore nuk bënte aspak pjesë në burimet e qytetit.

Evlia Çelebiu e ka përshkruar qytetin në vitin 1670/71, si një vend që numëronte 2000 shtëpi në disa lagje. Qyteti i asaj kohe kishte 8 xhami, 7 prej të cilave ai i përshkruan me hollësi. E para ishte xhamia e Bajazidit II në kështjellë. Në këtë xhami kishte kolona mbi të cilat ishte shkruar se 700 kryetarë të familjeve fisnike të këtij qyteti, së bashku me 700 shërbyes, ishin bërë martirë të besimit gjatë luftës së Kretës dhe se 700 shtëpi fisnike u mbyllën dhe u boshatisën. Xhamia e dytë ishte ajo e Hizir Agasë afër Namazgjasë, një ndërtesë me një minare prej guri. Poshtë saj, afër hamamit, ka qenë xhamia e Haxhi Muradit, me një minare të punuar me shumë mjeshtëri dhe me një tavan të pikturuar shumë bukur. Teqe Xhamia, një ndërtesë shumë e vjetër, e cila ka qenë gjithmonë plot me njerëz, nuk ka patur minare. Rreth oborrit të saj ndodhej një konak dervishësh të urdhrit halvetije dhe varret e shumë njerëzve të shenjtë. Xhamia e pestë ka qenë ajo e Memi Pashasë, një xhami e vogël, por një ndërtesë e re dhe shumë e bukur me një minare të ndërtuar mirë; megjithatë ajo kishte vetëm një frekuentim të vogël. Pastaj vinte “Palur xhami, një ndërtesë e këndshme dhe e bukur” ; xhamia e shtatë ishte “Varosh Camii”, një ndërtesë e vjetër dhe e bollshme”. Për më tepër, Evlia Çelebiu përmend se qyteti numëronte 7 mesxhide, 5 mejtepe (nga të cilat përmend veçanërisht atë të Bajazidit II, Biiyuk Mektebi dhe çarshi mektebi), tri medrese (Darii’t-tedri-i ‘aliman), midis të cilave ishin Bajazid Han Medresesi, Memi Pasha Medresesi dhe tri teqe. Pra, kështu ne kemi drejtë të nxjerrim përfimdimin se jeta islame në Gjirokastrën e shekullit XVII ka qenë me të vërtetë e mirëzhvilluar. Teksti në kolonat e xhamisë se Bajazidit II është një tregues interesant i shkallës, në të cilën luftrat jashtë Perandorisë.përbënin një largim të forcës punëtore, madje edhe në zona të tilla të largëta. Evlia u habit veçanërisht nga madhësia e kështjellës, e cila përfshinte brenda mureve të saj 150 shtëpi. Udhëtari ynë përmend gjithashtu një lagje kristiane me 200 shtëpi. Nëse këto numra janë të saktë, atëherë Gjirokastra ka qenë një qytet musliman që ne shekullin XVII. Komuniteti kristian është rritur ngadalë në përmasa qysh ne fillim te shekullit XVI, por shtrirja e tij ka qenë e ngadaltë, në rast se e krahasojmë me shtrirjen masive të Islamit (në vitin 1520 nuk ka patur asnjë familje muslimane civile). Popullsia e qytetit duket se ka mbetur pak a shumë e qëndrueshme në shekujt XVIII dhe XIX, edhe pse kemi pak informacion të bazuar në fakte, duket diçka e pranueshme që të supozojmë se rritja midis viteve 1520 dhe 1670 lidhej me kushtet e këqija në fshat, gjë që çoi në një emigracion masiv në qytete. Kolonel Leake e vizitoi qytetin në dekadën e parë të shekullit XIX: ai përmend thuajse të njëjtin numër banorësh, sikurse edhe Evlia, 2000 familje muslimane dhe rreth njëqind shtëpi kristiane. Numri i banorëve mund të ketë qenë rreth 10 000-12 000. Informacion më i hollësishëm mund të nxirret nga salnametë e fundit të shekullit XIX: salnameja e vilajetit të Janiës e vitit 1306 H (1888-89) thekson se “Ergiri” ka qenë kryeqyteti i sanxhakut në vilajetin e Janinës. Qyteti kishte 1 415 shtëpi, 336 dyqane, një shkollë Rushdije (shkollë e mesme), shumë mejtepe dhe nëntë hane. Salnameja e të njëjtit vilajet të vitit 1318 H (1900/ 01) përmed një medrese të Muhtar Agasë në Gjirokastër, po ashtu edhe një bibliotekë. Gjithashtu është i njohur numri relativisht i lartë i kristianëve ortodoksë, që zinin poste të ndryshme në qeverinë e sanxhakut dhe të qytetit. Sipas Kamusu’l -A’lam të Sami Efendiut, “Ergiri” numëronte 8 100 banorë, pjesa më e madhe e të cilëve ishin muslimanë. Përveç numrit të shtëpive, të dyqaneve dhe të haneve, ai përmend një medrese, 2 teqe dhe një kështjellë të ndërtuar nga Ali Pashë Tepelena. Sipas të njëjtit burim, sanxhaku i Ergirit kishte 140 000 banorë, nga të cilët 72 000 ishin muslimanë, ndërsa pjesa tjetër ishin kristianë, dhe të gjithë ishin shqiptarë. Ky formulimi i fundit mund të jetë përfshirë, për shkak të ndjenjave patriotike nga ana e autorit, sepse ekzistenca e një minoriteti të vogël, por me influencë kristianësh që flisnin greqisht, është evidente.

Sot, qyteti i Gjirokastrës ka përjetuar një rritje të dukshme prej 14 000 banorësh, midis të cilëve është edhe një minoritet që flet greqisht me shkollat dhe institucionet e veta kulturore, që janë qendra për disa fshatra greqishfolës përreth qytetit.

Kanina

Historia dhe zhvillimi i kështjellës së Kaninës ka qenë e lidhur gjithmonë me atë të qytetit të Vlorës, 370m larg mureve të saj. Kështjella është një trekëndësh i madh i çrregullt, forma e të cilit diktohet shumë nga trajta e shkëmbinjve mbi të cilët mbështetet. Muret e ndajnë pjesën e brendshme në dy pjesë të veçanta: lartësia më e madhe është Yç Kale i osmanëve. Kështjella e Kaninës përmendet në shekullin VI nga Prokopi (si Kionina), pastaj në fillimin e shekullit XI nga Vasili (Cari Bullgar) dhe përsëri në vitin 1081, kur ajo shërbente si bazë pushtimi për Normanët e Siçilisë, Ajo mund të ketë qënë bërë bazë osmane, së bashku me Vlorën, në vitin 1417. Regjistrimi i përgjithshëm osman i vitit 835 H (1431) përmend 216 familje joushtarake në Kaninë, që e bënë atë një nga qendrat më të mëdha urbane në vend. Zhvillimi i saj mund të ketë qenë i shpejtë, veçanërisht gjatë shekullit XV, meqë në fillim të shekullit XVI, ajo nuk ka patur më pak se 514 familje, ende të gjitha kristiane. Kur e vizitoi Kaninën në vitin 1081 H (1670/71), Evlia Çelebiu ka parë 320 shtëpi në kështjellë dhe 300 në qytet (varosh). Ajo që mund të nxirret si përfundim nga shifrat e tij është se Kanina tashmë kishte arritur kufijtë e zgjerimit përpara kohës së tij.

Në rast se i referohemi Evlias, jeta islame nuk ishte e mirëzhvilluar në këtë qytet të vogël malor. Në kështjellë ndodhej një xhami e Sulltan Mehmed Hanit me një minare të balancuar siç duhet. As në kështjellë dhe as në qytet nuk kishte ndonjë monument apo ndonjë ndërtesë tjetër jofetare: hani, imareti, pazari dhe hamami. Gazi Sinan Pasha, pallati madhështor i të cilit dukej akoma në kështjellë, me pamje nga Vlora, ka ndërtuar një xhami shumë të bukur në Varosh, xhami kjo me një minare të veçantë të gjatë dhe elegante. Ai ka ndëituar gjithashtu një teqe shumë madhështore për urdhrin bektashian, e cila ka qenë banesë e klerikëve më të devotshëm dhe shumë dervishëve besnikë. Ajo ka patur një “Kuzhinë Keykavus” shumë mikpritëse. Vakfi i teqesë ka qenë shumë pjellor dhe përfshinte krejt tokën e kopshtit dhe drurët frutorë përreth. Gazi Sinan Pasha u varros në një tyrbe të lartë të kësaj teqeje, së bashku me të gjithë të afërmit dhe shërbyesit e tij.

Në kohën e Evlias, kështjella e Kaninës ishte akoma e mbushur me garnizone. Ai përmend 400 ushtarë, edhe pse buxheti osman i vitit 1079/ 80 H (1669/70) kishte vetëm 120 burra në listën e pagave. Në të vërtetë është interesant shënimi i tij se ekzistonte një mbishknm i Sulltan Sulejmanit mbi Portën veriore e cila ishte porta kryesore që të çonte në Vlorë. Përmendet se kështjella ka qenë “e meremetuar dhe e riparuar” nga ai sulltan. Edhe pse nuk jepet ndonjë informacion shtesë, ne e datojmë këtë riparim në të njëjtin vit kur Sulejmani ndërtoi kështjellën e madhe të Vlorës gjatë qëndrimit të tij në verën e vitit 1537, në kohën e ekspeditës ushtarake kundër Korfuzit. Asnjëra prej ndërtesave osmane të përmendura nga Evlia, nuk kanë rezistuar deri sot. George von Hahn e ka parë teqenë e Sinan Pashës rreth vitit 1850 dhe ka shprehur respektin e madh për këtë vend. Kështjella e Kaninës dhe qyteti u bombarduan rëndë nga italianët. Fermerët e armatosur i përzunë ata. Ka mundësi që xhamia e Sulltan Mehmedit dhe mbishkrimi i Sulltan Sulejmanit të jenë zhdukur gjatë këtij luftimi. Kur Babingeri e vizitoi Kaninën në vitin 1929, ai nuk mundi ta gjente përsëri atë mbishkrim. Megjithatë, fati i mbishkrimit të Sulejmanit në Lezh, gjithashtu i humbur për gjysmë shekulli por më pas i rigjetur, na jep shpresë që ky mbishkrim mund të gjendet përsëri.

Kavaja

Qyteti i Kavajës, i ndodhur në një fushë pjellore rreth 14km larg Durrësit, është themeluar nga osmanët gjatë shekullit XVI. Ai ndodhet në vendin ku mbarojnë moçalet bregdetare të Durrësit dhe ku fillon një varg me kodra të ulëta. Ky sfond përgjatë rrugës kryesore që shkon në brendësi të vendit nga perëndimi në lindje, ka përcaktuar zhvillimin urban të Kavajës. Ne e gjejmë atë të përmendur për herë të parë në studimin osman të vitit 1431 me emrin “fshati i Kavalias” (Karie-i Kavalia), në atë kohë në vilajetin e Pavlo Kurtikut. Ajo ka qenë pjesë e timarit të Isa Beut, djalit të Pavlo Kurtikut, feudalit shqiptar, që hyri në ushtrinë osmane pas vitit 1400. Familja e këtij të fundit u bë muslimane në brezin e dytë të saj. Në vitin 1431, Kavaja kishte vetëm 16 familje (hane) dhe dy vejusha, të gjitha këto kristiane. Vjetari zyrtar i pasur dhe shumë informativ osman i vilajetit të Shkodrës, në vitin 1310 H (1892/93) thotë: “Sipas gojëdhënave, qyteti është formuar në vitin 969 (1561/62) nga një njeri i quajtur Ali Hajdar Beu”. Kjo lidhet me ndërtimin në atë kohë të një xhamie, një shkolle, një pazari dhe ndoshta edhe disa dyqaneve, si elemente përbërës të qendrës së zakonshme të një vendbanimi urban osman. Studimi i sanxhakut të Elbasanit të vitit 977 H (1569/79) e quan akoma Kavajën fshat, por thekson se popullsia e saj përfshinte 25 familje muslimane dhe 121 familje kristiane, po ashtu edhe 30 beqarë, pra një total prej 750 banorësh. Kjo është një rritje e shpejtë e popullsisë me tetëfishin në 140 vjet. Formimi i komunitetit musliman gjithashtu mund t’i takojë kohës së Ali Hajdar Beut, që mund të ketë qenë ndërtuesi i Xhamisë së Vjetër, e cila ndodhej në rrugën kryesore të Kavajës, rreth 700m në lindje të Kullës së Sahatit. Ajo duket akoma në një planimetri të qytetit të vitit 1934. (4) Një tjetër pikë referimi për zhvillimin e Kavajës ka qenë xhamia e rëndësishme e ndërtuar 430m në perëndim të Kullës së Sahatit, gjithashtu e ndodhur në rrugën kryesore (Rruga e Madhe). Këto dy xhami ishin skajet midis të cilëve zhvillohej qendra e pazarit të Kavajës. Pika kryesore e qytetit ka qenë pazari i zarzavateve, vend ku migët e kallajxhive dhe kasapëve bashkoheshin me rrugët e tabakëve. Këtu, në vitin 1148 H (1735/36) u ndërtua xhamia Kubelije apo xhamia me kube. Kulla e hollë e Sahatit, që ne e shohim akoma sot, u ndërtua në vitin 1232 H (1817).

Një panoramë e Kavajës në shekullin XVII jepet nga Evlia Çelebiu, i cili e vizitoi atë në vitin 1670. Udhëtari e përshkruan atë si një qytet të bukur dhe të begatë, duke qenë rezidenca e një numn familjesh të pasura dhe me influencë, që përcaktuan perspektivën e qytetit. Kavaja ishte një “qytet (kasaba) i gjallë, i këndshëm, magjepsës dhe i admirueshëm, i rrethuar nga kopshte dhe drurë frutorë, me 400 shtëpi dhe vila të bukura prej guri, perfekte në të gjitha aspektet. Secila prej këtyre shtëpive kishte puse, burime dhe kulla të ndërtuara me tulla. Fisnikët dhe aianët e mëdhenj janë të shumtë në këtë vend”.

Evlia Çelebiu ka parë katër xhami dhe katër mesxhide. Këto të fundit kishin vetëm minare të ulëta, jo prej guri. Fatkeqësisht, ai nuk i cilëson emrat e ndërtuesve të këtyre xhamive. Veç këtyre, ekzistonin edhe dy medrese, tri klasa mësimi për djemtë (dershane-i sibian) dhe “dy teqe të mëdha të Rrugës (së dashurisë Hyjnore) së Dervishëve”, (asitane-i tarik-i derviçan). Në pazar ndodheshin “200 dyqane të fuqishme, të suksesshme dhe të zbukuruara përgjatë rrugëve me pemë mani anash, një “Suk-i Sultaniye”, një ndërtesë si bezisten dhe dy hane për tregtarët. Megjithatë, nuk kishte banjë publike (hamam) dhe nevoja për të ishte e paktë, sepse shumica e shtëpive kishin banjat e tyre private. Nga një përshkrim i tillë ne mund të nxjerrim përfundimin se Kavaja nuk ishte një grumbull i thjeshtë shtëpizash prej tulle, por një qytet i vogël aktiv dhe tërheqës me një jetë islame të mirëzhvilluar. Kjo mund të ketë qenë edhe arsyeja se pse autoritetet e kadillakut të Draçit (Durrësit) erdhën për të banuar në Kavajë, siç thuhet nga Evlia Çelebiu. Ata lanë Durrësin në degradim e sipër, edhe pse kadillëku quhej akoma kadillëku i Dyraçit (Durrësit). Në pjesën më të madhe të shekullit XVIII, qyteti kishte marrëdhënie tregtare me Venedikun dhe me vende të tjera v). Në vitin 1829, në fjalorin e tij gjeografiko-historik të Perandorisë Osmane, Margaroli ka përmendur se ndërtesat kryesore të qytetit ishin të ndërtuara me gurë dhe kishin vlera të mrekullueshme arkitekturore. Rreth vitit 1800, qyteti thuhet se ka patur 2000 shtëpi. Në vitin 1880, Sarni bej Frashëri e përshkruan atë si një qendër të kazasë së tij (të qytetit) në sanxhakun e Durrësit, vartës të vilajetit të Shkodrës. Ai kishte 5500 banorë, 4/5 ishin muslimanë, 1/5 kristianë. Salnameja e vilajetit të Shkodrës, e vitit 1310 H (1892/93), përmend se kazaja e Kavajës kishte 57 fshatra me një popullsi të përgjithshme prej 19 543 banorësh, nga të cilët 16 822 ishin muslimanë dhe vetëm 2 721 ishin kristianë ortodoksë. Një përbërje e tillë e popullsisë pasqyrohet gjithashtu në numrin e ndërtesave publike të kazasë: 37 xhami dhe mesxhide, 42 teqe, një medrese, një Rushdije shkollë e mesme, dhjetë shkolla fillore për muslimanët e një shkollë dhe katër kisha ortodokse për kristianët.

Në vitin 1920, pasi Shqipëria e fitoi pavarësinë e saj, numri i banorëve jepet nga 6000-7000. Deri në vitet 1950 fizionomia e qytetit mbeti pak a shumë e njëjtë, ashtu siç e pa Evlia Çelebiu 300 vjet më p.arë, Rreth Xhamisë së Madhe, qendrës që qytetit dhe Kullës së Sahatit, ndodhej një labirint rrugësh të ngushta pazari me ndërtime të thjeshta prej druri. Në dekadën e mëvonshme, e gjithë qendra e vjetër u shemb. Rreth xhamisë dhe kullës u ndërtua një shesh i madh dhe parqe. Në vitin 1970, u shemb edhe Xhamia e Madhe.

Korça

E ndodhur në një rrafshinë të gjerë dhe pjellore përkundrejt maleve të Moravës, Korça është qyteti më i madh i Shqipërisë lindore dhe një qendër e rëndësishme kulturore dhe industriale. Themelimi i Korçës si qytet lidhet ngushtë me veprën e Mirahor Iljaz Beut, “padronit të stallavc” të Sulltan Bajazidit II, i cili është përgjegjës për ndërtimin e xhamisë që mban emrin e tij, një nga monumentet më të rëndësishme të arkitekturës osmane në Shqipëri.

Mirahor Iljaz Beu, që mund të ketë qenë vetë nga zona e Korçës mori në vitin 891 H (1486), fshatin e Botosincës afër, si pronë private. Në vitin 910 H (1504-05) po i njëjti person krijoi një vakf për pronat e tij në Stamboll dhe për ato në fshatin Piskopije, afër Goricës. Ndërtesat e bëra në Piskopije ishin një xhami, një imaret dhe një mualimhane. Mbishkrimi që ndodhet mbi hyrjen e xhamisë së Korçës jep si vit të ndërtimit vitin 901 H (1495/96) dhe përmend Mirahor lljazin si ndërtuesin e saj. Emri “Gorica”, që në sllavisht ka kuptimin “mal i vogël” ose “shpat kodre”, lidhet me një vendbanim të fortifikuar antik, i cili ishte vendi ku lliaz Beu ndërtoi veprat e tij të bamirësisë. Piskopija ishte një komunitet i veçantë, vendbanim i një peshkopi, ashtu sikurse e thotë edhe vetë emri. Me ndërtimin e institucioneve fetare, arsimore dhe atyre bamirëse. Iljaz Beu mund të ketë patur për qëllim ta bënte fshatin një qendër islame lokale dhe ta ngrinte në gradën e qytetit (kasaba), duke i regjistruar banorët e tij si qytetarë, në vend të regjistrimit të tyre si fermerë. Fillimisht, kështjella e vjetër e Mborjes (Emporion), 3km mbi shpatet e Moravës, mund të jetë ngritur mbi qytetin e ri. Osmanët e ruajtën këtë kështjellë gjatë gjithë shekullit XV dhe fillimit të shekullit XVI. Tapu Defter 70 i vitit 925 H (1519) 5a) përmend një xhemat muselemësh kristianë në kështjellë. Sipas këtij dokumenti, fshati i “Mbotje, i vanir nga Gorica” kishte 18 familje muslimane dhe 88 familje kristiane. Sipas Tapu Defter 167 të vitit 936 H (1529/30), i njëjti fshat kishte 15 familje muslimane dhe 101 familje kristiane. Në po të njëjtin dokument thuhet se xhemati i muselemëve kristianë, që kujdesej për kështjellën, kishte 22 familje, të cilat ishin liruar nga ispenxha, avarizi dhe disa taksa të tjera, në shkëmbim të detyrës së ruajtjes dhe mirëmbajtjes së kështjellës. Me kalimin e kohës, kështjclla e ndodhur në brendësi. u braktis dhe banorët e saj u vendosën në qytetin e ri në fushë ($). Nuk mund të themi asgjë nëse kështjella e Mborjes ka qenë e njëjtë me të Goricës apo nëse ekzistonte ndonjë kështjellë tjetër. Në vitin 925 H (1519) përmenden disa timare të anëtarëve të gamizonit të kështjellës së “Goricës”. Në regjistrin e qyteteve të Rumclisë të vitit 1526-1528, siç është botuar nga Gokbilgin, Gorica paraqitet si ziameti i njëfarë Kasem Pasha, me të ardhura vjetore prej 9 111 akçe në vit. Këto të ardhura janë shumë të ulëta dhe ndoshta mund të dalim në përfundimin se një pjesë e prodhimit të përgjithshëm jëpej gjithashtu si timar për anëtarët e garnizonit të kështjellës.

Zhvillimi i Korçës në shekullin XVI dhe XVII nuk mund të ketë qenë shumë mbresëlënës. Haxhi Kallfa e përmend atë si një nënndarje administrative të sanxhakut të Ohrit. Listat osinane të kadillëqeve të Rumelisë të vitit 1078 H (1667/68) dhe të vitit 1203 H (1788) e përmedin Goricën si vendqëndrim të një kadillëku të një rendi shumë të ulët, të vendosur në provincën e pashës (bejlerbeu i Rumelisë) W. Evlia Çelebiu nuk e ka vizituar këtë qytet.

Korça është qyteti i lindjes së Koçi Beut, i mbiquajtur “Monteskjeu osman”, historiani dhe shkrimtari i esesë së rëndësishme mbi arsyet e rënies së Perandorisë në shekullin e XVII. Babai i nënmbretit të famshëm të Egjiptit, Muhamed Aliut ka qenë qytetar i Korçës.

Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, zhvillimi i qytetit pati një vrull të fuqishëm përmes shkatërrimit të metropolit vlleh të tregtisë, Voskopojës (midis viteve 1768-1779). Felix Beaujour dhe Leake, duke shkruar të dy në dekadën e parë të shekulli XIX, përmendin 450 shtëpi në Korçë dhe një popullsi prej 3000 banorësh. Në vitin 1859 qyteti kishte 10 000 banorë.00 Në vitet 1880, Sami Beu esea përshkruar Korçën si një qytet prej 18 000 banorësh, me 757 dyqane, 23 hane, dy xhami, një medrese, një teqe, një imaret, dy hamame, një kullë sahati dhe katër kisha. Ai përmend veçanërisht veprat e “një prej zyrtarëve të sulltan Mehmedit dhe Lala e Bajazidit II, Khoxha Mirahor Iliaz Beun”, i cili pati hedhur themelet e qytetit në kohën e Bajazidit II, duke ndertuar aty “një xhami të madhe dhe të fortë, një medrese, një imaret dhe një teqe në fund të shekullit të kaluar, një pjesë e madhe e qytetit u dogj. Ai u rindërtua nga Ahmed Ejub Pasha, sjpas një planimetrie të re dhe moderne, me rrugë të gjera dhe të drejta, planimetri që ekziston edhe sot. Midis viteve 1887 dhe 1902, Korça kishte një shkollë të veçantë shqipe, shkolla e parë ku si gjuhë shkollimi ishte shqipja. Kjo shkollë luajti një rol shumë të rëndësishëm në zhvillimin e atdhetarisë shqiptare.

Korça e fundit të shekullit të XIX ishte kryeqytet i një sanxhaku me të njëjtin emër, që i përkiste vilajetit të Manastiri t X’ Në fi Ilim të shekullit tonë qyteti kishte 18 000 banorë, nga të cilët 1/3 ishin muslimanë, kurse pjesa tjctër ortodoksë. Gjatë trazirave të luftrave ballkanike dhe gjatë Luftës së 1 Botërore, qyteti vuajti shumë, veçanërisht si pasojë e luftës midis kristianëve shqiptarë progrekë dhe atdhetarëve shqiptarë, si muslimanë ashtu edhe ortodoksë. Gjatë pushtimit francez, në vitin 1916, u shpall “Republika e Korçës” që pati jetë të shkurtër.

Pas luftës, në vitin 1921, Korça përshkruhet si një vend me 22-23 000 banorë, nga të cilët 17 779 ishin ortodoksë dhe 5 464 ishin muslimanë, të gjithë shqipfolës. Aktualisht, numri i banorëve është rritur në më shumë se 50 000, duke e bërë qytetin vendbanimin më të madh urban në Shqipërinë Juglindore.

Kruja

Kruja, kalaja e famshme e Skënderbeut dhe krenaria e atdhetarizmit shqiptar, shtrihet si një “fole shqiponje”, siç e quajti Barleti, përballë shpateve të Malit të Krujës, në një lartësi prej 605m mbi nivelin e detit. E vendosur në një peisazh të mrekullueshëm malor, ky vend ka qenë një nga kalatë më të forta të Ballkanit mesjetar. Kruja është përmendur për herë të parë me emrin aktual shqiptar, që ka kuptimin “burim”, në dokumentet kishtare bizantine të vitit 879A.D. Në atë kohë, ajo ishte vendqëndrimi i një peshkopi. Në shekullin XII, ajo permendet si një vend i fortifikuar: kështjella u rikonstruktua në vitin 1271 gjatë sundimit të Karlit. Në shekullin XIV Kruja ka qenë kalaja kryesore e feudalit shqiptar Karl Topisë, i cili bëri disa punë të rëndësishme riparuese në të’ A Në fundin e shekullit XIV dhe fillimin e shekullit XV, Kruja ka qenë vendqëndrimi i familjes fcudale të Kastriotëve, gjoja me origjinë serbe. Gjon (Ivan) Kastrioti u bë vasal turk në vitin 1410. Pas këtij viti. kështjella u quajt Akçe Hisar, ndoshta për shkak të ngjyrës së bardhë të shkëmbinjve mbi të cilët ishte ndërtuar. Ajo u bë pjesë e sanxhakut Arvanit në vitin 1417. Skënderbeu, djali dhe pasardhësi i Gjon Kastriotit, ishte një komandant osman (subash) i Krujës në vitet 1438-1440. vit pas të cilit ai u vendos në gradën e Sanxhak Beut të Dibrës (Debar) dhe menjëherë më pas në Nikopojën e rëndësishme në Bullgarinë Veriore. Gjatë koalicionit antiosman të vitit 1443, ai i ndërpreu marrëdhëniet me sundimtarët e tij, u arratis për në Shqipëri, mori fortesën e rëndësishme të Krujës me hile dhe u rikthye në kristianizëm. Edhe pse beteja e gjatë dhe këmbëngulëse guerile kundër osmanëve kishte vetëm rëndësi lokale, duke u përqendruar vetëm në Shqipërinë Qendrore. legjenda e kësaj beteje të pabarabartë u ruajt tek njerëzit. Në shekullin XIX. ajo u bë simboli i dëshirës së Shqipërisë për rezistencë. Mbulesa e armëve të familjes së Kastriotëve, një shqiponjë e zezë në një fushë të kuqe. u bë flamuri dhe simboli i vendit të vogël.

Gjatë regjistrimit të madh të pergjithshëm osman të vitit 1431, Kruja kishte 125 shtëpi. Popullsia e saj ishte e lirë nga taksat, por në shkëmbim të kësaj lirie ajo kishte për detyrë ruajtjen e kështjellës. Gjatë luftës së Skënderbeut. kështjella u rrethua tri herë nga trupat perandorake nën komandën e vetë Sulltanit, fillimisht në vitin 1450 nga Muradi 11 dhe më vonë në vitin 1466 dhe 1467 nga Mehmed Fatihu. Kështjella ra vetëm pas vdekjes së Skënderbeut në vitin 1478, duke u ndjekur nga një kohë e vështirë e zgjatur. Pas një periudhë të tillë, në kështjellë u bënë disa punime të rëndësishme rikonstruktuese. Nuk është e mundur që në këtë periudhë të pasigurtë të mund të ekzistonte ndonjë lloj lagjeje e hapur apo periferi. Burimet historike theksojnë se osmanët e shkatërruan ose e çmontuan kështjellën pas pushtimit të saj; megjithatë. menjëherë pas kësaj, ata mund të kenë bërë një punë të madhe në rindërtimin e kësaj vepre, sepse shumica e rrënojave aktuale janë osmane të hershme. Duket se u morën masa të veçanta pas pushtimit të kësaj fortese të madhe. Një pjesë e popullsisë fillesiare ose kishte vdekur ose ishte dëbuar. Pavarësisht nga kjo gjë, Kruja ishte qyteti i vetëm në Shqipëri që kishte një popullsi të madhe muslimane në atë kohë. Kjo të çon në një vendbanim muslimanësh të organizuar nga qeveria në këtë vend, me qëllim rritjen e faktorit të besueshëm të popullsisë së qytetit. Rigjenerimi i Krujës në shekullin XVI ishte më pak mbresëlënës sesa rasti i qyteteve të tjera shqiptare. Në fillim të shekullit XVI, qyteti kishte vetëm 154 shtepi me banorë joushtarakë, 89 shtëpi kristiane dhe 65 muslimane. Me një popullsi muslimane prej më shumë se 1/3, Kruja përbënte një përjashtim për Shqiperinë e shekullit XVI. Gjatë atij shekulli dhe gjatë shekullit XVII, elementi musliman u rrit në mënyrë të njëtrajtshme, duke përbërë pjesën më të madhe të popullsisë. Fatkeqësisht, te dhënat në lidhje me numrat ekzaktë mungojnë. Në shekullin XVI jashtë mureve të kështjellës u zhvillua një lagje periferike. Me kalimin e kohës kjo lagje u bë qytet me një rrugë pazari, e cila kishte dyqane, punishte dhe një xhami kryesore. Vendbanimi brenda mureve u dobësua dalëngadalë dhe e humbi plotësisht rëndësinë e tij në shekullin e kaluar.

Në gjysmën e dytë të shekullit XVII Kruja u bë një kala par exellence e bektashizmit shqiptar. Procesi i njohjes dhe i përhapjes së këtij urdhri të rëndësishëm akoma nuk dihet. Haslucku i mirë informuar mendon se bektashizmi u popullarizua vetëm nën sundimin e Ali Pashë Tepelenës, pra nga fundi i shekullit XVIII. Megjithatë, Birg, gjeti një numër aluzionesh në veprën e Evlia Çelebiut, që e vuri theksin në një prani mjaft të gierë në Shqipëri, së paku para gjysmës së shekullit XVII. Kissling e ka lidhur ardhjen e urdhrit me shkatërrimin e teqesë së madhe të Hadirilik afer Edrenesë në vitin 1644. Tradita bektashiane lokale përmend Kasem Babën e Kastorias, Hysejn Babën e Konicës dhe Piri Babën e Xhumasë në Kailar-zona e Sari Gol në Maqedoni, si apostujt kryesorë të rrugës bektashiane. Kasemi përmendet në një tahrir të fundit të shekullit XVI dhe nga Evlia Çelebiut në mesin e shekullit XVII Hysein Baba ndoshta ka jetuar në shekullin XVI. Teqeja e Piri Babës është ndërtuar në shekullin e XVII: guri i varrit bektashian më i vjetër aty, i përket vitit 1113 H (1701/02). E parë në këtë sfond, duket shumë e mundur që bektashizmi shqiptar t’i ketë fillesat e tij në Maqedoninë e turqizuar të shekullit XVI dhe XVII. Dervishët e shpërndarë të Edrenesë i përkasin gjithashtu këtij kuadri të përgjithshëm. Në Krujë, bektashinjtë përdorën qendrën paraosmane, madje pagane, në majën e malit mbi qytet, vend të cilin ata e identifikuan me varrin e “apostullit bjond të bektashizmit”, legjendarin, historikun Sari Salltëk Dede, që jetoi në shekullin XIII dhe propagandoi një formë popullore dhe sinkretike të Islamit në Ballkanin paraosman.

Në vitin 1929, Babingeri gjeti një mbishkrim osman në një faltore mali të Sari Salltëkut në Krujë, më datën 1104 H (1692/93). Në të njëjtin vend Hasluku, 2m pa një çeshme me një mbishkrim të vitit 1190 H (1776/77). Një e dhënë e mundshme e një origjine më të hershme të Bektashizmit në Krujë është dhënë nga Ipenin në fillim të shekullit tonë, kur ai theksoi se shenjti Haxhi Hamza vdiq në vitin 940 H (1533/ 34). Fatkeqësisht, ai nuk e citon burimin e tij të informacionit, i cili ndoshta mund të jetë gjithashtu një mbishkrim tashmë i zhdukur.

Qysh në fundin e shekullit XVII, një numër drejtuesish dhe misionarësh të rëndësishëm bektashianë jetuan në Krujë dhe vdiqën aty. Gjithashtu, varret e tyre u bënë vende pelegrinazhi dhe mbi to u ndërtuan tyrbe. Në fillim të këtij shekulli numri i tyrbeve dhe i varreve është dhënë me shifrën 366. Në vitin 1904 Ipeni përmend tyrbet e Haxhi Hamza Babës, atë të Bali Sulltanit, të Baba Mustafa Dollmës dhe atë të Sari Salltëkut, të vendosura mbi qytet, në malin me të njëjtin emër. Birge, i cili udhëtoi në vitin 1933. përmend zavijen e Myrteza Babës dhe zavijen e Haxhi Jahja Babës. Në kopshtin e zavijes së Jahja Babës, Birge gjeti një gur varri me datën 113O H(1717/18). Përballëza vijes së Myrteza Babës, ai gjeti një gur varri bektashian të vitit 1141 H (1728/29). Duke parë tyrben e Mustafa Dollmës në vitin 1967, unë gjeta datën 1194 H (1780) në pikturat dekorative të brendshme. Këto data janë të mjaftueshme për të provuar se Bektashizmi në Krujë është më i hershëm sesa i kohës së Ali Pashë Tepelenës.

Në fillim të shekullit XIX, familja e rëndësishme e Toptanëve, anëtarët e së cilës e shihnin veten si pasardhësit e Karl Topisë, e la Krujën pas një konflikti me një drejtues të rëndësishëm bektashian dhe u vendosën në Tiranën e re të zhvilluar. Dalëngadalë Kruja u dobësua; pas kryengritjes së madhe antitanzimat të vitit 1831, trupat osmane shpërthyen pjesën më të madhe të kështjellës së vjetër, gjë pas të cilës qyteti ekzistoi vetëm jashtë mureve, rreth rrugës së gjallë të pazarit. Vendbanimi brenda këshljellës e humbi plotësisht rëndësinë e tij dhe në fillim të shekullit tonë kishte vetëm 20 shtëpi. Kruja e sotme, një vend vetëm me disa mijë banorë, ka mbetur shumë e shenjtë për atdhetarizmin shqiptar. Islami dhe bektashizmi janë zhdukur. Xhamitë janë shkatërruar apo shfytyruar, varret e shenjtëve janë hequr dhe tyrbet janë shembur në të shumtën e rasteve. Për ta përshtatur funksionin e tij të ri, qyteza u modernizua plotësisht dhe rruga historike e pazarit u rindërtua sipas stilit të vjetër. Në kështjellë u bënë punime të rëndësishme restauruese dhe ruajtëse.

Lezha

Ky vendbanim me një rëndësi të vogël, origjina e të cilit i ka gjurmët në antikitetin e largët, ndodhet në brigjet e lumit Drin, jo larg nga grykëderdhja e tij. Në lindje të këtij vendbanimi ndodhen dy kodra të veçuara, ku në secilën prej tyre ka rrënoja të fortifikimeve të vjetra. Një pozitë e tillë gjeografike përcaktoi fimksionin e Lezhës në histori, si një port i mirëfortifikuar. Për shkak të pozitës së saj, Lezha ka qenë gjithmonë e ndarë në dy pjesë të veçanta, në qytetin e sipërm dhe të poshtëm. Pjesa e sipërme ka qenë e përqendruar në funksionet ushtarake, duke patur vetëm një popullsi të vogël civile dhe duke lulëzuar më shumë në periudha pasigurie. Qyteti i poshtëm ishte gjithashtu i fortifikuar, por jo aq shumë sa fortifikimi i kështjellës së ndodhur mbi kodër. Topografia dhe historia e Lezhës përpara pushtimit osman është përshkruar nga të tjerë dhe nuk ka nevojë për përsëritje. Vendi, së fundmi një bazë veneciane, ra në duart e osmanëve së bashku me qytetin e Krujës në vitin 1478, por midis viteve 1501 dhe 1506, ishte akoma në duart e Venedikut. Përpara largimit të tyre përfundimtar, venedikasit i shkatërruan muret e qytetit të poshtëm. Ato të qytetit të sipërm ishin lënë të shkatërroheshin shumë kohë më parë. Osmanët vendosën të rindërtonin vetëm kështjellën e sipërme, në vitin 1521/22(2), pasi ata ishin kryesisht të interesuar për ruajtjen e kufijve të tyre. Lezha u përfshi në sanxhakun e Dukagjinit(3)- duke u bërë kështu porti kryesor i këtij sanxhaku. Në shekullin e XVI, Lezha osmane fitoi një rëndësi të konsiderueshme. Kryeqyteti i sanxhakut të Dukagjinit ishte Peja (Ipek). Thuhet se në vitin 1560, Abdylbakiu, sanxhakbeu, ka banuar në Lezhë. Në gjysmën e parë të shekullit të XVI, ndoshta një dekadë e gjysmë pasi kështjella ishte rindërtuar, Mehmed Kukli Beu nga Prizreni, i njohur si sanxhakbeu i Shkodrës, Selanikut, Prizrenit dhe vendeve të tjera, bëri rrugën nga qyteti i rëndësishëm i Prizrenit për në portin e Lezhës, duke u strehuar në një varg hotelesh të vogla, të ndërtuara me shpenzimet e veta. Dy hotele ishin ndërtuar në Lezhë dhe gjashtë të tjerë përgjatë rrugës së vështirë malore të lumit Fan për në vendburimin e tij dhe pastaj duke zbritur në pjesët e sipërme të Drinit për në Prizren.

Në Lezhë, Mehmed Beu ndërtoi 50 dyqane, të cilat u bënë pjesë e zotërimeve vakf të ndërtesave të tij të rëndësishme në Prizren dhe në Zinovo. Në vitin 1533, në kështjellë përmenden 80 shtëpi turke. Qyteti i poshtëm, në burimet italiane i njohur me emrin “II Borgo”, ishte kryesisht kristian. Gjatë shekullit XVI, në bregun e pjerrët të kodrës u zhvillua një lagje me popullsi muslimane. Në vitin 1614 kjo pjesë e qytetit kishte 500 shtëpi. Në vitet ’80 të shekullit XVI, katedralja e vjetër katolike e Shën Kollit, në të cilën ndodhej varri i Skënderbeut, u shndërrua në xhami. Arsyet për shndërrimin e saj ishin të trefishta: frika e përgjithshme për afrimin e vitit apokaliptik 1000 Hixhri; zgjimi i ndjenjave antikristiane pas luftës së Lepantos dhe nevoja e thjeshtë për më shumë vende faljeje për komunitetin musliman në rritje e sipër. Gjatë shekullit XVII dhe XVIII, aktiviteti ekonomik i Lezhës u dobësua shumë. Haxhi Kallfa e ka quajtur qytetin pjesë e sanxhakut të Dukagjinit. Ai ishtë i vendosur poshtë një kështjelle në jug të zonës së Saderimës (=Zadrima), banorët e të cilës ishin shqiptarë kryengritës. Evlia Çelebiu e ka vizituar Lezhën në vitin 1072H (1661/62), në rrugën nga Tirana për në Shkodër. Ai thekson se kështj ella ishte marrë nga venedikasit në vitin 1478. Në këtë kohë, qyteti ishte një vojvodlik në sanxhakun e Dukagjinit dhe qendër e shumë prej zyrtarëve të administratës lokale. Në kështjellën e ndërtuar mbi një shkëmb të lartë, ndodheshin vetëm disa shtëpi dhe një gamizon që udhëhiqej nga një guvemator (dizdar). Ai nuk jep hollësi në lidhje me numrin e saktë të shtëpive të ndodhura në të dhe as nuk përmend ekzistencën e ndonjë xhamie. Evlia Çelebiu thjesht thotë se shtëpitë ishin të ndërtuara nëpër kopshte dhe ishin të mbuluara me tjegulla; ato ishin “shtëpi kufitare”, term me të cilin ai ka justifikuar cilësinë e dobët të tyre. Në ftindin e shekullit XVIII, xhamia e madhe e Lezhës, ish-katedralja, u rindërtua nga Sulltan Selimi III(13) dhe më pas mori emrin e tij. Në atë kohë, Lezha kishte 1000 shtëpi. Në ftindin e shekullit XIX Lezha përshkruhet si qendër e kazasë në vilajetin dhe në sanxhakun e Shkodrës, një qytet më i vogël me 5300 banorë, 80 dyqane dhe katër xhami për ditën e Premte. Në shekullin tonë (shek XX), qyteti ka mbetur i vogël, i ngjashëm me fshatiri, i mbuluar nga rrënojat e mureve të shumta të qytetit ilir mbi malin që ndodhet sipër tij.

Leskoviku

Dikur një vendbanim urban i rëndësishëm, Leskoviku ndodhet në zonën malore të Shqipërisë juglindore midis Gjirokastrës dhe Korçës dhe ka qenë qendër e shumë pronarëve të pasur feudalë, të cilët kishin prona që shkonin deri në Greqinë e sotme. Ndoshta ka mundësi që në saje të ruajtjes së tyre, Leskoviku arriti të bëhej një qendër lokale e spiritualitetit islam. Në Leskovik i patën qendrat e tyre tre urdhra të rëndësishëm dervishësh: Sa’adije, degë e Hajatit të urdhrit Halvetije, teqeja e të cilit mbante datën 1211 H (1796/97) dhe urdhri bektashi, me një teqe të rëndësishme të ndërtuar në vitin 1293 H (1876) nga Zeynulabidin Baba, që radhitet midis poetëve më të rëndësishëm të shekullit të fundit P). Raportohet që, në pjesën më të madhe të historisë së tij, Leskoviku ka qenë i urdhrit bektashian. Qyteti u shkatërrua nga grekët gjatë luftrave ballkanike, u rindërtua dhe u shkatërrua përsëri nga gjermanët në Luftën II Botërore. Në Leskovikun e sotëm nuk është ruajtur asnjë monument i së kaluarës.

Përmeti

Përmeti është qendra e thjeshtë urbane e një zone të veçantë malore në Shqipërinë e Jugut, Në shekujt XVI, XVII dhe XVIII, ai ishte kadillëku i sanxhakut të Vlorës; në shekullin XIX, Përmeti ishte kaza në sanxhakun e Gjirokastrës dhe në Vilajetin e Janinës. Gjatë kësaj kohe, ky qytet kishte një fortesë të fuqishme. Përmeti duket se ka lulëzuar si qytet veçanërisht në shekullin e XVI, kur popullsia e tij civile u rrit nga 42 në 260 familje. Në vitin 1670/71, Evlia Çelebiu e përshkruan Përmetin si një vend të vogël poshtë një kështjelle, perimetri i të cilit ishte 200 hapa. Në kështjellë ndodhej një gamizon i përbërë nga 40 burra. Qyteti i poshtëm (Varosh) kishte vetëm 150 shtëpi. Në qytet ndodhej një xhami e vogël për faljen e së Premtes, një mesxhid, një medrese, një mejtep, një teqe, një han dhe gjashtë dyqane. Disa shtëpi kishin banjën e tyre, por nuk përmendet të ketë patur ndonjë hamam. Evlia shton se ajri dhe uji i Përmetit ishin shumë të mirë. Në shekujt XVIII dhe XIX, Përmeti pati një zgjerim relativisht të madh, duke kontrolluar kështu rrugën nga Epiri (Janina) për në veri dhe atë nga bregdeti (Vlorë) për në Maqedoni nga rruga Leskovik- Korçë. Salnameja e Vilajetit të Janinës, e vitit 1306 H (5) (1888/89) e përshkruan Përmetin si qendër të një kazaje që kishte 722 shtëpi, 183 dyqane dhe 2 379 banorë. Në të ndodhej një xhami e ndërtuar nga Bajazidi II dhe një tjetër e ndërtuar nga Salih Beu.

Gjatë Luftës II Botërore, Përmeti ishte një qendër e rëndësishme e rezistencës shqiptare kundër pushtuesve fashistë. Qyteti u dogj tri herë dhe sot nuk është ruajtur asnjë monument i së kaluarës. Nga kështjella, vendi i administratës osmane, kanë mbetur vetëm disa themele mbi një vend të quajtur Guri i Qytetit ose shkëmbi i kështjellës. Kohët e ftindit, Frashëri dhe Dashi kanë botuar një fotografi të vjetër të Xhamisë Mbret në Përmet. Në të paraqitet një ndërtesë e madhe, e ulët dhe e pazbukuruar, me një tavan të sheshtë dhe me një çati pak të pjerrët me tjegulla. Minarja me dy ballkone vazhdon të ekzistojë akoma. Sipas mbishkrimit të kësaj xhamie, tashmë i ruajtur në muzeun lokal, xhamia është ndërtuar në vitin 900 (1494/95 A.D.), me urdhër të Sulltan Bajazidit II. Ajo është riparuar nga Sulltan Abdulhamidi I në vitin 1202 (A.D. 1787/89), e riparuar për herë të dytë nga Sulltan Abdulhamidi II në vitin 1306 (A.D. 1888/89) dhe për herë të katërt nga Sulltan Mehmed Reshati (midis viteve 1908-1912). Vetë mbishkrimi është i vitit 1787/88, që do të thotë se pjesa më e madhe e ndërtesës duhet t’i përkasë asaj kohe. Mund të themi se kjo xhami është e lidhur me ekspeditën ushtarake të Sulltan Bajazidit në Shqipërinë e Jugut, në vitin 1492.

Peqini

Qyteti i vogël i Peqinit, i ndodhur në bregun lindor të lumit Shkumbin, në rrafshinën e madhe të Shqipërisë qendrore, ruan akoma disa monumente intcresante osmane ose më mirë të thuhet se i ka ruajtur deri kohët e fimdit. Peqini u themelua nga osmanët gjatë shekullit XVI si një qendër e vogël administrative dhe ushtarake. Ai u zhvillua dhe filloi të marrë formën e një qendre lokale të esnafeve dhe u bë vendbanim i familjeve të pasura në periudhën midis shekullit XVII dhe fillimit të shekullit të XIX.

Peqini është identifikuar si qyteti i Klodianës së antikitetit, një vend që shërbeu për të mbrojtur Rrugën Egnatia, por që u zhduk si rezultat i trazirave në fillim të mesjetës. Ai u rindërtua një mijë vjet më vonë nga osmanët, të cilët e bënë këtë gjë për të njëjtën arsye sikurse edhe romakët: ky qytet kishte një pozicion të rëndësishëm strategjik, pasi kontrollonte rrugën kryesore të vendit lindje-perëndim.

Sipas regjistrimit të përgjithshëm osman të vitit 1431, Peqini (Biklenet) ka qenë një fshat i vogël me nëntë familje dhe nuk përmendet se ka patur ndonjë kështjellë. Regjistrimi i përgjithshëm (icmal) i vitit 1528 e përmend “Peklinin” si një fshat të vogël me 34 familje. Ai ishte pjesë e një timari të anëtarëve të gamizonit të Durrësit. Përsëri nuk përmendet ekzistenca e një kështjelle, as në përshkrimin e fshatit dhe as në përshkrimin e kështjellave dhe të gamizoneve të sanxhakut të Elbasanit, në të cilin ndodhet Peqini. Më pas, Peqini përmendet në vitin 1569/70 si “qyteti i hapur, “varoshi” i kështjellës së Peklinit, i cili kishte 140 familje muslimane dhe 15 familje kristiane, 62 muslimanë beqarë dhe katër kristianë me një status të tillë (4a). Përveç kësaj, në të ndodhej edhe një gamizon, madhësia e të cilit nuk jepet. Civilët muslimanë të Peqinit ndihmuan në mbledhjen e taksës për kokë nga shqiptarët kristianë dhe për taksën e rëndësishme të dhenve.

Për më tepër, ata ndodhedhin afer kështjellave të. Durrësit dhe të Bashtovës dhe duhej t’i ndihmonin gamizonet e këtyre kështjellave për të vëzhguar lëvizjet e armikut dhe për t’i dëbuar ata. Për shkak të kontributit të tyre të dobishëm, ata ishin të shkarkuar nga të gjitha taksat dhe angaritë përkatëse. Ky status u ishte garantuar në vitin 1569/70 dhe duhej të konfirmohej nga ana e autoriteteve qendrore në Stamboll. Dy shënimet shtesë në regjistrin e vitit 1570, e qartësuan faktin se kështjella e Peqinit ishte ndërtuar midis viteve 1528- 1569 dhe viteve 1550 ose 1560, gjatë sundimit të Sulejmanit të Madh.

Në vitin 1670, Evlia Çelebiu paraqet një tablo të qytetit të Peqinit, ku thekson se kështjella ishte ndërtuar për të ruajtur rrugën për në Durrës, që rrezikohej nga kryengritësit shqiptarë. Në këtë raport, ai e lë jashtë emrin e sulltanit, nën mbikëqyijen e të cilit është ndërtuar kështjella, por shton se gamizonet e Durrësit (Diraçit) dhe të Bashtovës kishin dhënë ndihmesën e tyre për të qetësuar zonën përreth. Ai përmend edhe një studim nga koha e Sulltan Sulejmanit, në të cilin Peqini përmendet si qendra e një kadillëku. Megjithatë, nga regjistri i vitit 1569/70 (tre vjet pas vdekjes së Sulejmanit), nuk konfirmohet një përfiindim i tillë dhe si njedhojë, mund të jetë një hyije e re apo ndonjë gabim i udhëtarit. Sidoqoftë, është fakt i ditur se Peqini u bë qendra e një kadillëku. Haxhi Kallfa (Katip çelebi) e përmend këtë në mënyrë të hollësishme.

Shënimi i Evlias në lidhje me fimksionin e kështjellës për mbajtjen nën kontroll të kryengritësve dhe për qetësimin e tyre me ndihmën e Durrësit dhe të Bashtovës, ka shumë mundësi të jetë një parafrazë nga shënimi i studimit të bërë në vitin 1569/70, i cili në të vërtetë i përmend “kryengritësit shqiptarë” si aktivë në këtë zonë. Ndërtimi i kështjellës së parë, përpara riparimeve të mëvonshme, e vërteton këtë fakt. Bandat e malësorëve të padisiplinuar, që nuk njihnin forcë tjetër përveç prijësve të fiseve të tyre, ishin të armatosur me mushqeta, por nuk kishin artileri për prishjen e mureve. Kështu, kjo kështjellë mund t’u rezistonte sulmeve të pritshme.

Nga përshkrimi i Evlias, është e qartë se në shekullin XVII, në këtë vend ishte vendosur qetësia dhe fimksioni ushtarak i Peqinit ishte kthyer në një rol më kulturor, arsimor dhe administrativ.

Evlia Çelebiu e përshkruan Peqinin si një qendër urbane me një rëndësi relativisht të madhe, edhe pse e vogël në përmasa. Në bregun e lumit ndodhej një kështjellë drejtkëndore, e cila përfshinte brenda mureve të saj 30 shtëpi të vogla dhe një xhami. Rreth e rrotull kështjellës ndodhej qyteti i hapur, që numëronte 400 shtëpi “të ngjashme me pallatet”. Qyteti ishte i ndarë në katër lagje dhe kishte katër xhami, shtatë mesxhide, tri medrese, 2 teqe dhe pesë mejtepe. I njëjti autor thotë se Peqini zotërontë një pjesë të madhe ndërtesash sociokulturore, vepra të një njeriu të vetëm, vezirit Abdurrahman Pasha, një shqiptari nga Peqini.

Sipas Evlias, Abdurrahman Pasha ka qenë aga i jeniçerëve në periudhën e Mehmedit IV dhe është dalluar gjatë pushtimit të Kandias. Ai ka punuar si guvemator i Egjiptit dhe i Bagdadit, po ashtu edhe i shumë vendeve të tjera në Europën Osmane. Së fundmi u bë guvematori i fundit osman i Budës, duke vdekur në mbrojtje të atij qyteti kundër forcave të bashkuara të Kristendomit (1686)(7). Evlia i atribuon Abdurrahman Pashës një xhami të bukur, mbishkrimi i së cilës i përket vitit 1666/67, një medrese, një hamam, një teqe, disa burime, një sistem ujësjellësi dhe një urë të gurtë mbi Shkumbin. Në Peqin ndodhej edhe një xhami e dytë e rëndësishme, ajo e Gazi-zades(8), e cila, sipas Evliasë ishte ndërtuar në vitin 1076. (1665-1666).

Në gjysmëne dytë të shekullit XVIII, Peqini u bë shkak mosmarrëveshjesh midis Ali Pashës së Janinës, Bushatlinjve të Shkodrës dhe Kurt Ahmed Pashës së Beratit, sepse ai ndodhej në vendin ku takoheshin zonat e influencës së këtyre derbejlerëve. Në këtë periudhë, kështjella u modernizua plotësisht.

Gjatë riorganizimit të provincave të Perandorisë, në vitet ’60 dhe ’70 të shekullit XIX, Peqini u bë pjesë e vilajetit të Manastirit, i ndodhur në skajin veriperëndimor të sanxhakut të Elbasanit, që ishte pjesë e kësaj qendre të madhe. Në vitet ’80 të shekullit të fimdit, ai përshkruhet si një qytet i vogël (kasaba) në këtë sanxhak. Kishte 1 800 banorë, thuajse të gjithë ishin muslimanë, një çarshi të vogël, dy xhami për faljen e së Premtes, një medrese, një teqe dhe një kullë sahati.

Kur e vizitoi Peqinin në.vitin 1928, Babingeri gjeti një teqe të shkretë (të braktisiir) të urdhrit Rufai, atë të Baba Hasanit, i cili vdiq në vitin 1701. Deri në vitin 1967 Peqini nuk ndryshoi shumë nga përshkrimi që i bëri Evlia Çelebiu, edhe pse monumentet ishin shumë më të pakta. Megjithatë, pas vitit 1967, i gjithë vendi u kthye përmbys dhe u modemizua plotësisht. Xhamia në qendër të qytetit u shemb, por kulla e sahatit afer saj dhe hajati u kursyen. Kështjella osmane, e cila ndodhej në një gjendje të trishtë gjatë pjesës më të madhe të këtij shekulli, u restaurua.

Petrela

Petrela është një fshat i vogël me disa shtëpi që ndodhet 15km, në lindje të Tiranës dhe është e ndërtuar poshtë rrënojave të një kështjelle të vogël, por shumë të fortë, që i përket periudhës mesjetare. Kështjella ndodhet në majë të një kepi të izoluar të masivit të Dajtit, që shënon fundin e rrafshinës bregdetare të Shqipërisë qendrore dhe fillimin e brendësisë malore të vendit. Ajo zë një luginë të ngushtë që të çon në Qafë-Krrabë për në Elbasan dhe matanë për në Maqedoni. Shtrirja e kësaj rruge ishte një linjë drejt të mirënjohurës Rruga Egnatia.

Studimet e fimdit shqiptare kanë zbuluar se qendra e kështjellës së Petrelës është një kullë e lashtë (shekulli IV-VI) që ka pasur dy funksione: ruante rrugën dhe shërbente si vend strehimi për popullsinë e zonës në raste rreziku. Në shekujt XI dhe XII ajo u zmadhua në një kështjellë të vogël dhe luajti një rol të rëndësishëm në luftën e bizantinëve kundër pushtuesve normanë. Anna Komena e përmend atë në Alexiaden e saj. Në vitin 1153 përmendet nga gjeografi arab Idrisi si një kala me emrin “Petrela”. Në shekullin XIV kështjella e vogël trekëndore u zgjerua me një mur të dytë, që përfshinte një hapësirë prej një hektari. Në periudhën e hershme osmane (pas vitit 1417) rëndësia e saj mund të ketë rënë, ose si rezultat i ndonjë pushtimi të dhunshëm, rreth të cilit ne nuk kemi ndonjë informacion, ose sepse gamizoni e la atë dhe u pasua nga njerëzit që vareshin ekonomikisht nga ai. Sipas regjistrimit të përgjithshëm të vitit 1431, “Petril” ndodhej në “Vilajetin e Akçahisarit” (Kruja) dhe kishte pesë shtëpi. Gjatë qëndresës së Skënderbeut ajo fitoi përsëri njëfarë rëndësie. Barleti e ka quajtur atë një “oppidum”, një qytet të fortifikuar dhe ka theksuar se ajo ishte vendqëndrimi i Mamicës, motrës së Skënderbeut. Petrela u rezistoi osmanëve të paktën deri në vitin 1465, por data e saktë e rënies së saj nuk dihet. Ndoshta ishte viti 1466, kohë në të cilën sulltan Mehmedi II themeloi qytetin e Elbasanit dhe ndodhej në vend jne një ushtri të madhe.

Disa tyrbe të hershme osmane që janë majtur rreth Petrelës dëshmojnë për rëndësinë që kishte ky vend në kohën e hershme osmane, që në këtë zonë ato përshkruhen si vend pushimi për komandantët e jeniçerëve së kështjellës. Jashtë fshatit, jo shumë larg nga rruga që shkon nga Tirana për në Elbasan, ndodhet akoma një tyrbe e hapur, një kube që mbështetet mbi katër mure, që i atribuohet Ballaban Pashës, i cili u vra në një nga rrethimet e Krujës.

Në fundin e shekullit XV apo gjatë shekullit XVI, osmanët bënë punime të mëdha riparuese në kështjellë, duke treguar në këtë mënyrë se ata e shihnin ekzistencën e saj të mëtejshme si të dobishme, ndoshta si një pikë të fortë për kontrollimin e malësorëve shqiptarë (krahaso Peqinin dhe Prezën). Në vitin 1529, kështjella e Petrelës kishte një komandant (dizdar), një Kethuda (punonjës shërbimi), një imam dhe një garnizon të përbërë nga 20 burra. Banorët e fshatit të Petrelës përmenden në vitin 1548 si derbendjis, një status i privilegjuar, i fituar në këmbim të ruajtjes së rrugës. Një relacion anonim i një udhëtari italian, i vitit 1590, thekson se ky vend ishte një pikë e fortë(.

Petrela mund të jetë dobësuar që në shekullin XVII, pasi Tirana u themelua në rrafshinën e ndodhur poshtë. Ky qytet i ri i tërhoqi njerëzit nga maja e shkretë e malit. Gjatë udhëtimit të parë në Shqipëri (mesi i shekullit XVII), Evlia Çelebiu mund të ketë kaluar nëpër apo poshtë Petrelës gjatë rrugës së tij nga Qafë-Kërraba për në Tiranë, por nuk e përmend atë.

Në fundin e shekullit XVIII, në kohën e anarkisë feudale, kështjella u riparua përsëri. Pas kësaj, ajo u shndërrua në rrënoja, të cilat u studiuan dhe u restauruan në dekadat e fundit. Rezultatet e këtij studimi nga studiuesit shqiptarë janë bazë për përshkrimin e mëposhtëm.

Pogradeci

Pogradeci është vendbanimi i vetëm shqiptar në brigjet e liqenit të Ohrit. Edhe pse emri “Poshtë kështjellës së vogël” në sllavisht, i ka gjurmët në një vendbanim shumë më të vjetër, vendi aktual është me një origjinë më të vonë. Kur Evlia Çelebiu e vizitoi atë në vitin 1081 H (1670/71), qyteti(1) kishte 600 shtëpi. Ai ishte një vojvodelik në kazanë e Starovës. Pogradeci kishte dy mesxhide, një medrese, një teqe, 2 mejtepe, një hamam dhe 150 dyqane. Kasabaja e Starovës , 3km në lindje të Pogradecit dhe jo 2 orë më këmbë siç thotë Evlia), kishte 400 shtëpi midis kopshteve, gjysma e të cilave banoheshin nga muslimanë dhe gjysma më e vjetër nga jobesimtarë. Starova ishte një qytezë në lulëzim që kishte 2 xhami, 2 mesxhide, 1 medrese, mejtep, teqe, tre hane, një hamam dhe 100 dyqane. Shënimi i udhëtarit tonë që të gjithë nënshtetasit ishin bullgarë. Sot, sllavishtja nuk flitet në asnjërin prej këtyre vendeve, por mbijeton vetëm në fshatin e Linit, 16 km në veri të Pogradecit dhe buzë liqenit. Sipas Haxhi Kallfa, Starova ishte një kadillëk në sanxhakun e Ohrit. Lista zyrtare e kadillëqeve në vitin 1078 H (1667/68) dhe ajo e vitit 1203 H (1788) e përmend Starovën si qendër të kadillëkut. Në shekullin XIX, Pogradeci e la në hije Starovën dhe u bë një qytet i vogël, ndërkohë që Starova ra në gradën e një fshati të thjeshtë. Gjatë vizitës sime në të dyja vendet, në vitin 1967, unë nuk isha në gjendje të gjeja aty ndonjë monument osman.

Prezë (Preza)

Preza është një fshat i vogël i ndodhur në pikën më të lartë të një vargu kodrash, që ndajnë rrafshinën e Tiranës nga rrafshina bregdetare e Durrësit. Ajo është e ndërtuar poshtë rrënojave të një kështjelle të periudhës së hershme osmane, e cila e kurorëzon akoma majën e kodrës më shumë se 300m mbi fushën. Ky vend, 20km në veriperëndim te Tiranës, kontrollon rrugën që të çon nga Durrësi për në Krujë, Shkodër dhe Tiranë.

Përveç rëndësisë së saj strategjike, Prezën e përmendin shumë pak burime. Fshati mund të jetë i një origjine paraosmane. Përmendja e parë e saj bëhet në regjistrimin e përgjithshëm osman të vitit 1431 si “Prizde”, e ndodhur në “vilajetin e Akça Hisarit (Krujës). Atëherë, ajo ishte pjesë e timarit të një peshkopi, i cili e ka marrë atë si uzukruft (pronë me të drejtë përdorimi) nga Mehmedi I. Fshati kishte 26 familje, numër i konsiderueshëm për zonën dhe për kohën.

Në librin e tij “Historia e Skënderbeut”, Barleti përmend një kështjellë të Prezës në lidhje me rrethimin e parë të Krujës nga Mehmed Fatihu. Në atë kohë, ajo ishte në rrënoja. Në studimin osman të vitit 1528, në Prezë nuk përmendet asnjë kështjellë. Ky studim regjistron dy kështjella në kazanë e Akça Hisarit (Krujës), në të cilën ndodhej vetë Preza. Këto dy kështjella ishin ato të Akça Hisarit dhe Petrelës, të cilat përmenden së bashku me hollësitë mbi fuqinë e gamizoneve të tyre. Kështjella e Prezës ishte lënë si gërmadhë që në kohën e luftimeve të Skënderbeut. Përsëri shohim se në Prezë përmendet një kështjellë në një urdhër sulltanor, adresuar kadiut të Akça Hisarit (Krujës) dhe shpallur në Edrene më 8 Dhulhixhe të vitit 953 (fundi i janarit të vitit 1547). Ky përshkman mënyrën në të cilën imami dhe hatibi (predikuesi) emëroheshin në “xhaminë që ishte ndërtuar në kështjellës e Prezës”, e cila ndodhej në kazanë e Akçe Hisarit (Kmjës). Gjithashtu, duheshin sigumar edhe hasrat për dyshemenë, vaji për kandilat dhe një portier për xhaminë. Urdhri ishte një përgjigje ndaj kërkesës së bërë nga kadiu i Akça Hisarit ndaj qeverisë osmane.

Një përshkrim anonim italian i vitit 1570 e përmend kështjellën e Prezës si të ndërtuar nga turqit “kohë më parë”. Protokolli i ambasadës së Bemardos në vitin 1590 e përmend gjithashtu atë, ashtu sikurse edhe kadi sixhilati i Elbasanit në vitin 1605.(5) Regjistri i hollësishëm i sanxhakut të Ohrit i vitit 991 (1583), përmend në kazanë e Akça Hisarit fshatin “Praz”, që kishte 59 familje muslimane dhe 30 kristiane. Gjithashtu, ky regjistrim i përshkruan timaret e ushtarëve të garnizoneve të kështjellave në këtë kaza, por lë pa përmendur emrat e vetë kështjellave. Ato mund të kenë qenë Kmja, Petrela dhe Preza.

Evlia Çelebiu mund të ketë kaluar në Prezë në vitin 1670, gjatë rrugës së tij nga Tirana për në Shkodër, por nuk e përmend as atë dhe as Kmjën. Gjatë shekullit XIX, kështjellës iu shtua edhe një Kullë Sahati. Von Hahn e pa atë në vitin 1852. Në formën e saj aktuale, ajo mund t’i ketë gjurmët në ndonjë riparim apo rikonstruktim të vitit 1275 H (1858/59), datë e cila paraqitet në një mbishkrim osman në kullë. Që nga vizita e Von Hahn, kështjella është përmendur nga Shuflai, Praschniker dhe Schober, të cilët i kushtuan të gjithë disa rreshta.

Studimi i parë i mirëfilltë shkencor mbi historinë e ndërtimit të kështj ellës është bërë nga shqiptari Lazër Papajani në vitet 1970, kohë kur u bënë disa punime restaumese.

Shkodra

Shkodra është qyteti më i madh i Shqipërisë së Veriut dhe një nga më të vjetrit në vend. Në shekujt e fundit të periudhës osmane, ajo ishte qyteti më i madh i të gjitha tokave shqiptare dhe e humbi statusin e saj vetëm në dekadat e fimdit, për shkak të zgjerimit të mahnitshëm të Tiranës. Shkodra ndodhet në njedhjen e tre lumenjve, Kirit, Drinase (Drinit) dhe Bunës (Bojana) dhe është lënë në hije nga rrënojat e një kalaje të madhe, që ndodhet në majën e një kodre mbi lumenjtë. Më tej kështjellës ngrihet Mali Tarabosh, i famshëm qysh në “rrethimin e gjatë të Shkodrës”, në vitin 1912/13). Taraboshi dhe kështjella e Shkodrës dallohen nga një distancë e largët, duke dominuar fushat e gjera që rrethojnë qytetin.

Përpara se romakët ta pushtonin Ilirinë, Shkodra ishte kryeqyteti i një shtetri ilir të një rëndësie të madhe. Qyteti i mbijetoi Mesjetës për shkak të pozicionit të tij të mrekullueshëm. Në periudhën e hershme mesjetare, Shkodra ka qenë një fortesë bizantine. Emri i kalasë Rozafat na e kujton akoma atë kohë. Në shekujt XII dhe XIII, Shkodra ishte kryesisht në duart e serbëve, duke qenë kryeqytet i shtetit të Zetës. Më vonë, atë e morën Balshajt, deri në mundjen e Balshës II në betejën e Vjosës kundër osmanëve (1385). Trashëgimtari i Balshës, Xhorxh Strasimiroviç u dëbua nga Shkodra rreth vitit 1393 nga osmanët, nën komandën e Kavala Shahin Pashës. Në vitin 1396 Strasimiroviç ua shiti venecianëve pronat e tij të mbetura, të cilët pushtuan kalanë e Rozafatit dhe e mbajtën atë deri në vitin 1479. Vetëm pas një rrethimi të zgjatur, osmanët mundën ta rimermin vendin, në një luftim të bërë nën komandën personale të Mehmedit II. Prosperiteti relativ i qytetit nën sundimin e Venecias pësoi një eklips në dekadat e para të periudhës osmane. Si rezultat i kushteve të marrëveshjes së paqes me Venecian, osmanët kishin marrë në dorë një qytet thuajse të zbrazët. Për shkak të rëndësisë strategj ike, ai u bë kryeqyteti i një sanxhaku të madh. Funksionet ushtarake dhe administrative duket se kanë dominuar gjatë shumicës së pjesë së parë të periudhës osmane. Informacioni i parë i detajuar në lidhje me numrin e popullsisë në vitet pas pushtimit, ndodhet në Defter-i Liva-i Iskenderije Nr.17, nga 890 H (1485), publikuar kohët e fundit nga Selami Pulaha.

I gjithë qyteti atëherë kishte 96 familje civile joadministrative; ishin 27 familje muslimane. Jomuslimanët e “nefs-i bazar-i Iskenderije” ishin 70 familje, nga të cilat gjashtë kishin një status të privilegjuar financiar. Inalxhik jep popullsinë e krejt sanxhakut të Shkodrës me 23 355 familje kristiane dhe 371 familje muslimane për dekadat e para të shekullit XVI, kohë kur sanxhaku përfshinte 895 fshatra.

Në këto shifira pasqyrohet prirja e kryeqyteteve osmane provinciale për t’u bërë qendra muslimane. Padyshim që Islami u rrit përmes konvertimit të ngadaltë të pjesëve të popullsisë kristiane. Numrave tanë duhet t’u shtojmë burrat e gamizonit me familjet e tyre, ndoshta njëqind familje të tjera muslimane. Nga fimdi i shekullit XVI, Shkodra ishte bërë një qytet musliman, por ajo kishte gjithmonë një minoritet kristian katolik. Në vitet ’30 të shekullit XVI, Shkodra ishte rezidenca e feudalit turkoman Ulama Beut, i cili e pasuroi qytetin me një medrese, një banjë të mirë dhe me një xhami. Në shekullin XVII, Shkodra përshkruhet si një vend mesatar me 1800 shtëpi, të shpëmdara në 15 mëhalla. Burimi ynë, Evlia Çelebiu, pënnend 11 xhami, por emërton vetëm atë të Bajazidit n, Husein Beut dhe Kara Hasanit. Hollësitë e tjera të tij (70 mesxhide etj, 11 medfese ose janë si rezultat i gabimeve në botimin e veprës së tij, ose ekzagjerime. Për më tepër, ai ka theksuar se banorët e Shkodrës ishin peshkatarë, ushtarë, tregtarë, zejtarë, softas (studentë muslimanë të teologjisë) dhe ulema, përshkrim i cili përputhet me kuadrin e kësaj qendre provinciale, siç edhe mund ta imagjinojmë.

Ditët e arta të Shkodrës erdhën në gjysmën e dytë të shekullit XVm, kur ajo u bë kryeqyteti i familjes shqiptare gjysmë-të pavarur të Bushatlinjve (10). Falë tyre, qyteti posedon monumentin më të bukur islam “xhaminë e Plumbit”, më të madfien në Shqipëri. Në kohën e vezirëve Bushatlinj, Shkodra ishte qyteti më i madh i vendit me 40 000 banorë dhe një qendër e lulëzuar tregtie dhe zejesh. Gjeografi i mirëinformuar armen Incician, thotë se “Iskenderije” ishte një qendër e madhe tregtie, e përbërë nga 25 mëhalla të ndara në tri pjesë, Tophanë, Terzihan dhe Tabaki. Qyteti kishte 8 000 shtëpi të banuara nga muslimanë dhe 600 shtëpi katolikësh, me një rezidencë peshkopi dhe me një kishë. Kishte 40 xhami, nga të cilat ajo e Ahmed Pashës, babait të Mahmud Pashës, ishte më e rëndësishmja. Në kështjellë kishte edhe 150 shtëpi të tjera muslimane dhe 2 xhami.

Regjimi i Bushatlinjve zgjati nga viti 1756 deri në vitin 1831, kur një ushtri e madhe osmane dëboi përfaqësuesin e fiindit të tyre. Gjatë shekullit XIX qyteti mbeti më i rëndësishmi në Shqipëri. Ai vuajti shumë nga rrethimi gjashtëmujor i ushtrive malazeze dhe serbe në luftrat ballkanike të vitit 1912/13, gjatë të cilave mbeti një nga tre pozicionet e fiindit osmane në Europë, së bashku me Janinën dhe Edrenenë. Pasi u pushtua nga fuqi të ndryshme, ajo u bashkua me shtetin e sapoformuar shqiptar, në vitin 1920. Pas kësaj periudhe, Shkodra mbeti pak a humë “e fjetur”; popullsia e saj aktuale nuk është më e madhe sesa ajo që kishte nën sundimin e bushatlinjve.

Qyteti i Shkodrës i ka ndryshuar pozitat e tij disa herë gjatë historisë së gjatë të vet. Pjesa më e vjetër e qytetit, dhe për një kohë të gjatë pjesa e vetme, është padyshim kalaja në kodrën e Rozafatit. Që nga fillimi i shekullit XV dhe ndoshta edhe më herët, në kohën serbe, ekzistonte vendbanimi i zejtarëve jashtë mureve, në qafen midis kalasë dhe një kreshte të vogël. Kjo është periferia aktuale e Tabakit në brigjet e Bunës, përballë me malin Tarabosh. Kjo periferi rrethohej nga një mur në vitin 1416. Në anën tjetër të kalasë, në lindje të saj, përballë lumit Kir, u zhvillua një pjesë tjetër, ajo e Pazarit. Këtu, në ultësirën e lumit, Bushatlinjtë ndërtuan Xhaminë e Madhe, e cila tregonte se pika kryesore e qytëtit ishte atëherë nga lindja e kalasë. Kjo periferi e rëndësishme u zhduk gjatë një përmbytjeje të madhe në vitin 1865, kur lumi Drin e ndërroi shtratin e tij. Vetëm xhamia e fortë e Bushatlinjve i mbijetoi kësaj katastrofe. Shkodra e re u ngrit 2 km në veri të kalasë, në një terren më të lartë, jo larg nga bregu i liqenit të Shkodrës. Qysh në mesjetë, aty ekzistonte një periferi e hapur (Nën Shkodra) me magazina të tregtarëVe të Dubrovnikut. Në këtë pjesë të qytetit, zor se është ruajtur ndonjë monument historik më i vjetër se në shekullin XVIII.

Historiani i madh osman i shekullit XIX Ahmed Xhevdet Pasha, e vizitoi Shkodrën në vitet ’70 të atij shekulli. Ai theksoi se ky vend nuk dukej si qytet, por ishte një vendbanim, shtëpitë e të cilit ishin të shpërndara mbi një territor të gjerë, të rrethuara me pemë dhe me shumë kopshte. Vetë zona urbane quhej Terzihane dhe ndodhej në brigjet e Drinit. Mëhallat quheshin: Baçallëk (Bahçelik), Ajazma, Tepe dhe Tabaki (Debbadhane), një emër i vënë edhe për krejt zonën. Xhevdet Pasha ka theksuar se Shkodra kishte 3 500 shtëpi, nga të cilët 2 500 banoheshin nga muslimanë, 900 nga katolikë dhe 100 nga ortodoksë. Numri i shtëpive tregon se qyteti në atë kohë kishte 20 000 banorë; ky është në të vërtetë numri që jepet nga regjistrimi i përgjithshëm osman i popullsisë në Salnamenë e Vilajetit të Manastirit të vitit 1312 H (1894/ 95). Sipas Kamusu’l Alarn, Shkodra kishte 4 500 shtëpi me 37 000 banorë, hga të cilët treçereku ishin muslimanë, 1500 dyqane, 2 medrese, një librari dhe disa shkolla kristiane (ortodokse dhe katolike).

Në vitet e pasluftës periferia e vjetër e Tabakire, në një gjendje të keqe për një kohë të gjatë, pothuajse ishte braktisur, sepse të gjithë artizanët kishin shkuar në vende të tjera. Në vitin 1967 rrugët e pakta të mbetura ishin të boshatisura dhe shtëpitë ishin në rrënim e sipër. Pas Luftës I Botërore, kalaja ishte e shkretë. Prandaj, qyteti modem nuk ka relike të së kaluarës. Këto gjenden vetëm nën dhe rreth kalasë së Rozafatit.

Shkodra është vendlindja e disa njerëzve të letrave. Nga periudha klasike mund të përmendim poetët Ishkodrali Hamdi dhe Ishkodrali Bali; në shekullin e XVIII ishte një poet mistik dhe gjithashtu themelues i degës Axhizije të urdhrit dervishian Saadije, Axhize Sylejman Efendi, i cili vdiq në Prizren në vitin 1151 H (1738), ku u majt edhe tyrbja e tij dhe ku i nderohet akoma varri. Koha e vezirëve Bushatlinj, fundi i shekullit XVIII dhe fillimi shekullit XIX, ishte më e begatshmja, duke nxjerrë ndër të tjerë edhe poetin Ibrahim Sidki Efendiun, mësues në medresenë e Shemsi Ahmed Pashës në Uskiidar, Mahmud Hamdi Efendiun, një mësues medreseje, predikues dhe poet, i cili kishte lindur në Shkodër në vitin 1210 H (1795/96) dhe vdiq aty në vitin 1286 H (1860/61), Ismail Zihni Beun, lindur në Shkodër në vitin 1250 H (1834/35), i cili punoi në Liban dhe Selanik, ku edhe vdiq në vitin 1286 H (1869/70). Ndoshta figurat më të shquara në këtë fushë ishin 2 anëtarë të vetë familjes së shquar të Bushatlinjve: Ibrahim Halil Pasha, i cili kishte lindur në gjysmën e dytë të shekullit XVIII, djali i Mehmet plak Pashës. Ai pasoi vëllain e tij Kara Mahmudin në vitin 1211 H (1796/97) dhe u bë Vali i Rumelisë dhe guvemator i vendlindjes së tij, Shkodrës, ku edhe vdiq në vitin 1223 H (1808) dhe u varros pranë xhamisë së babait të tij Mehmed, Xhamisë së Plumbit, që akoma ruhet sot. Ai la pas disa medrese, bibloteka dhe xhami në Shkodër dhe në vendet përreth. Së dyti ishte Bushatli Hasan Haki Pasha, i lindur në vitin 1242 H (1826/27), djali i vezirit Mustafa Sherif Pasha: ai ishte guvemator i një numri të madh qytetesh në Europën Turke (31) dhe vdiq në Stamboll në vitin 1313 H (1895/96), ku edhe u varros afer tyrbes së Ejub Ensarit. Hasan Hakiu ishte një dervish Mevlevi, fliste dhe shkraante arabisht, persisht, frëngjisht dhe shqip dhe la një librari me shumë vlerë në qytetin e tij të lindjes.

Tepelena

Ky është një vendbanim malor i vogël me një funksion urban, i ndodhur në bashkërrjedhjen e lumenjve Drino dhe Bënçë me Vjosën. Ky vendbanim është i ndërtuar në hyijen perëndimore të grykës së Këlcyrës (Klissura), që kontrollon dy luginat kryesore dhe arteriet e qarkullimit të Shqipërisë së Jugut. Si e tillë, Tepelena ka patur gjithmonë një rëndësi të madhe strategjike. Qyteti thuhet se ëshë themeluar nga osmanët, të cilët, nën sundimin e Bajazidit II, qëndruan aty për gati një muaj në vitin 1482. Qyteti osman u themelua si një fortesë për kontrollimin e rrugëve të kalimit dhe si një bazë për operacionet kundër fiseve malësore shumë të pavarura. Ka shumë mundësi që kështjella e Bajazidit të ketë zënë vendndodhjen e një fortese mesjetare, që duket se daton me Antigonian romake. Nga periudha paraosmane nuk është ruajtur dhe nuk është gjetur asgjë nga gërmimet. Kështjella e vogël e Bajazidit ekziston akoma në pjesën më të madhe. Emri aktual i qytetit është një përshtatje e emrit osman Tepedelen, ose “Shpuesi i kodrës”. Historia e Tepelenës dhe e gamizonit të saj është plot me luftra të përgjakshme kundër grabitjeve të njerëzve të malit.

Evlia Çelebiu e vizitoi Tepelenën në verën e vitit 1670 H (1081) dhe la një përshkrim të detajuar të vendit, një përshkrim shumë të pasur në veçanti për hollësitë topografike, për të cilat jemi të sigurtë se ato janë të bazuara në eksperiencën personale. Ai shkroi se kështjella ishte marrë nga Gedik Ahmed Pasha në kohën e Bajazidit II, në vitin 897 H (1492). Kështjella osmane e Tepelenës ishte ndërtuar në vendin e një kështjelle të vjetër, që u shkatërrua gjatë pushtimit. Evlia Çelebiu e krahasoi këtë “Depedelen” me fortesën me të njëjtin emër të ndodhur në Danub, përballë me Esztergomin: ndonëse vendbanimi hungarez ishte vetëm një palanka, një kamp i rrethuar me gardh, ky Depedelen ishte solid, një kështjellë e ndërtuar me gurë. Gamizoni i saj ishte i përbërë nga 100 burra, burra nevojtarë të cilët i luftonin vazhdimisht kusarët. Qyteti i hapur nuk ishte shumë mbresëlënës. Evlia ka shkmar: “Ka gjithsej rreth 200 shtëpi të mëdha me oborre. Këto shtëpi janë me çati kashte dhe kanë kopshte me perime. Në anën veriore, përballë me portën (e kështjellës) është kabina e kuvendit të esnafeve. Së bashku janë gjashtë dyqane të dobishëm, por të thjeshta. Në këtë vend ndodhet një xhami, por nuk ka ndonjë han, hamam, medrese, mejtep apo ndonjë ndërtesë tjetër të rëndësishme”. Vendbanimi ishte vatër e një vojvodi dhe një kadiu prej 150 akçesh në ditë. Lista zyrtare osmane e kadillëqeve të Rumelisë në vitin 1078 H (1667/68) e jep gjithashtu “Tepedelen” 150 akçe në ditë. Ajo mbeti qendër e një njësie administrative dhe është përmendur si e tillë në listën zyrtare të vitit 1203 H (1788). Evlia Çelebiu ka shtuar një hollësi interesante se fshatrat e kadillëkut të “Tepedelen”-ës, 80 gjithsej, ishin në pjesën më të madhe në revoltë.

Tepelena ishtë vendlindja e Ali Pashës, vezirit të Janinës, i cili gjatë fundit të shekullit XVIII dhe fillimit të shekullit XIX vuri nën sundimin e tij të gjithë Shqipërinë e Jugut dhe një pjesë të Greqisë. Ishte ai që rikonstruktoi kështjellën e vendlindjes së tij në një mënyrë madhështore të admiruar nga Byron, Leake, Pouqueville, Lord Broughton dhe të tjerë. Kështjella e Ali Pashës është ruajtur në pjesën më të madhe të saj.

Në shekullin XIX Tepelena dhe rrethinat e saj duket se kanë patur një aktivitet fetar të konsiderueshëm. Leake përmend një teqe halvetije jashtë qytezës. Gjatë atij shekulli u ndërtuan një numër i madh teqesh bektashiane në fshatrat malore rreth Tepelenës. Hasluku mblodhi të dhëna për rreth 15 prej tyre. Ali Pashë Tepelena e përdorte urdhrin bektashian për të qetësuarpopullsinë malësore rreth vendlindjes së tij, duke propaganduar formën tërheqëse popullore të Islamit të mishëruar në bektashizëm. Tepelena, ashtu si edhe bektashizmi, vuajti shumë gjatë Luftës I Botërore, si pasojë e luftimeve terroriste të bandave të grekëve rebelë. Qyteza u shkatërrua dhe shumë fshatra u dogjën. Tërmeti i vitit 1920 rrëzoi ndërtesat e mbetura. Kur Babingeri(8) e vizitoi Tepelenën, një dekadë më vonë, vendbanimi kishte vetëm 200 banorë. Tepelena u shkatërrua përsëri gjatë Luftës së II Botërore, kohë kur ushtritë italiane dhe greke u ndeshën në këtë vend dhe më pas në luftën partizane kundër gjermanëve. Sot, vendbanimi është rindërtuar në në mënyrë të rregullt modeme dhe e ka rifituar fimksionin e tij si qendër tregtare dhe administrative e një krahine të madhe. Konturet e ashpra të kalasë së Ali Pashës shihen akoma mbi shtëpitë e qytetit të vogël.

Tirana

Kryeqyteti i bukur modern dhe qyteti më i madh i Shqipërisë është një nga qendrat urbane më të reja të vendit. Ai ndodhet në një territor ku ultësirat e qendrës së vendit bashkohen në kodrat e Dajtit, shpatet e gjelbra të të cilit e dominojnë qytetin duke ia kufizuar horizontin.

Si një vendbanim, Tirana daton në Mesjetë. Ajo përmendet në luftën e Skënderbeut me osmanët në shekullin XV por u bë qytet shumë kohë më vonë. Procesi i zhvillimit të këtij vendbanimi në qytet mund të ketë qenë i ngjashëm me atë të Korçës. Në vitin 1614, një feudal, Sulejman Pashë Bargjini, nga fshati Mullet afer Petrelës, ndërtoi një xhami, një hamarn dhe një imaret në apo afër fshatit të Tiranës dhe kështu ia ngriti atij rëndësinë, duke e kthyer në kasaba, qytezë. Tirana mund të ketë përfituar nga shkatërrimi i disa prej qyteteve të vjetra me fortesa në zonat përreth, të tilla si Petrela dhe në ftindin e shekullit XVIII, Kruja, të cilët e kishin humbur forcën dhe rëndësinë e tyre ushtarake. Një faktor tjetër i rëndësishëm ishte përparimi relativ i brendësisë agrare të vendit. Prania e një xhamie dhe një tregu ishin dy tiparet themelore që e dallonin ligjërisht fshatin osman nga një qytet i vogël. Roli i qendrës bujqësore ishte aq i madh saqë Tirana nuk arriti të bëhej një qendër tregtie dhe zejesh përpara.shekullit XX. Një gjë e tillë pasqyrohet në stilin e shtëpive të Tiranës, po ashtu edhe në planimetrinë e qytetit. Ky i fimdit mbeti tipik osman, një qytet i vogël me kopshte i ndërtuar sipas një planimetrie shumë të çrregullt. Vetëm që nga vitet 1920, një situatë e tillë ka ndryshuar.

Evlia Çelebiu e vizitoi Tiranën në vitin 1072 H (1661/62) gjatë rrugës së tij nga Elbasani për në Lezhë dhe në Shkodër. Pasi kaloi në Qafë Kërrabë, ai arriti në kasabanë e Tiranës, e cila ishte një vojvodelik në sanxhakun e Ohrit dhe vendqëndrimi i një kadiu me 150 akçe, një qytet (shehir) i ndodhur në një rrafshinë të gjerë me xhami të panumërta, hane, hamame, rrugë tregtare, kopshte dhe drunj frutorë. Të gjitha ndërtesat e bamirësisë dhe ato fetare (xhamitë, hamamet, imaretet etj.) janë krejtësisht të mbuluara me tjegulla. Edhe pse një përshkrim i tillë nuk përfshin detaje dhe është një klishe, ai padyshim e paraqet Tiranën si një vend me njëfarë rëndësie. Vrojtimi i tij që të gjitha ndërtesat ishin të mbuluara me tjegulla tregon se për Evlianë, ato ishin disi provinciale; ndërtesat e rëndësishme osmane të cilësisë së parë ishin gjithmonë të mbuluara me plumb. Fakti se gjatë shekujve XVII dhe XVIII, qyteti nuk u bë qendër e një kadiu (pavarësisht nga përshtypja e Evliasë) tregon si përmasat ashtu edhe rëndësinë e tij në atë kohë.

Një ngjaije me shumë rëndësi për zhvillimin e mëvonshëm të Tiranës ishte ndërtimi i Xhamisë së Madhe të Molla Beut dhe djalit të tij, Haxhi Et’hemi, i cili filloi në dekadën e firndit të shekullit XVHL Kalimi i vendqëndrimit i familjes më të fuqishme feudale të Shqipërisë Qendrore, ajo e Toptanëve, nga Kruja për në Tiranë, kalimi që u bë përsëri në fundin e shekullit XVIII, ishte gjithashtu një ndikim nxitës në këtë zhvillim. Tyrbja e Kapllan Pashës, ekziston akoma edhe sot.

Tirana e shekullit XIX u la përshtypje miqësie, përparimi dhe pastërtie të gjithë udhëtarëve perëndimorë që e shihnin atë. Von Hahn m u magjeps nga xhamitë të vizatuara me gjallëri me gjelbërimin e plepave dhe selvive rreth tyre. Mjedisi i qytetit ishte pjellor dhe i begatë. Në kohën e tij (1854), Tirana kishte 2000 shtëpi, 100 prej të cilave ishin të banuara me muslimanë. Ippeni thekson afersisht të njëjtat tipare të përgjithshme dhe përmend se qyteti ishte duke u zgjeruar: në atë kohë Tirana kishte 15 000 banorë , nga të cilët 13 000 ishin muslimanë dhe rreth 1300 të tjerë ishin ortodoksë. Justin Godart(9) në vitin 1920 pati një përshtypje të mirë për Tiranën, edhe pse numri i banorëve duket se është ulur si rezultat i luftrave ballkanike dhe Luftës së I Botërore. Godart jep një numër popullsie prej 13-14 000 (10) banorësh. Në fe, Tirana ishte tipike e Shqipërisë Qendrore ku gegët e veriut dhe toskët e jugut formuan popullsinë. Një gjë e tillë pasqyrohet në faktin që rreth gjysma e popullsisë para Luftës I Botërore aderuan në urdhrin Rufai të dervishëve, shumë i përhapur midis gegëve dhe gjysma tjetër i përkiste urdhrit bektashian, i cili ka qenë shumë i favorizuar nga toskët. Kështu, mentaliteti paksa meditues, por shumë i kulturuar dhe tolerant i toskëve ishte po aq i fortë sa edhe temperamenti konservator strikt suni i gegëve. Tirana e periudhës së vonë osmane, në fillim të shekullit tonë, mendohet të ketë patur 40 xhami, teqe dhe mesxhide.

Në vitin 1920, Tirana u shpall kryeqyteti i shtetit të ri. Ky funksion u bë baza kryesore e zhvillimit aktual të qytetit. Vendi, që deri atëherë kishte ruajtur planimetrinë e tij tipike orientale, duke zënë një hapësirë prej 1 me 1.5km, filloi të ndryshojë shumë shpejt. Në trazirat e Luftës II Botërore, Tirana kishte 30 000 banorë. Gjatë luftës për çlirim, disa lagje të qytetit, duke përfshirë këtu edhe xhaminë historike të Sulejman Pasha Bargjinit, u shkatërruan. Pas luftës, qyteti u modemizua shumë. Në vitin 1971 ai kishte një popullsi mbi 200 000 banorë. gjatë revolucionit kulturor të vitit 1967, të gjtha xhamitë e mbetura u shembën, përveç asaj të Haxhi Et’hem Beut. Kjo ndërtesë me një rëndësi shumë të madhe historike e Tiranës është një nga shumë të paktat që ka lidhje me të kaluarën.

Poeti Shaban Hulusi Beu, djali i Mustafa Pasha Toptanit, lindur në vitin 1189 H (1775/76) në Krujë, jetoi në Tiranë ku edhe vdiq në vitin 1249 H (1833/34). Ka shumë mundësi që ai të jetë autori i një prej mbishkrimeve të xhamisë së Et’hem Beut.

Vlora

Vlora, porti i dytë i Shqipërisë sot ndodhetnë një limantë mrekullueshëm hatyror në brigjet e limanit me të njëjtin emër, që mbrohet nga gadishulli i Karaburunit dhe ishulli i Sazanit. Qyteti është Aulona e antikitetit, nga e cila ka njedhur emri italian “Valona” dhe “Avlonia” osmane. Kryesisht për shkak të portit të saj të mirë, ajo u ka rezistuar furtunave të migracionit të njerëzve. Historia e qytetit në shekujt e parë të mijëvjeçarit tonë është e lidhur ngushtë me fatin e kalasë së Kaninës, rreth 370m mbi Vlorë. Fati i saj ishte veçanërisht i ashpër. Një vrojtim i zhvillimeve në atë periudhë jepet nga Jireceku. Pas vitit 1081, Vlora shërbeu si një kryeurë për sulmet e normanëve, i kaloi Hohenshtaufen të Siçilisë, bizantinëve dhe serbëve, dhe pas vitit 1378 Balshajve të Shkodrës. Turqit e morën atë në vitin 1417, së bashku me Beratin dhe Kaninën.

Gjatë shekujve XV dhe XVI, Vlora mundi ta ruante pozitën e saj si qyteti më i rëndësishëm i Shqipërisë osmane. Porti i saj ishte i pari që pushtuan osmanët në brigjet e Detit Adriatik dhe si njedhojë ai pati një vëmendje të veçantë. Në vitin 1474 osmanët u përpoqën të hapnin një kanal, me qëllim që të pengonin rritjen e mëtejshme të moçaleve në grykëderdhjen e lumit Vjosë. Një epidemi murtaje në vitin 1481 i çoi banorët në një vend afer rrëzës së kodrave, rreth gjysmë ore larg nga vendbanimi i vjetër. Në fillim të shekullit të XVI qeveria osmane vendosi një koloni të rëndësishme refugjatësh çifutë nga Kastilia, Portugalia, Siçilia dhe Otranto në Vlorë me qëllim që të nxisnin tregtinë. Regjistri i përgjithshëm osman i vitit 1506 përmend 665 familje kristiane që jetonin në Vlorë në atë vit, në krahasim me 97 familje çifute. Nuk përmendet asnjë popullsi muslimane civile. Regjistrimi i përgjithshëm nga viti 1520 përmend 701 familje kristiane në qytet. Çifutët u ngjitën shumë shpejt në 531 familje, që jetonin në komunitete të ndryshme të emërtuar sipas vendeve që vinin. Kjo jep një popullsi të përgjithshme të përafërt prej 6.000 deri në 6500 banorësh. Në gjysmën e dytë të shekullit XVI, numri i banorëve u pakësua, ndoshta u lidh me dështimin për të konkuruar me fuqinë detare dhe tregtare të Venecias dhe Perëndimit. Regjistri i vitit 1583 e paraqet këtë pakësim në mënyrë shumë të qartë. Numri i kristianëve ra në 658 familje, ndërsa çifutët zbritën në 211 familje. Disfata e flotës osmane në Lepanto, 1571, dhe pasiguria e mëvonshme e pjesëve bregdetare të perandorisë, padyshim, kanë të bëjnë me këtë rënie të komunitetit çifut. Regjistrimi i përgjithshëm i vitit 1583 akoma nuk përmend ndonjë musliman civil. Derisa Sulltan Sulejmani ndërtoi kështjellën e re dhe të madhe të Vlorës (shih më tej), prezenca ushtarake osmane ishte e kufizuar në një gamizon të vogël prej 17 burrash në “Kullën e Avlonias”, e cila ruante limanin. Pjesa më e madhe e trupave osmane ishte e vendosur në kështjellën e Kaninës, më majën e malit me pamje nga qyteti, në lindje të tij. Regjistrimi i përgjithshëm i vitit 1506 përmend 137 ushtarë në Kaninë.

Vlora shërbeu si bazë për operacionet e vitit 1480 kundër Italisë së Jugut (ekspedita ushtarake e Gedik Ahmed Pashës); në vitin 1492 ajo shërbeu si baza e Bajazidit kundër rebelëve himariotë (9) dhe në vitin 1537 shërbeu si bazë për ekspeditën e Korfuzit të Sulejmanit. Në verën e vitit 1537 Sulltan Sulejmani qëndroi më shumë se një muaj në Vlorë, kohë gjatë së cilës ai urdhëroi kryeijen e disa punimeve të rëndësishme në kështjellën e Kaninës, ndërtoi një xhami të bukur dhe të vogël në Vlorë dhe pa ndërtimin e kështjellës së Vlorës, një prej kështjellave më të mrekullueshme të ndërtuar ndonjëherë nga osmanët në Europën Jug-Lindore.

Në gjysmën e dytë të shekullit XVII Evlia Çelebiu e vizitoi Vlorën dhe e përshkroi atë si një vendbanim të hapur, të ndërtuar në livadhet përgjatë kopshteve me pemë gështenje, ulliri, limoni, me një fjalë një kopshti parajse. Qyteti ndahej në disa mëhalla, nga të cilat ai përmend Hynkar Camii Mahallesi, Mumkuzade Camii Mahallesi, Tabaklar Mahallesi-Hysejn Aga Mahallesi, Mahkeme Mahallesi dhe Çarshi Mahallesi. Këto shënime janë të një rëndësie të veçantë, sepse e gjithë gjendja ndryshoi në kohërat që erdhën më pas. Evlia Çelebiu përshkruan gjithashtu xhamitë e Vlorës nga të cilat vetëm një ka mbetur e ruajtur deri sot. Ai ka përmendur xhaminë e Sulltan Sulejmanit në kështjellë; xhaminë e Mumkuzades, një ndërtesë e bukur e ndodhur në çarshinë dhe me një xhemat të konsiderueshëm, e mbuluar me tjegulla dhe me një minare prej guri; xhaminë e ndërtuar rishtas të Hysein Agait në lagjen e Tabakëve, një ndërtesë me tjegulla me një minare guri, një shtëpi e Zotit e mirëproporcionuar dhe e ndërtuar bukur; xhamia e kështjellës dhe pesë mesxhide mëhallash. Sipas Evlias, Vlora kishte tri medrese: Jakub Efendiut Medresesi, Mumkuzade Tedrisi dhe Hysejn Aga Dershanesi. Për më tepër, kishte pesë mejtepe dhe tre “manastire të njerëzve të bashkimit”, nga të cilët ai i urdhrit Halvetije të Jakub Efendi kishte disa qindra vetë. Mbi kodër me pamje nga kështjella dhe e rrethuar nga kopshte të bukura ndodhej Asitan’ja e Kuzgun Babës. Diku tjetër përmendet “Ziareti i Baba Sulltanit” me disa bektashinj. Në Vlorë kishte vetëm një hamam të vogël. Numri i dyqaneve jepet me shifrën 417, të ndodhur në një zonë tregtare të mirë, ku ofrohej për shitje çdo gjë e imagjinueshme. Megjithatë, nuk ekzistonte ndonjë bezisten (Pazar i mbyllur dhe i mbuluar) i ndërtuar me gurë.

Vlora që pa Evlia Çelebiu mund të ketë qenë një vend i begatë. Autori thekson se shtëpitë e Vlorës- 1000 në qytet të hapur dhe 300 në kështjellë – ishin “të ndërtuara me gurë dhe të mbuluara me tjegulla, shumë të zbukuruara dhe perfekte, dhe ishin shtëpi të bukura”. Numri i banorëve ishte ndoshta 7000, jo më shumë sesa një shekull përpara vizitës së Evlias, nga çfarë mund të nxjerrim përfundimin se ditët e arta tashmë kishin mbaruar dhe vendi nuk u zgjerua më tepër, edhe pse niveli i arritur më parë ishte ruajtur pak a shumë.

Vlora u pushtua nga një ushtri veneciane, nën udhëheqjen e Komaros në vitin 1690. Kjo ndodhi gjatë luftës së pafat kundër fuqive të federuara perëndimore pas rrethimit të dytë të pasuksesshëm të Vjenës. Në vitin 1699, qyteti u rikthye në duart e osmanëve por lulëzimi i tij u ndërpre dhe qyteti mori tatëpjetën.

Në gjysmën e shekullit XIX, Vbn Hahn e përshkroi Vlorën si një vend të prishur dhe të varfer që nuk numëronte më shumë se 400shtëpi të shpëmdara në një zonë të gjerë midis pemëve. Në qytet viheshin re 7 minare. Në pjesën e fundit të shekullit XIX, Vlora ishte akoma një vend i vogël. Sipas Salnamesë së vilajetit të Janinës të vitit 1306 H (1888/89), qyteti kishte vetëm 490 shtëpi dhe 9 hane. Sipas të njëjtit burim, në kazanë e Vlorës (Avlonia) jetonin 22 577 muslimanë dhe 3318 kristianë. Vlora u rigjallërua në shekullin XX. Më 28 nëntor të vitit 1912, u shpall pavarësia e Shqipërisë nga një ballkon i një shtëpie në Vlorë. Qeveria e parë shqiptare, nën udhëheqjen e Ismail Qemal Vlorës, e pati bazën në këtë qytet, deri në vitin 1914. Pas Luftës së Parë Botërore, Italia u përpoq ta shfrytëzonte Vlorën si bazë dhe trampolinë për një shtrirje të mëtejshme, por trupat e saj u dëbuan në qershor të vitit 1920 nga një ushtri fshatare. Në dekadat e fundit, Vlora është zgjeruar shumë dhe ëshë bërë porti i dytë në vend me një popullsi që i kalon 50 000 vetët. /balkancultureheritage.com/

Arkitektura Osmane në Shqipëri 1385-1912

Vështrim i përgjithshëm i arkitektursë osmane

Berat

Delvina

Durrësi

Elbasani

Gjirokastra

Kanina

Kavaja

Korça

Kruja

Lezha

Leskoviku

Përmeti

Peqini

Petrela

Pogradeci

Prezë (Preza)

Shkodra

Tepelena

Tirana

Vlora

LEAVE A REPLY Cancel reply

DITORE

Ky është fruti që duket se ul rritjen e qelizave kancerogjene me 60 për qind brenda 24 orëve

Çka i bën tatuazhi trupit tuaj?

Shenja në këmbë që paralajmëron “sulmin në zemër” dhe “goditjen në tru”

POPULLARIZUARA

Si i ndërtuan romakët rrugët, që ekzistojnë ende sot pas mijëra vjetësh?

Kujdes nga çfarë ushtrimesh shihni online, ekspertët thonë se janë të dëmshme

Mbajeni këtë bimë brenda dhe kurrë minjtë s’do të futen në shtëpinë tuaj

RRETH NESH

FOLLOW US