SHKRUAN: Faton Bajram Mehmetaj
Çështja e vojvodëve dhe roli i tyre historik është trajtuar nga studiues të ndryshëm, në kohë e hapësirë të ndryshme dhe mënyra të ndryshme. Përveç disa shkrimeve burimore dhe literaturës së varfër, për këtë temë kam bërë hulumtime për çështjen në shqyrtim në terrenet e Deçanit, Tropojës, të Rugovës etj. dhe gjithë materialin e tubuar e kam shtjelluar sipas metodës historike – krahasimtare, duke u kushtuar kujdes çështjeve bosht të problemit.
Do të përpiqem ta sqaroj nocionin e titullit (gradës) “vojvodë”, rolin e vojvodës e veçanërisht do të trajtohen vojvodët shqiptarë në mbrojtjen e manastirit të Deçanit, të Patrikanës së Pejës dhe të kishës së Deviçit. Në manastire e kisha të tjera në Kosovë, po edhe gjetiu, nuk kam mundur ta has emrin e ndonjë vojvode në ndonjë kishë tjetër. Prandaj, objekt studimi në këtë punim janë vojvodët shqiptarë në kishat mesjetare serbe të Deçanit, të Patrikanës së Pejës dhe të Deviçit.
Sipas veprës “Istorijski Leksikon Crne Gore”, Podgoricë, 2005, emërtimi “Vojvoda” ka qenë titull ushtarak mesjetar (komandant ushtrie, urdhërdhënës). Si titull i krerëve paraqitet në Mal të Zi (Dukla) në kohën e Ballshës së Dytë (1385), ndërkaq Ballsha III e ka shfrytëzuar titullin “Vojvodë i Madh”.
Edhe Stefan Crnojeviq e ka fituar titullin vojvodë nga Republika e Venedikut në vitin 1451 e të njëjtin titull Republika Venedikase ia pranoi në vitin 1466 edhe birit të tij, Ivanit. Pasi erdhi në pushtet Ivan Crnojeviqi ka shfrytëzuar titullin qeveritar zotëri, ndërsa titullin vojvodë e kanë pasur qeveritarët e tij më të lartë. Në një diplomë Ivan Crnojeviqi përmend vojvodët Toma (Ðurađ) Gjuragjin dhe Vuken. Pasi humbën pushtetin Crnojeviqt (Kryezinjt), titulli i vojvodës i ka takuar njeriut të parë në fis – kreut të fisit ose kreut të disa fiseve. Titullin e vojvodës e ka fituar personi përmes vendimit të Kuvendit (Zbora). Vojvodë nuk kanë pasur të gjitha fiset malazeze, por kryesisht ato më të mëdhatë. Titulli vojvodë ka qenë i trashëguar.
Në shek. XVIII si familje vojvodësh përmenden: Vukashinoviqi, Petroviqi-Njegoshi, Vukotiqi, Vujoviqi, Miliqi, Vojvodiqi, Raduloviqi, Miçunoviqi, Martinoviqi, Boljeviqi, Gjurashkoviqi, Stjepanoviqi, Drekalloviqi, (Drekallajt), Mijushkoviqi, Piletiqi…
Me vënien e rendit shtetëror në Mal të Zi, titulli i vojvodës nuk kishte rolin e komanduesit, por merr karakter nderi, prandaj në deceniet e para të shek. XIX, ai titull nuk ka sjellë kurrfarë qeverisjeje në fis e as në shtet. Në gjysmën e shek. XIX, knjaz Danillo e knajz Nikolla u kanë ndarë thirrjet vojvodë shumë njerëzve, kryesisht atyre që ishin në krye të shtetit ose atyre që janë dalluar për cilësitë e larta në fisin e tyre (Masho Vrbica, Ilija Pllamenac, Lazar Soçica, Marko Miljanov – Vojvoda i Kuçit). Prijësit malazezë u kanë dhënë titullin vojvodë edhe të huajve që kanë jetuar në Mal të Zi – mitropoliti Pjetri II ia dha titullin vojvodë Millorad Medakoviqit e knjaz Nikolla Simo Popoviqit.
Prej 1858 është përdorur në Mal të Zi titulli Vojvodë i madh, që iu ka ndarë Mirko Petroviq Njegoshit dhe vëllai të knjaz Danillës që me këtë të dallohej nga vojvodët tjerë malazezë. Titulli vojvodë i madh ka qenë i trashëguar nga familjet qeveritare dhe e kanë bartur atë titull djemtë e kral Nikolles – Mirku e Pjetri.
* Fjala “Vojvodë” rrjedh nga fjala voevoda e gjuhës së vjetër serbe prej nga u përhap edhe në gjuhët tjera sllave, ndërsa ekuivalenti i kësaj fjale dux rrjedh nga latinishtja dhe emërton kreun e luftës. Në kohën e romakëve fjala dux përdorej për emërtimin e komandantëve të trupave barbare ndihmëse, që e kanë shfrytëzuar me rastin e shpërnguljes së popujve krerët e popujve gjerman për të legjitimuar qëndrimin e tyre në hapësirat e mbretërisë së vet. Me kalimin e kohës, në shumë shtete, ky titull ishte trashëguar dhe përdorej si titulli fisnik pas kralit. Shpesh ky titull është përdorur për pjesëtarët e familjes mbretërore, për t’u dalluar nga vojvodët tjerë. Në disa shtete që flasin gjuhën gjermane ky titull përdoret edhe si herzog (herceg) që ndonjëherë mund të përkthehet edhe si knez (knjaz). Lidhur me Vojvodët flet edhe fisnikja e Kotorrit, Mariana Bolice Kotoranina, ne vitin 1614, me rastin e vizitës së saj të Sanxhakut të Shkodres i ka paraqitur besnikrisht në ditarin e saj te gjitha qytetet, krahinat, fshatrat, numerin e shtepive dhe banoret, ritet, zakonet, pasurite dhe armatimin e popullates te ketij sanxhaku, qe ajo me krenari e quan shpesh Dukati i Shkodres. Mes tjerash Kotoranina ne ditarin e vet cek se: Ne qendrat e banimit jane dhe Vojvodët, qe janë ekzekutuesit e drejtësisë, për të thënë me saktë janë gjyqtaret, që ndeshkojnë këdo qe ngre krye kundër turkut, si dhe këdo qe shkel rregullat dhe ligjet, duke i dënuar me burg dhe me gjoba te rënda Ne kroniken e Mariana Kotorranina, rezulton se sa here flet per shqiptaret i referohet besimit katolik te ritit roman, ndersa kur flet per malazezet dhe serbet i identifikon me ritin ortodoks, qe ajo shpesh e shkruan riti servo-greke. Kur flet per banoret turq, i referohet asaj pjese te vogel te popullates te ketyre trevave, qe eshte konvertuar ne musuman. Kjo menyre shkrimi eshte perdorur shume gjate mesjetes, por dhe ne shekujt e me vonshem, si rezulton ne shkrimet e shume prej kronikave te ketyre periudhave.
Vojvoda edhe tek serbet ka qenë titulli më i lartë në Ushtrinë e Mbretërisë Serbe dhe Mbretërisë Jugosllave deri në Luftën e Dytë Botërore. Është pranuar si titull i lartë nga Mbretëria Serbe më 23.10.1912, ku ishte titull i barabartë me gradën e feldmarshall dhe është ndarë vetëm për merita të luftës. Me këtë gradë janë emërtuar vetëm katër vojvodë të Mbretërisë serbe e asaj jugosllave gjatë Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore: Vojvoda Radomir Putnik, Stepa Stepanoviq, Zhivojin Mishiq dhe Petar Bojoviq. Në Mbretërinë e Jugosllavisë i është ndarë titulli vojvodë i nderit vetëm marshalit franqez Franshe d’Epereu për merita të veçanta ndaj Sërbisë gjatë Luftës së Parë Botërore.
Çështja e vojvodëve shqiptarë në kishat mesjetare serbe të përvetësuara në Kosovë qëndron pak më ndryshe nga vojvodët e Malësisë së Mbishkodrës dhe vojvodët malazezë.
Në Mesjetë manastiret serbe nuk kanë qenë vetëm tempuj për lutje e adhurim. Ato ishin edhe vendtubime ushtarake për të sjellë norma e vendime shtetërore. Në tubimin kishtar në Shkup u pru Ligji (Zakonik) i Car Dushanit në shek. XIV, pas të cilit kishat e manastiret kanë qenë edhe institucione të arsimit, kulturës, shëndetsisë dhe përparimit e zhvillimit të bujqësisë – vendet nga janë dhënë urdhëresat për të gjithë banorët. Studiuesit mesjetarë serbë patën vënë roje në kishat e manastiret e tyre. Ato i ka ruajtur edhe qeveria turke gjatë sundimit në Ballkan. Ndërkaq, në shekujt XVI e XVII, kur u konsoliduan fiset shqiptare në Veri të Shqipërisë dhe në Nahijet e Gjakovës e të Pejës në Kosovë, u pa nevoja që këto monumente të rindërtuara dhe të përvetësuara nga administrata mesjetare serbe, të ruhen e të mbrohen nga banorët e vendit që përbënin kurdoherë mëse 90% të numrit të përgjithshëm të popullsisë.
Pa mbrojtjen e vendasve këto kisha e manastire do të pësonin shkatërrime e rrënime të mëdha.
Vojvodët shqiptarë në manastiret e kishat serbe kanë pasur privilegje feudale dhe kanë luajtur rolin kryesor për mbrojtjen e tyre.
Studiuesi dhe etnografi i njohur Mark Krasniqi ka konstatuar se vojvodët e kishave të vjetra mesjetare serbe e kanë pranuar këtë detyrë për arsye se e nderojnë Kanunin (Ligjin) e Lekë Dukagjinit, ku parashihen dënime të rrepta ndaj atyre që veprojnë në dëm të kishës; për shkak se në mënyrë solemne kanë dhënë besën që përmes fisit do t’i mbrojnë fetarët-priftët e xhakonët; sepse është nderim i madh të jeshë mbrojtës i një kishe; për shkak të kultit të çdo feje; për rrespektin e fuqisë shëruese të kishës dhe për mikpritjen e vëllazërisë kishtare. Momenti i pagesës së vojvodës së kishës nuk ka ndonjë rëndësi të veçantë, sepse është paguar një vojvodë, ndërsa kishën e ka ruajtur gjithë fisi. Kishën e Deçanit e kanë ruajtur vojvodët e Gashit, ndaj studiuesi i mirëfilltë i kishave antike të Dardanisë, dr. Muharem Cërabregu, në studimet e tij e quan kishën e Deçanit – Kisha e Gashit, atë të Deviçit e quajnë Kisha e Berishës, ndërsa Patrikanën e Pejës e quajnë edhe Kisha e Kelmendit, sepse ka qenë vojvodë Zhujë Veseli i Vëllazërisë Nikçi i fshatit Shtupeç i Madh i Rugovës.
Me këtë mund të thuhet se gjatë mesjetës, edhe para ndërtimit të kishave mesjetare serbe, ka pasur kisha e faltore ilire të ritit ortodoks greko-bizantin e romak. Kisha të tilla paleobizantine ka pasur shumë në Dardani (Kosovë e sotme) sidomos në Rrafshin e Dukagjinit të sotëm, të ndërtuara në shekujt IV-VI të epokës sonë. Kësokohe u ndërtuan fortifikimet në Radac (të Pejës), në Dollc, Korishë (Kabash të Prizrenit), Harillaq, ndërsa në trevën e sotme të Deçanit, në fshatin Belle ishte ndërtuar Kisha e Shën Nikollës dhe fortifikimet e faltoret ilire të asaj kohe në këtë fshat të lashtë (tani s’ka banorë në të) që kanë mbetur gjurmët arkeologjike edhe sot e kësaj ditë, siç janë vizatimet e mbishkrimet në shpellat e shumta në terrenet e katundit të Bellesë, mandej Veku i Krajlicës dhe gjurmët e rrugëve dhe pikëvrojtimeve të këtyre anëve të përdorura aq shumë në kohën antike ilire-romake.
Ekzistimi i kishave paleobizantine
Gjurmët e kishave paleobizantine të shekujve IV-VI të e. re, të botës antike, gjenden sot edhe në fshatin Llukë e Epërme, ku i thonë një vendi “Kisha e Zefit”, mandej në fshatin Beleg të Deçanit, pos të tjerash, gjenden gjurmët e kishës së vjetër. Ka pasur kisha e faltore ilire edhe në fshatin Gramaçel, në Junik, në Irzniq, në Deçan ku janë edhe sot rrënojat e kishës ilire në afërsi, të kishës së Deçanit, në pjesën jugperëndimore, ku kanë qenë edhe dy fshatra që janë zhdukur gjatë moteve. Kisha të vjetra paleobizantine ka pasur edhe në Botushë, e në shumë fshatra të tjera të Rrafshit të Dukagjinit që po përmendi këtu vetëm edhe kishën e Korishës (Kabashit – të Prizrenit) dhe Kishën e njohur paleobizantine në Isniq, mandej në paralagjen mesjetare që i kanë thënë Bivolari (në vitin 1330) e më vonë Bivolak (që sot i thonë Divolaçe).
Ruajtja e kishave mesjetare serbe nga etnosi vendas – nga shqiptarët dhe stërgjyshërit e tyre, veçmas në rajonet e Dardanisë (Kosova e sotme) është një traditë e shqiptarëve që nga kohët antike e deri në ditët tona.
“Themeluesi i perandorisë botërore” – Justiniani i Madh ka lindur në Dardani në fshatin Tauris pranë fortesës Bederiana (në mes të Podujevës e Prishtinës së sotme) ku, sipas Prokopit, (historian i Justinianit të Madh) Justiniani themeloi qytetin Justiniana Prima në shek. VI (që u shkatërrua në fund të shek. VII) ku pallati i peshkopit dhe tetë bazilikat paleokristiane, vërtetojnë se ky qytet, siç shkruante Prokopi, ishte qendra e kryepeshkopit të ilirëve. Qendër tjetër e dardanisë me prejardhje nga koha e hekurit ishte Scupi (Shkupi), që u bë qendër kishtare e dardanëve në vitin 325 të e. re, kur Konstantini organizoi Konsilin e Parë, ku përmendet emri i peshkopit të Dardanisë. Duhet cekur se Mariana Bolice Kotoranina, ne vitin 1614, gjatë kohës sa e kishte vizituar Sanxhakun e Shkodres mes tjerash kishte shkruar: “Ne grykderdhjen e Liqenit të Shkodres ku derdhet lumi Buna ne qytetin e Shkodres afersisht 24 milie ne San Serghio (San Serxhio – Shirgji), ku ndodhet një kishë e vjeter e ndertuar ne argjinaturen e lumit, ishte rindertuar nga mbreteresha Helena (me origjine franceze), qe i a dedikoj Shen Serxhios dhe Bakut. Fisnikja Kotorranina, nuk harron te theksoj se kjo kishë katolike, u rindertua me 1306 nga mbreteresha Helena, e shoqia e Car Uroshit, i cili ne ato vite, detyronte me forcë konvertimin e katolikëve ne ortodoksë- Popullata shqiptare i rezistoj për kohë te gjatë kësaj dhune, por persekutimet e vazhdueshme e te egra ndaj shqipetareve i detyruan një pjesë të banoreve të zonave malore, të migrojë në jug dhe në Venecia”.
Krishterimi, siç dihet, u përhap në Evropë në shek. IV. Në Dardani krishterimi u përhap në shek. IV, por, sipas historianëve, territori i Dardanisë kishte pranuar shumë më herët krishterimin. Dokument për këtë janë martirët dardanë Flori dhe Lauri, që kanë zhvilluar aktivitetin e tyre në shek. II të e. re (pas Krishti). Në dokumentin “Acta Sanctorum” përmendet atdheu i këtyre martirëve – Dardania si dhe vendi i martirizimit Ulpiana. Po ashtu ka të dhëna se në Konsilin e Niçes ka marrë pjesë edhe peshkopi i dardanëve “Dacus Dardaniae”.
Kur flitet për kishat paleobizantine në Dardani, do theksuar faktin se në vitin 395 të e. re (pas Krishti) Perandoria Romake u nda në dy pjesë: në atë të Lindjes me kryeqytet Kostandinopojën, që u quajt Perandoria Bizantine – Bizanti dhe në Perandorinë Romake të Perëndimit me kryeqytet Romën. Dardania dhe pjesa më e madhe e rajoneve ilire mbetën nën juridiksionin fetar të Bizantit dhe dardanët pranuan fenë e krishterë të ritit greko-bizantin, ndërsa banorët e Shqipërisë Veriore dhe shumë qytete bregdetare të Ilirisë mbajtën fenë e vjetër katolike të ritit romak deri në ditët e sotme.
Në kohën antike ilire-romake, në shek. IV e V në Dardani ka pasur dioqeza në Scup, Ulpianë, Diokletianë, Justiniana Prima, në Stobi (Shtipi – Maqedoni) etj. Në vitet 552-559, të e. re, siç thonë historianët, në Dardani kanë shpërthyer revolta të mëdha fetare në qytetin Ulpiana për shkak të vendimit “Tria Capitula”, të Papa Virgjilit, me të cilin vendim nuk pajtoheshin drejtuesit e fesë dardane, të cilët nuk ia nënshkruan papës dënimin e “Tria Capitula”. Ky dokument i vjetër ka rëndësi të madhe se aty përmendet e gjithë peshkopata e Dardanisë dhe përfaqësuesit e saj nga Dardania, si arqipeshkëvi i Justinianës së Parë – Benatin; Sabini nga Zapara, Profekti nga Naissus dhe peshkopi i Justinianës Secunda – Pali etj. dhe janë përmbledhur të gjitha letrat e ruajtura për Kishën Dardane. Në novelën e dytë perandori me origjinë dardane Justiniani i Bizantit rregulloi statusin e arqipeshkvit të Justiniana Prima, prandaj “prania e kishës që ishte e lidhur me popullsinë autoktone të krishterë dëshmon se Dardania nuk u sllavizua nga paganët e stepave” (Mund të vërehet fusnota edhe këtu në vazhdim (p. sh. L. Përzhita, vep. e cit. f. 72). Përpara lindjes së marrëdhënieve feudale, sipas kanunit del se prona ishte fisnore dhe mbrohej bashkërisht, shoqëria ndërtohej mbi lidhje gjaku midis njerëzve dhe shprehej në disa fise, me nënndarje në këmbë fisi, vëllazëri, barqe e familje; pushteti shoqëror i përkiste aristokracisë fisnore (me emra të ndryshëm: pari, krerët, pleqtë, çekiçët, vojvodët etj. Lidhjet familjare janë tepër të forta te shqiptarët. Kryetari i familjes është drejtuesi i saj. Ai drejton punët dhe zbatimin e vendimeve, të cilat merren bashkërisht. Bijtë e nipat, edhe pas martesës, vazhdojnë të jetojnë së bashku, në grup. Ka familje që banojnë nën një strehë ose në të njëjtën rrethojë, anëtarët e të cilave arrijnë në gjashtëdhjetë apo tetëdhjetë persona. Çdo krahinë e vendit përbën një shtrirje të territorit, brenda të cilit mendohet se fshatrat janë të populluara nga banorë të së njëjtës familje. Kjo sepse fjala “familje”, në Shqipëri, ka një kuptim shumë të gjerë se kudo gjetkë. Me fjalën “fis” quhen një grup familjesh që rrjedhin nga i njëjti trung, ndërsa fjala “farë” tregon një lidhje më të ngushtë ndërmjet anëtarëve të një ose të disa prej këtyre familjeve. Këto lidhje familjare janë kaq të respektuara, sa banorët e një fshati, mysliman apo kristian qoftë, nuk martohen ndërmjet tyre. Titulli i autoritetit lokal i përket, si e drejtë, anëtarit më të moshuar të familjes kryesore dhe këshilltarët e tij janë nga më të moshuarit e familjeve të tjera. Në disa krahina malore të Shqipërisë Veriore, krerët e vërtetë janë “vojvodët” dhe “bajraktarët” (flamurmbajtësi) dhe Këshillin e përbëjnë të moshuarit, numri i të cilëve korrespondon në varësi të familjeve. Më pas vijnë “dovranët” (apo garantuesit) dhe “xhobarët” (një farë gjykatësi). Krerët dhe këshilltarët e tyre, në malësi “vojvodët” dhe “bajraktarët”, kujdesen për interesat lokalë dhe zbatojnë ligjet. “Dovranët” mblidhen dhe konsultohen me Këshillin sa herë që është kryer ndonjë krim apo kur interesat lokalë janë në rrezik. Detyra e “xhobarëve”, të zgjedhur midis familjeve më me kurajë dhe influencë, është të zbatojnë vendimet e marra nga Këshilli…
Kështu, për ta plotësuar kriteriumin etnik të rojtarëve të kishave mesjetare serbe që u thonë “vojvodë” ekziston nevoja e përparimit faktografik të shikimeve tona që të përqendrohemi në trashëgiminë fetare të Kosovës, të mitologjisë dardane, krishterimin e hershëm (paleokristian), kishat shqiptaro-bizantine, apostujt shqiptarë të krishterimit, luftëtarët shqiptarë të shampion krishterimit, siç thotë prof. M. Cërabregu në shkrimet e tij për Dardaninë.
Disa monumente paleobizantine në Kosovë (Dardani) qyteza apo fortifikime si dhe kishat dardane përbëjnë një lëndë me interes për kulturën tonë kombëtare. Mirëpo, duhet thënë se gjurmimi i kishave të hershme ortodokse dardane-bizantine në Kosovë është anashkaluar. Aktiviteti kryesor në këtë fushë të diturisë ka qenë drejtuar vetëm në kishat e periudhës së shekujve XIV e më vonë, siç konstatojnë historianët. Për këtë arsye u pa nevoja që, me rastin e shqyrtimit të vojvodëve shqiptarë në kishat mesjetare serbe, të shpjegohet sado shkurt e thjeshtë edhe koncepti i kishave paleokristiane në Dardani (Kosovë) sidomos në shekujt IV-VI, kur popullata dardane ishte ortodokse.
Kishat ortodokse dardane – bizantine të Kosovës janë të ngritura në vendet më atraktive brenda qyteteve ose në pjesët më ekzotike të vendeve natyrore. Janë të punuara në stilin bizantin dhe kanë veçorinë e teknikës së ndërtimit të kohës së Justinianit të Madh, me shtylla nga mermeri kuq e zi dhe i bardhë. Kështu, Kisha e Shën Mërisë në Prizren u ngrit në qendër të qytetit; Shënkolli i Pejës u ngrit në vendin e një kishe të kristianizmit të hershëm, ndërsa Kisha e Krishtit Pantokrator u ngrit pranë faltoreve ilire në grykën e Deçanit, pranë lumit Bistricë dhe Kronit Gushavci, ku vendi ka pamje madhështore.
Simbolizmi shqiptaro-bizantin
Nën pushtimin e pansllavizmit dhe nën rindërtimet e “konzervimet” të bartura nga ekspertët pansllavistë, kishat shqiptare-bizantine të Kosovës u adaptuan dhe, sipas studiuesit M. Cërabregu, pësuan këto ndryshime:
– Është zhdukur simbolizmi shqiptaro-bizantin, gjegjësisht shqiponja dykrerëshe që mbizotëronte në altarët e kishave dhe përreth dritareve e dyerëve.
– Është ndërruar shkrimi dhe gjuha origjinale e zyrtare e kohës bizantine dhe është zëvendësuar me sllavishten e vjetër (gllagolicën).
– Janë zhdukur emrat e perandorëve bizantinë nën kujdesin e të cilëve u ndërtuan ose u rindërtuan kishat.
– Janë ndërruar nënshkrimet e artistëve bizantin që bënë dekorimin e kishave me freska dhe simbole.
– Janë ndërruar emërtimet e kishave p.sh.: Shënkolli i Pejës ndërrohet në Patrikanë; Shën Maria e Ulpianës në Graçanicë etj.
Ndërtesat e kishave serbe të mesjetës, ashtu si dhe në kohën antike të kishave paleokristiane, i ruajtën banorët vendas (autokton), në rastin e këtij shkrimi, vendet e shenjta si dhe kishat që u cekën në fillim të këtij shkrimi u ruajtën nga shqiptarët gjatë sundimit të Perandorisë Turke-Osmane, para dhe pas kësaj kohe.
Që nga koha e antikës greko-romake në Gadishullin Ilirik (Ballkanik) si qendra kishtare tradicionale ishin Roma dhe Konstantinopoja. Me ndarjen ndërmjet kishës lindore e asaj perëndimore në shek. XI (viti 1054) në Dardani (Kosovë) ekzistonin që të dy ritet: latine dhe ortodokse. Familja e dinastisë Nemanja (të fisit ilir Tribal që ishin sllavizuar) i takonte ritit latin. Ata duke zgjeruar sundimin e tyre nga lindja dhe jugu mbi territorin perëndimor të Bizantit d.m.th. nga Dukla në Rashkë dhe në Dardani ndodh një shkrirje e krishterimit në një kishë sinkretike. Vëllai i Stefan Nemanjës, Sava, që ishte dërguar në Konstantinopojë për t’u shkolluar dhe për t’u bërë lider fetar, me kthimin e tij themeloi kishën e pavarur kryepeshkopale me qendër në Zhiqë (Rashkë) duke iu përmbajtur ritit latin. Kështu, Dardania së pari kishte një kishë e pastaj edhe dy kisha (lindje-perëndim) kurse tani edhe kishën me natyrë dykonfesionale.
Dardania si dhe rajonet tjera të Ilirisë përkrahën dhe zhvilluan krishterimin në një masë shumë të madhe. I dhanë krishterimit shumë apostuj, ndër të cilët, apostuj me origjinë ilire ishin: Shën Jeronimi (përkthyes i biblës në gjuhën latine); Shën Konstantini, Niketa Dardanus (kompozitor i himnit të krishterimit); Shën Dhimitri, Shën Damiani, Shën Gregori i Nisës; Nifoni – patrik, Papa Klementi XI, Athena Gora (patrik i kishës ortodokse), Nënë Tereza.
Nga sa u tha këtu më sipër për apostujt ilirë dhe për shërbimin e tyre në rangje të larta të zhvillimit dhe të përhapjes së krishterimit, atëherë mund të konstatohet edhe në bazë të dokumenteve arkivore, se stërgjyshërit tanë Ilirët u shquan jo vetëm si ushtarë-luftëtarë dhe udhëheqës tradicional, por u shquan edhe si ndërtimtarët më të mirë të perandorive romake, bizantine dhe osmane.
“Karakteri natyror dhe tradicional i ilirëve dallohet për nga mbizotërimi i bujarisë dhe puna për standarde më të larta morale dhe intelektuale”. Për këtë ata nuk kanë bërë rrënime as gjenocid ndaj një populli tjetër gjatë tërë ekzistimit në historinë e tyre. Sipas vlerësimit etik ata janë pozitiv me mbizotërim të emocionit të mundjes, hidhërimit dhe të dhimbjes. Ata jetonin për hir të nderit e jo të pasurisë. Puna me rrogë dhe tregtia është shikuar si e ulët dhe jo etike, sidomos në trevat malore të Ilirisë. Pra, ilirët nuk ishin të njohur si tregtarë, por më tepër si luftëtarë, si udhëheqës dhe si ndërtimtarë. Kështu, arti dardan dhe epirot prej ndërtimit të gurit zbulon natyrën dhe karakterin ilir, një trashëgimi që mbetet e përhershme. (Shih gjerësisht M. Cërabregu, vep. e cit. f. 58).
Këto veçori të ilirëve që u paraqitën këtu më lartë i kanë trashëguar edhe arbëreshët – shqiptarët e sotëm e sidomos vojvodët si roje mbrojtëse në kishat e përvetësuara serbe.
Rajonet e Kosovës dhe trevat tjera të Shqipërisë dhe të Maqedonisë Veriore, që në kohë të ndryshme hynë në përbërje të shtetit serb, përfaqësonin brezin “ku ushtrohej feja dhe ku ruhej riti i kishës së Romës” (Ubi fides Catholitur et ritus Romane ecclesie abservatur) Nemanjidet e përkrahnin kishën e Hilindarit që ishte ne Greqi, ndërsa në Kosovë përkrahnin kishën e Deçanit dhe atë të Pejës. Kështu, Stefan Uroshi III, i quajtur Stefan Deçani, ia kishte dhuruar manastirit të Deçanit (në fillim të shek. XIV) shumicën e fshatrave të afërme, siç ishin: Lëbusha, Isniqi, Strellci, Lloçani, Prapaçani, Duboviku, Belegu, Carrabregu, Gramaçeli, Rostovica, Vokshi, Juniku, Drenoci, Hulaj, Prokolluku etj. Stefan Deçani kishte urdhëruar që shqiptarëve t’u ndalohej shfrytëzimi i pyjeve dhe i kullosve që sundimtari ia falte manastirit të Deçanit. Kjo ndalesë vlente për të gjitha bjeshkët e Altinit (të Altin Ilit të mëvonshëm, sot Reka e Keçe). Situata të vështira ishin formuar vazhdimisht, sepse ishin krijuar pakënaqësi ndërmjet kishës sllave dhe asaj katolike, edhe pse besimtarët e të dy kishave ishin shqiptarë, pasi që, siç dihet mirëfilli, kishat në Kosovë janë trashëgimi e kishave ortodokse paleobizantine të shekujve V e VI të e. re, që u përvetësuan kohë pas kohe nga administrata serbe, veçmas në shek. XIV, kur një numër i konsiderueshëm shqiptarësh ortodoksë morën fenë ortodokse të ritit serb dhe kaluan e u konvertuan në serb. Këtë gjendje e dokumenton edhe një dokument i vitit 1716, që gjendet te Muhamet Lani i Deçanit që është një farë tapije për vojvodën e manastirit të Deçanit, ku thuhet se banorët e Deçanit, Lloçanit e të Carrabregut ishin 90% shqiptarë myslimanë e 10% shqiptarë ortodoksë. Sipas këtij dokumenti dhe shumë të dhënave të tjera, dëshmohet se shqiptarët e Deçanit e të vendeve përreth, të cilët morën fenë myslimane, mbetën shqiptarë e ata që u skizmatizuan u bënë serbë. Të gjithë shkijet (serbët) e Lloçanit, të Bollopojës afër Pejës, të Gorozhdecit, e të mjaft terreneve tjera në Kosovë e në Maqedoninë Perëndimore kanë prejardhje shqiptare. Popullsia e Deçanit, Lloçanit e Carrabregut ishin myslimanizuar deri në fund të shek. XVII ose në fillim të shek. XVIII. Që shumica e serbëve të Kosovës kanë prejardhje shqiptare dokumentohet edhe përmes një pikture të vitit 1817-1819, që ndodhet në thesarin e manastirit të Deçanit që ka nënshkrimin e poetit dhe piktorit Alekso Pittore Ilricio Rasiski “Opshti Moler rodom od Bielo Pole”. Kjo do të thotë se Aleksej e Simon Llazoviq, që i takonin shtëpisë së piktorëve nga Bello Poja, që ndodhet ndërmjet Pejës e Deçanit, ishin ilirë-shqiptarë të konfeksionit ortodoksë-skizmatikë. Serbët vendas të Kosovës që u takojnë vëllazërive dhe fiseve shqiptare e që janë bërë ortodoksë shkizmatikë edhe sot e kësaj dite quhen shkije raje dhe përmes prapashtesash të gjuhëve sllave ndërruan edhe onomastikonin shqiptar: Kada-Kadiç, Gjuka-Djukiç, Boja-Bojiç, Bojku-Bojkoviç, Gashi-Gashiç, Shala-Shaliq, Berisha-Berishiç etj. Përveç kësaj siç dëshmojnë dokumentet kishtare të manastirit të Deçanit, Pejës e Deviçit, vojvodët e të cilëve janë shqiptarë muhamedanë të fisit Gash, Kelmend e Berishë, tregojnë se ithëtarët e këtyre kishave ishin shqiptarë ortodoks. Pra shqiptarët nuk i kanë ruajtur kishat serbe, por kishat e veta me prejardhje paleobizantine të ndërtuara në Kosovë në shek. IV-VI, para ardhjes së sllavëve në Gadishullin Ilirik (Ballkanik), për shkak të kultit të krijuar ndaj kishave në fjale dhe për shkak se shenjtoret e këtyre kishave ishin ilir.
Po edhe mbretërit serbë të mesjetës si Stefan Deçani, Dushani i Nemanidet tjerë të shekujve XIII-XIV ishin ilirë të fisit dardan triball – shqiptarë skizmatikë, sepse në Kosovë nuk ka pasur serbë në Mesjetë, por ka pasur arbanë-shqiptarë, vllahë, turq, grekë etj. Serbët e Kosovës (ata që u konvertuan në ortodoks të ritit serb) s’janë tjetër pos shqiptarë skizmatikë (shkije) si pjesë e gjenezës së hershme e shqiptarëve katolikë e myslimanë. Nga kjo del se që në kohën pagane kur fiset ilire kishin faltoret dhe kishat e veta u vazhdua si traditë që edhe gjatë mesjetës secili fis e rajon të kishte kishën e vet, si Gashi kishën e Deçanit, Kelmendi kishën e Pejës dhe Berisha kishën e Deviçit. Berisha edhe sot e nderojnë Zojen e Alshiqes (Alshishja – degë e fisit Berishë). Ritet për Zojen e Alshiqes mbahen më 14 gusht – Nata e Zojës, kurse më 15 gusht – Dita e Zojës së Alshiqës. Prandaj vojvodët e këtyre kishave janë shqiptarë myslimanë të fiseve shqiptare të përmendura. Në fakt serbët ishin ithtarë të kishës serbe, ku mesha mbahej në gjuhën kishtare sllave nga klerikët shqiptarë. Në pikëpamje etnike ishin kryesisht ilirë-triballë-shqiptarë, trakas-vllah-turq, bullgarë, kumanë, grekë etj.
Vojvodët e kishës së Deçanit
Vojvodë i kishës së Deçanit ka qenë familja e Salih Rrustës së Deçanit. Sipas një tradite, dikur kanë qenë rojtarë të kishës së Deçanit fshatarë të Çallapekut e të Lugut të Baranit (Pejë). Duket se edhe fshatra të tjera e kanë ruajtur këtë kishë si, bie fjala, Strellci, Loxha etj. por nga këto fshatra mund të ketë pasur rojtarë të përkohshëm, të angazhuar në këtë punë për ndonjë kompensim material, por nuk e kanë pasur titullin e vojvodës.
Në shek. XIV, pasi u përvetësua kisha e Deçanit nga mbretërit serbë, kishte kompetenca ta mbrojë dhe ta shfrytëzojë fshatarin ashtu siç i konvenonte kishës. Më vonë, pas ardhjes së turqve, ndryshuan situatat, kështu që disa kisha e manastire kanë qenë të detyruara të kërkojnë ndihmën e fshatarëve përreth tyre, kryesisht përmes njerëzve të familjeve më të të njohura të mjedisit ku gravitonte kisha. Rojatërt e kishave në Rrafshin e Dukagjinit e në Drenicë quheshin vojvodë të kishës (rojtarët e kishës). Rojtarin e kishës zakonisht e zgjidhte fshati ose fisi dhe ia prezantonin kryemurgut. Këtë zgjedhje të vojvodëve e pranonin edhe autoritetet turke.
Vojvoda ka pasur për detyrë që, në emër të fshatit ose të fisit, ta mbrojë kishën në rast nevoje, duke rrezikuar edhe jetën e vetë.
Në kishën e Deçanit, siç vërtetohet nga të dhënat burimore, vojvoda ka pasur një dhomë të caktuar, ku ai banonte dhe ruante ditë e natë. Kjo dhomë ka qenë e vendosur mbi derën e oborrit të kishës. Kur kërcënohej ndonjë rrezik, këtu bënin roje disa vetë të armatosur nga fshatarët e Deçanit.
Kisha e Deçanit gjendet larg vendbanimeve, e vetmuar midis pyllit dhe ajo e Pejës gjithashtu rrëzë maleve, por kanë mbetur të paprekura gjatë shekujve e gjatë trazirave të shumta ndërmjet popullsisë shqiptare të besimit mysliman; gjatë atyre periudhave kur edhe kullat e familjeve në zë sulmoheshin nga turqit ose nga individë e njerëzit e vendit që merreshin me punë të pamira. Këto monumente historike kulturore kanë mbetur të parrënuara gjatë shekujve të ruajtura e të paprekura fare vetëm në saje të popullsisë shqiptare të fshatrave përreth tyre.
Ndër shkrimet e vjetra kishtare të manastirit të Deçanit, që nuk është përmendur ndonjëherë më parë, është edhe Proskomidia. Kjo vepër e shkruar del në shesh aty në vitet 1594 e 1595, kur proigumani Viktor dhe igumani Atanasije (Viktor e Atanasije – emra joserbë) kishin porositur që zotri daskalli (mësuesi) Dimitrije dhe gjakoni Ananije ta përshkruajnë dhe ta zbukurojnë me miniatura “Proskomidinë”. E përshkruar nga origjinali i vjetër, kjo Proskomidi ofron të dhëna të çmueshme përmes listave (emrave) të familjeve të ktitorëve (udhëheqës të kishave), mitropolitëve, episkopëve dhe vëllazërisë së kishës. Përveç familjes së Stefan Deçanskit dhe Car Dushanit, mandej familjeve të Lazareviqëve e Brankoviqëve, në Proskomidi (Živopisi – jetëshkrimi), paraqitën, jo pa arsye, edhe “vojvodë nderi” të vendeve ugro-vllahe (Vendet Vllahija e Molldavija), si: Basarab vojvoda, Jovan vojvoda, Radul, Peter, Aleksander, Mirçe, Teodosije, Njegoje dhe Radop, që mund të shpiegohet se edhe këta burra shteti (vladari) kanë qenë nikoqir (pokrovitelji) të manastirit të Deçanit në vitet ’70-ta të shek. XV dhe gjatë tërë shek. XVI.
Manastiret shpesh u rrezikuan nga pushteti turk si dhe nga disa komandantë ushtarakë. Edhe sulltani ka dhënë disa urdhëra që ndalonte çdo sulm kundër kishës së Deçanit, qoftë nga ushtria e autoritetet turke, qoftë nga ana e individëve të popullsisë vendase. Urdhëra të tilla kanë dhënë edhe pashallarët e autoritetet tjera të larta turke. Diplomati rus në Prizren, sipas Jastrebovit, shkruan se Sulltan Sylejmani (1529-1566) ka urdhëruar me ferman që spahia Topçi-Ogllu mos ta gërgasë manastirin e Deçanit, që ai donte ta rrënonte. Topçi-Ogllu ka dashur ta rrënojë kishën e Deçanit me pretekst se nën themelet e saj gjendet miniera e arit. Sulltani e bëri këtë ndërhyrje sipas kërkesës së banorëve deçanas dhe parisë së kësaj popullate (shqiptarëve) që ishte precizuar edhe sipas kanunit e dokeve shqiptare që të mos preken tempujt fetarë. Nga brezi në brez është bartur legjenda se manastiri i Deçanit ishte monument fetar ilir, që barbarët serbë e shëndërruan në kishë ortodokse serbe. Duhet theksuar se në kishën e Deçanit gjatë pesë shekujve të pushtimit osman, sipas rastit e nevojës, kanë qëndruar edhe numër i caktuar ushtarësh turq me një çaush gjithnjë në mbrojtje të kishës.
Edhe Sulltan Mehmeti III ka dhënë urdhër me ferman në vitin 1600 beut të Dukagjinit dhe kadiut të “Altunelit”-Gjakovës që të bëjnë hetime e të marrin një vendim të drejtë për zgjidhjen e mosmarrëveshjes ndërmjet fshatit Isniq dhe kishës së Deçanit, sepse fshatarët çifçinj nuk i kryenin detyrimet e tyre ndaj manastirit, megjithëse manastiri i ka pasur prona të vetat tokat e Isniqit më gjatë se tridhjetë vjet. Mirëpo, në Rrafshin e Dukagjinit dhe në rajone të tjera të Kosovës, shumë urdhra e fermane të sulltanit mbeteshin vetëm në letër. Popullsia shqiptare nuk i kryente me rregull as detyrimet financiare ndaj Perandorisë Osmane, madje shpeshherë çoheshin edhe në kryengritje të armatosur kundër pushtetit e ushtrisë turke, kështu që, shpeshherë një urdhër i sulltanit me të cilin mbroheshin kishat, ka pasur fare pak efekt për sigurinë e tyre. Këtë mbrojtje kishat në Rrfashin e Dukagjinit e kanë gëzuar nga fshatarësia e thjeshtë, por ndonjëherë autoritetet kishtare e eksploatonin këtë mirësi të fshatarësisë, siç shihet edhe nga rasti i konfliktit të Isniqit me kishën e Deçanit.
Siç mund të shihet në shkrimet e asaj kohe, në panairin e vitit 1759, në muajin maj, ndodhi një rrëmujë e madhe e gjakderdhje ndërmjet popullatës shqiptare të fshatrave përreth, ndërkaq në mbrojtjen e manastirit u vra vojvoda deçanas Halili me të vëllanë dhe “manastiri pat humbje të madhe e varfëri në atë kohë si dhe pat shumë të vrarë”, ka shënuar gjakoni Jovan në një evangjelikë deçanase.
Ditën e “Gospogjinit-Shen Gjinit” më 28 gusht, kur festohej festa e Zonjës së Bekuar pranë kishës së Deçanit dhe Kronit të Gushavcit, ku tuboheshin shumë njerëz nga Rrafshi i Dukagjinit, Fushë Kosova, Maqedonia etj. ka pasur raste që keqbërësit kanë shkaktuar jo vetëm rrëmujë e plaçkitje, por edhe vrasje. Siç shkruante Petar Kostiq, në vitin 1891, malësorët nga fshati Bardh, vëllezërit Col e Zhujë Sokoli dhe kushëriri i tyre Rrustem Rrusta, vriten e dy shokë të tyre plagosen në përleshje me vojvodët që ruanin kishën. Pas kësaj malësorët ia shkelin misrin në arë Salih Rrustës (vojvodës) dhe ia plagosin një mashkull, me ç’rast vritet edhe një malësor. Gjatë përleshjes më malësorët plagosen Rexhë Ibërhysaj nga Deçani, Sadik Zeneli e Mic Avdyli nga Berzheniku i Pejës. Kjo hasmëri e gjakderdhje u ndërpre vetëm me ndërmjetësime të mëdha të parisë së Vendit dhe autoriteteve të ndryshme të asaj kohe.
Në kohën e kryengritjes së parë serbe në Serbi (1804), kisha e Deçanit ka qenë në rrezik. Edhe kësaj radhe kishën e mbrojti fisi i Gashit në krye me vojvodën e tyre deçanas. Në atë kohë ka qenë kryemurg i Manastirit Haxhi Danillo (ka jetuar 112 vjet – 1708-1820) dhe ka njohur traditën shqiptare dhe ka mbajtur marrëdhënie të mira me ta. Kur plasi kryengritje në Serbi (1804), Danilloja e mori vesh se ushtarët turq do ta sulmonin kishën dhe mori porosi t’i largonte nga kisha mjetet me vlerë, por ai nuk i largoi të gjitha, sepse e dinte se “Varri i Sveti Kralit gëzon nderim nga populli shqiptar përreth që e quanin edhe Krajli i Shejt prej Deçani”, ku shqiptarët bëjnë rituale vazhdimisht pranë këtij varri qe nga lashtësia e gjer më sot. Mirëpo, Danillo i ftoi shqiptarët e dalluar të parisë së vendit, veçmas të fisit të Gashit, deçanas e carrabregas iu dha kryqin e Car Dushanit dhe disa nga mjetet tjera të çmueshme – kryqin e kishës e la t’ia ruante begu Ramosiq (Ramosaj nga Carrabregu). Në ato ditë erdhi pashai nga Peja në kishë të Deçanit dhe kërkonte nga igumani të holla për mbajtjen e ushtrisë turke; ai donte ta plaçkiste manastirin, por vojvodët dhe paria e Gashit e bindën pashanë se kisha ishte e varfër. Kështu pashai u bind dhe u largua pa bërë ndonjë dëm në kishë. Vojvodët shqiptarë, sipas të dhënave të shkruara, e kanë ruajtur kishën për besën e dhënë. Kjo besë u ruajt ashtu siç e thonë trashëgimtarët: “E kemi ruajtur kishën, sepse të parët tanë e kanë dhënë besën se do ta mbrojnë këtë hajrat (vend i shenjtë) e besa e dhënë ndër ne duhet të mbahet me çdo kusht”.
Nga ana tjetër, valiu i Shkodrës, Mustafë Bushati, me aktet e tij zyrtare të vitit 1807 e caktoi si vojvodë të ri (ndihmës vojvodë?) të kishës së Deçanit të birin e Tafës – Mustafën nga Carrabregu (Crveni Breg) me detyrë që t’i mbronte interesat e rajës (të vegjëlisë, të nënshtruarit ndaj pushtetit) dhe të vepronte sipas urdhërit zyrtar të Valiut të Shkodrës. Në disa periudha kohore vojvodët i caktonte edhe valiu me dekretin e tij, e sidomos vojvodët deçanas, të fisit Gash, që manastiri i ka paguar me rrogë: një lirë (të kuqe – ari) në muaj, ushqimin dhe banesën në manastir.
Shtëpia e Salih Rrustës së Deçanit ka një dokument (dëshmi), lëshuar nga Kisha e Deçanit nr. 1005, datë 17.IX.1937, ku, përveç të tjerash thuhet:
a) … Shtëpia e Salih Rrustës ka qenë gjithmonë shtëpi vojvodësh dhe e ka mbrojtur kishën e Deçanit me armë në dorë, duke vënë edhe jetën në rrezik;
b) Zgjedhjen e vojvodës e kanë vërtetuar edhe organet e pushtetit turk – valitë dhe vetë sulltani dhe si të tillë e kanë njohur edhe organet e pushtetit malazez e serb. Vojvodët shpeshherë janë vrarë duke mbrojtur pasurinë e kishës nga grabitja dhe duke ruajtur serbët që vinin në manastir.
c) Për këtë arsye organet e pushtetit austriak e kanë internuar Bilall Rrustën, vojvodën e atëhershëm, ndërsa familja e tij ka shpëtuar nga internimi duke ikur.
Nga familja e Salih Rrustës (Demukaj) deri më tash janë shënuar dhjetë vojvodë: Hysen Maka, Ibër Hyseni, Jusuf Ibra, Ukë Jusufi, Demë Uka, Ali Dema, Rrustë Alia, Bilall Rrusta, Salih Rrusta dhe Muhamet Lani. Pra, siç shihet familja e Salih Rrustës brez pas brezi e trashëgoi “kurorën e vojvodës” në manastirin e Deçanit. I fundit në këtë detyrë vojvode nga familja e Demukaj ka qenë Hysen Demukaj, i cili, nga presioni i qeverisë serbe, u çregjistrua nga detyra e vojvodës në vitin 1991. Hyseni kish deklaruar: “Duke parë terrorin dhe gjenocidin serb kundër popullit tim, vendosa të çrregjistrohem nga kjo detyrë. Shkova te kryepari i manastirit dhe në librat e tij u çrregjistrova nga të gjitha abligimet që kisha ndaj kishës”.
Zgjedhja e vojvodëve (rojtarëve) të kishave
Në kishat mesjetare ortodokse, siç u tha, të përvetësuara nga administrata serbe, në Rrafshin e Dukagjinit si dhe në trevat e tjera të Kosovës e më gjerë, ka pasur vjedhje, hajni, keqpërdorime e vrasje të ndryshme të shkaktuara nga keqbërësit vendës, ndonjëherë edhe nga klasa udhëheqëse e vet kishës. Qeveria turke gjatë shekujve XVI-XX, veçmas vojvodët e kishave që u përmenden këtu më sipër, i kanë ruajtur këto monumente historike si rrallëkund në Ballkan. Vojvoda i kishës së Deçanit, familja pleqnare e Demukajt, ka dhënë edhe jetë njerëzish për ta mbrojtur kishën e Deçanit dhe të drejtën dokesore të saj.
Sipas të dhënave e shkrimeve për kishat, vojvodët e kishave janë zgjedh në forma të ndryshme. Duke folur për vojvodët e kishave Stojan Novakoviq thotë se shqiptarët e Rugovës e zgjedhin nga mesi i tyre kujdestarin që duhet ta ruaj kishën, Patrikanën e Pejës. Cilin person ta zgjedhë Rugova ia çojnë igumanit në Pejë dhe ai është i detyruar ta pranojë atë si vojvodë të kishës.
Thirrja vojvodë i kishës ka dhënë autoritet në shoqërinë, që nuk do ta ndërroje atë as me pozitën e kajmekamit të qeverisë turke. Manastireve nuk u është lejuar zgjedhja e vojvodëve, edhe pse kjo është e drejtë tokësore shqiptare për ta zgjedhë dorëzanin. Pra, në një kuptim sakral, vojvoda i kishës ka pasur detyrën dhe obligimin të barabartë me heronjtë e Mesjetës të fiseve shqiptare – dorëzanin. Kjo do të thotë shkoqur se të mos i ruanin shqiptarët kishat ortodokse: atë të Deçanit, të Pejës, të Deviçit, por edhe të tjerat (në Istog-Burim, Prizren etj.) sot nuk do t’u gjendej as themeli i tyre. Për këtë arsye, thonë, ka pasur shumë ankesa të kishave drejtuar qeveritarëve turq në Pejë e Gjakovë. Kështu Mehmet pashë Begu më 1778 dhe Tahir pashë Pejoni më 1779 e kanë gjykuar ashpër përzierjen e fiseve në zgjedhjen e vojvodës së kishës.
Rrallë mund të haset ndonjë marrëveshje a kontratë e shkruar ndërmjet kishës e privilegjeve të vojvodëve, por dihet se vojvodët kanë marrë rrogë, dhurata e shpërblime nga kisha si dhe disa privilegje. Të drejtat dhe obligimet e vojvodëve ndaj mbrojtjes së kishave janë zbatuar në mënyrë tradicionale dhe shumë korrekte.
Në vitet 1877-1878, gjatë mbajtjes së Kuvendit të Lidhjes së Prizrenit, një grup malësorësh në shenjë revolte ndaj masakrave të ushtrisë serbe që ushtruan kundër fshatrave shqiptare, të Kurshumlisë, Bujanovcit e Nishit në vitet 1876-1878, vendosen ta përzënë klerin serb nga kisha e Deçanit. Vojvoda i kishës Rrustë Alia i Demukaj, që ishte edhe njëri nga paria e vendit, i pengoi malësorët për ta dëmtuar kishën. I thirr malësorët në konakun e tij në Deçan, u qiti kafe e duhan dhe ua dha 40 lira ari turke. Kështu, kisha mbet e padëmtuar.
Në ditarët e kallugjerve rusë që shërbyen në kishën e Deçanit përmendët vojvodë Ramushi në vitet 1903-1905, ndërsa në Protokollin e hyrje-daljeve të të ardhurave vjetore të manastirit të Deçanit për vitet 1890-1895, përmendën vojvodët: Osmani, Beqiri, Sadria, vëllai i vojvodës. Kjo do të thotë se në raste të nevojshme, përveç vojvodës, në mbrojtje të kishës kanë dalë edhe meshkuj të tjerë të familjes së vojvodës, po edhe gjithë banorët e Deçanit dhe fisi i Gashit. Ndërkaq, radhitja e vojvodëve të Patrikanës së Pejës, sipas M. Krasniqit, do të ishte kjo: Ramë Nikçi (lind më 1928), dhe të parët e tij: Kapllani, Zhuja, Veseli, Muça, Elezi, Rexha – Plaku (katolik), të gjithë të lindur në Rugovë, ku shtrihet edhe fisi i tyre – Kelmendi; kushërinj të afërt këta vojvodë i kanë në Rekë të Allagës, në Shtupeç të Madh dhe në Kralan të Gjakovës.
Shqiptarët e kanë ruajtur edhe kishën paleokristiane të Shën Markut në Korishë (Kabash) të Prizrenit dhe manastirin Gorioç të Istogut (Burimit).
Manastiri Gorioç, metoh i manastirit të Deçanit, i ngritur rrëzë Bjeshkëve të Thata afër qytezës Istog (Burim) i ka pasur rojtarët e vet. Ramë Alia ka qenë rojtar i manastirit Gorioç, ndërsa Kamber Smajl Blakaj, po ashtu nga Istogu, ka qenë rojtar i shtëpive (familjeve) serbe në Istog. Secila shtëpi serbe është detyruar t’i paguaj nga një lirë ari turke në vit këtij vojvode. Në mars të vitit 1903, Kamber Smajl Blakaj dhe Keç Bajri me njerëzit e tyre, për sjelljet e monasit, kishin sulmuar dhe plaçkitur kishën Gorioç të Istogut për aq para sa monaku u kishte ngelur borxh. Rojtarët e kësaj kishe u vranë ndër vete për shkaqe të ndarjes së pagesës. Ndërkaq sipas të drejtës dokesore “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Imer Smajli i Blakaj nuk ka guxuar të hakmerret për të vëllanë, Kamberin, që e vrau Rama, por shkoi dhe vrau monakun e manastirit Gorioç dhe kujdestarin e këtij manastiri Haxhi Rufimën, gjatë rrugës për në fshatin Sinejë. Shkaku i kësaj vrasjeje ishte se monaku i kishte përçarë rojet e kishës.
Edhe kisha e Bellopojës afër Pejës i ka pasur vojvodët (Vojvodët e Bellopojës).
Kisha e Deviçit ka pasur këta vojvodë: Avdyli, i vjetër 70 vjeç (më 1958), baba i tij, Halimi, gjyshi i tij Ajeti, stërgjyshi Behrami, të gjithë nga fshati Llaushë, afër manastirit.
Episkopi i Rashkës në Prizren, Pavli, përmend vojvodën e Deviçit, Feken në kohën e monasit Evfimije që ka jetuar në vitet 1815-1875. Po kështu Nikodim Saviq përmend vojvodët e Deviçit – Ajetin e Sejdiun, ndërkaq, në katastihun e Deviçit, më 15.9.1776, është shënuar emri i Ibrahim Vojvodës. Sipas Dr. Muharrem Cërrabregut, duke u bazuar në Defterin e Vilajetit të Shkodrës të vitit 1488, ndër merat e shërbyesve të manastirit hasim edhe thirrje tipike katolike. Sipas këtij defteri shihet se në manastirin e Deçanit ka pasur murgj me emër shqiptar siç janë “prift Jaku”, “prift Tanushi”, “prift Gjoni” etj., sikurse edhe në disa manastire në Mal të Zi. Pra, në këtë kohë priftërinjtë katolikë shqiptarë e kanë kryer meshën edhe për pakicën serbe. Gjatë sundimit osman (turk) për pesë shekuj me radhë mbrojtja kryesore e kishave mesjetare serbe është organizuar nga qeveria turke dhe nga banorët vendas – nga shqiptarët. Vojvoda i kishës ka pas rëndësi të madhe; vojvoda ka qenë i krishterë në fillim dhe ka gëzuar besueshmëri në qeverinë turke. Atij i është besuar drejtoria e një qyteti krahas dizdarit të qytetit. Vojvodët janë thirr nga turqit ELFAK VOJVODOS, Kazikli Vojvoda. Më vonë këtë thirrje e ka bartë kryeshefi (prefekti) i një qarku. Edhe sot në Shkup janë të emërtuara dy lagje me emrin e vojvodës: Lagja e Sinan Vojvodës dhe e Ismajl Vojvodës që nga shek. XVI. Edhe në Deçan dëgjohet shpesh sintagma: Shtëpia e Vojvodës; Vojvoda i Gashit etj.
Gjatë shekujve XVII e XVIII e sidomos gjatë shek. XIX, ishte ndjerë nevojë e madhe që kishat mesjetare ortodokse në Kosovë të mbroheshin kryesisht nga banorët vendas – nga vojvodët shqiptarë. Paria e fisit asokohe ishte e legjitimuar si roje e madhe e manastireve, sidomos në kishën e Deçanit, të Pejës dhe të Deviçit. Këta vojvodë të kishave serbe ishin dorëzanët e mëdhenj. Kleri pravo sllav ishte i detyruar ta pranonte mbrojtjen e të parëve të fiseve shqiptare, ndërsa kërkesa e fisit për ta mbrojtur kishën arsyetohej me faktin se kisha gjendej në territorin e tij. “Fiset shqiptare i kanë konsideruar manastiret e kishat si prona të vetat, si pasuri të patundshme që gjithmonë ka dobi prej tyre”.
Vojvodët e kishave kanë qenë “të zotët e shtëpisë” në kishë. Ata kanë ruajtur kishën, ndërtesën dhe shërbyesit e fesë. Vojvoda në rast nevoje ka kontrolluar vizitorët e çdo rangu. Vetëm prania e vojvodës së armatosur u ka shti frikën rebelëve e delikuentëve. Pas vojvodës ka qenë rreshtuar i gjithë fisi i tij. Detyra tjetër e vojvodës ishte t’i përcillte kallugjerët, kur dilnin nga manastiri. Kjo ishte detyrë e rëndësishme në kohën e Turqisë, kur rrugët ishin të rrezikuara nga hajnit, rrëmbyesit dhe vrasësit. Gjithmonë kallugjerët ishin të sigurt kur vojvoda gjendej me ta. Vojvodët kanë pasur edhe si detyrë të tretë vizitën e punëtorëve në arat, livadhet e pronat e kishës.
Privilegjet e vojvodëve
Vojvodët shqiptarë të kishave ortodokse në Kosovë, privilegjet e tyre i kanë quajtur hak, fjalë arabe që do të thotë: ajo që është e drejtë; që është e qëndrueshme; pagesa, tatimi. Vojvodët shqiptarë, zakonisht nga shtëpitë e forta fisnore, të parët e fiseve, janë përpjekur që në shoqërinë feudale të arrijnë të drejtën legale për të ardhurat nga manastiri.
Në bazë të kujtesës historike të pleqnarëve të nahijeve të Gjakovës e të Pejës si dhe të dokumenteve të shkruara, mund të vërtetohet se vojvodët shqiptarë të kishave serbe në Kosovë i kanë mbrojtur këto monumente dhe institucionet e tyre fetare, jo vetëm për privilegjet e shumta që kanë pasur e për përfitimet materiale ose pagat vjetore a mujore, por vetëm për shkakun se këto kisha të ndërtuara në trojet e tyre, në patundshmërinë territoriale të tyre i kanë konsideruar si prona të vetat, si prona legjitime që nga kohët ilire, kur kanë qenë manastiret, faltoret e kishat paleokristiane në Kosovë, si dhe gjatë kohërave greko-romake, sllave e deri më sot.
Vojvoda ka qenë i vendosur përmbi dyer të kishës. Kjo kishte rëndësinë e vet simbolike: pa lejen e tij nuk mund të hynte askush në kishë, ashtu sikurse pas dokeve e zakoneve te vjetra shqiptare që askush nuk guxonte të hynte në oborrin e shtëpisë, pa thirr te dera e oborrit dhe pastaj pa i dhënë leje i zoti i shtëpisë.
Ushqimi-ngrënia dhe pirja e vojvodës, qoftë në kishë ose jashtë saj, kanë qenë pa pagesë. Duke i dhënë bukën vojvodës, kallugjerët dhe monakët kanë vepruar sipas dokeve shqiptare që, përmes bukës së dhënë, (kulti i bukës) janë solidarizuar me vojvodën dhe farefisin e tij. Jeremonaku Gedeon Josif Jurishiqi, në shkrimet e tij ka lënë të dhëna se: “Shqiptarët për çdo ditë, sidomos mbrëmjeve, vinin në kishë në grupe nga dhjetë, njëzetë po edhe tridhjetë a më tepër dhe hanin, pinin e këndonin… Ndonjëherë, kur nuk kishte në kuzhinë ushqime a pije të mjaftueshme, këta hidhëroheshin dhe i kërcënonin kallugjerët dhe bënin shamatë e silleshin ashpër…”.
Vojvoda i Deçanit i ka urdhëruar kallugjerët rusë (që shërbenin në kishë të Deçanit) të përgatitnin drekën për aq njerëz sa thoshte ai. Në manastirin Gorioç të Istogut, Salih Musiqi, Tahir Demiri dhe Islam Shala e shtyn kallugjerin Aqim t’ua plotësonte kërkesat e tyre. Në vitin 1903, vojvoda i Deçanit, Ramushi, kishte kërkuar prej kallugjerëve një numër të madh shtretërish për t’i strehuar disa mysafirë malësorë. Konaku i kishës së Deçanit, pas urdhrit të vojvodëve, shpeshherë ka shërbyer edhe si spital i të plagosurve shqiptarë në kohën e ndërluftimit të fiseve. Të plagosurit vendoseshin në dhomat e monakut të kishës, ku shëroheshin e ushqeheshin falas, pa kurrfarë pagese.
Kisha i jepte vojvodës pushkën dhe kalin e shalës; i jepte rrobat më të mira si dhe këpucë me gryka të thella. Siç kanë shkruar kallugjerët rusë (me shërbim në Deçan) me rastin e festës së Fiter Bajramit më 1903, nga ekonomati i kishës së Deçanit ju është dhënë vojvodëve të kishës nga një okë kafe, nga një okë sheqer dhe oriz si dhe nga 15 okë miell të gryt (miell gruri). Vojvodët, në ndonjë rast, u paguanin dhurata nga ekonomati i kishës së Deçanit edhe krerëve të fshatit të vet: një okë kafe, tri okë sheqer, në mënyrë që të solidarizoheshin të gjithë paria e vendit për festë. Në këtë kontekst do shtuar se paria e vendit, vojvodët dhe banori autokton i këtyre anëve, përkitazi me kishën serbe dhe institucionet e saj shpreheshin me reagimin: “Kallugjeri le të jetojë me ne dhe të gjitha të na i japë neve… Ne po kërkojmë atë që na përket, sepse kisha është e jona”. Me rastin e festës së Kurban Bajramit të vitit 1903, edhe Sylejman Aga i Botushës ka kërkuar “bakshish” 5 l raki rrushi nga kisha e Deçanit. Vojvoda ka urdhëruar t’i jepet rakia, sepse është shtëpi në zë e mund të vendoset edhe në kishë, se është i fisit Gash, pasi që edhe kishës së Deçanit i thonë kisha e Gashit. Vojvodët e kishave janë përpjekur që ta ruajnë dhe ta mbrojnë kishën e shërbyesit e saj. Rroli i vojvodës në kishën e Deçanit, të Pejës e të Deviçit ka qenë sikurse rroli i të zotit të shtëpisë në familjen e vet. Kështu, vojvoda i Deçanit në vitin 1903, i ka disiplinuar kallugjerët sipas dokeve të traditës shqiptare dhe u ka caktuar rendin shtëpiak. I ka detyruar që të mos dalin nga kisha pa nevojë, madje pa përcjellje të vojvodës. Ka pasur mjaft raste që armiqtë e kishës i kanë vrarë vojvodët, siç ka ndodhë me vojvodët e Deçanit, të Pejës e të Deviçit. Manastiret ishin të detyruara t’ua paguanin vojvodëve shqiptarë edhe gjakun e të vrarëve (gjatë mbrojtjes) në oborrin e manastirit: 48 lira ari turke për çdo të vrarë, ndërsa për çdo të plagosur gjysmën e kësaj shume. Të dhënat gjithashtu bëjnë të ditur se, sipas urdhërit të vojvodë Zhujë Nikçit, manastiri i Patrikanës së Pejës kishte furrën e vet dhe çdo ditë u ndante bukë falas rugovasve.
Vojvodët shqiptarë i ruajtën manastiret e kishat ortodokse gjatë shekujve, siç u tha këtu më lartë, deri në fund të shek. XX. Pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, sado që kishat u vunë “nën mbrojtjen” e shtetit komunist jugosllav, vojvoda i Deçanit e ka ruajtur kishën si gjithherë, ndërsa Manastiri i Deviçit nuk ka pasur vojvodë që nga viti 1945 e këndej. Edhe vojvoda i Deçanit, siç u tha ia kthej prapa dhuratën igumanit Justin Tasiq dhe hoqi dorë nga detyra e vojvodës më 1.10.1991, për shkak se ushtria serbe filloi terrorin, masakrat e vrasjet kundër popullit shqiptar në Kosovë.
Gjenocidi dhe masakrat e Patrikanës së Pejës kundër popullit shqiptar në vitin 1913
Shqiptarët i ruajtën kishat serbe në Kosovë, duke dhënë edhe jetën për mbrojtjen e tyre. Madje, ka pasur raste (si bie fjala në Deviç), kur shqiptarët e kanë mbrojtur kishën edhe nga sulmet e serbëve, që donin ta plaçkitnin atë.
Të gjitha këto përpjekje që bënë vojvodët shqiptarë për ruajtjen e kishave serbe në Kosovë, shkuan huq tek administrata serbe.
Në shkrimet e historianit serb Jovan Radoniq ka të dhëna të shumta për terrorin e kishës ortodokse në Kosovë e Mal të Zi ndaj katolikëve shqiptarë, të cilët kanë qenë të shtrënguar që të kalojnë në fenë ortodokse me shumicë, ose në atë myslimane, për të shpëtuar nga zullumi i klerit ortodoks me patrikun e Pejës në krye.
Manastiri i Pejës, që ishte selia e Patrikanës serbe (1346-1556 dhe 1557-1766) mbante marrëdhënie të ngushta me shqiptarët e zonës malore të Rugovës, që u bë vendstrehim i Patrikut Arsen IV, më 1737, në kohën që ai ndiqej nga turqit. Ndërkaq, edhe kjo marrëdhënie e ngushtë ndërmjet patrikëve të kishës së Pejës dhe shqiptarëve të Rugovës, në çastet kritike gjatë Luftërave Ballkanike në vitin 1913, solli tmerre për shqiptarët, gjenocid, terror e vrasje të shumta.
Për ta ilustruar sado pak këtë gjendje do përmendur faktin se gjatë Luftërave Ballkanike, ushtria e xhandarmëria malazeze në krye me Sava Llazareviqin e komandant të tjerë, bëri shumë masakrime në popullsinë shqiptare të Rrafshit të Dukagjinit me bekimin e përkrahjen e gjithanshme të kishës, duke i detyruar shqiptarët që të ndërrojnë kombësinë e fenë e të bëhen ortodoksë.
Vojvodët shqiptarë në Kosovë gjatë shekujve
Konvertimi i dhunshëm filloi furishëm nga pushteti malazez me aksionin famëkeq të konvertimit të dhunshëm të popullsisë shqiptare katolike e myslimane në fenë ortodokse. Për këtë qëllim autoritetet malazeze përdorën të gjitha metodat e mjetet e mundshme për t’ia arritur qëllimit. Si pikënisje u përdor propaganda që e udhëhiqnin Patrikana e Pejës dhe Manastiri i Deçanit. Kur bindja nuk kishte efekt, metodat bëheshin gjithnjë e më të egra, prej blerjes e korrupsionit të personave të caktuar e deri te vrasja-pushkatimi pa gjyq, në oborrin e shtëpisë, përpara familjarëve. Historianët kanë shkruar përkitazi me raportet e komandantëve të ushtrisë e të xhandarmërisë malazeze që okupuan Kosovën në Luftërat Ballkanike, se: “Njerëzit së pari shtroheshin në dajak për ta treguar armën dhe, nëse pas torturës gjendej pushka, i zoti i shtëpisë pushkatohej aty për aty. Pas kësaj, të gjithë meshkujt nga mosha 12-70 vjeç i tubonin dhe fillonte bindja” për t’ua ndërruar fenë dhe kombësinë. Nga masa e grumbulluar i zgjidhnin burrat më të mirë dhe me forcën e bajonetave i vinin përpara; disa i vritnin gjatë rrugës e të tjerët i dërgonin në kishë të Pejës. Para se t’i pushkatonin 12 burra të Dubovës së Madhe dhe 19 të Novosellës, komuna e Pejës, i rrahën për vdekje, i spërkatën me raki dhe me “ujë të bekuar”, që të vdisnin si shkije ortodoksë.
Një formë e veçantë terrori për t’ua ndryshuar strukturën etnike dhe fetare shqiptarëve u zbatua ndaj prijësve fetarë që nuk pranonin të kalonin në fenë ortodokse. Në fshatin Botushë të Gjakovës u vra hoxha i fshatit Mulla Sahit Smajli, ndërkaq në Junik xhandarmëria zgjodhi nga të gjitha lagjet e këtij fshati të madh nga dy-tre meshkuj e me ta mori edhe hoxhën – Mulla Avdinë. Të gjithë i lidhën njëri me tjetrin dhe i nisën për në Gjakovë, ku gjatë rrugës i therën me bajoneta.
Po kështu, më 7.3.1913, xhandarmëria malazeze vrau edhe At Luigj Palajn, meshtarin e Gllogjanit të Lugut të Baranit, me akuzë për propagandë në popull që të mos dorëzoheshin armët dhe të mos konvertoheshin dhunshëm katolikët e myslimanët shqiptarë në fenë e shkizmës ortodokse.
Likuidimet fizike, sipas të dhënave historike dhe memories së pleqve-pjesëmarrës në këto ngjarje, bëheshin në grupe. Shqiptarët e pabindur i lidhnin dorë për dore nga shtatë-tetë ose dhjetë dhe i çonin rrugëve të qytetit (për t’i parë populli) drejt vendit të pushkatimit jashtë qytetit. Atje çelnin një gropë të gjatë e në breg të saj i renditnin me fytyrë nga ushtarët dhe shtinin në ta nga 12 herë. Të vrarët binin në varr, pastaj i kontrollonte mjeku se mos kishte mbetur kush i gjallë; nëse dikush mbetej gjallë, ushtarët e qëllonin me revole në gojë.
Në një masakër në Rugovë u vranë 11 vetë të një shtëpie, ku e kishin lënë të gjallë vetëm një plakë 60 vjeçe. Në masakrën e fshatit Belleja 7-8 km mbi Deçan, morën pjesë mbi 100 ushtarë e xhandarë malazez. Ata rrethuan fshatin dhe vranë të gjithë meshkujt e moshës madhore që i gjetën në fshat. Plaku i fshatit, Lan Ahmeti, kishte tentuar t’i shpëtonte 7 fëmijë të moshës 6-9 vjeçe, por u zunë nga xhandarmëria dhe të gjithë, së bashku edhe me plakun, u pushkatuan. Në masakrën e Bellesë u vra edhe Lule Miftari bashkë me të vëllanë Nezirin. Pas masakrave u dogjën të gjitha shtëpitë e fshatit.
Do theksuar se Kosova ra nën sundimin serbo-malazez në muajin tetor të vitit 1912. Në Rrafshin e Dukagjinit, veçmas në nahijet e Gjakovës e të Pejës, u vendos kryesisht ushtria malazeze. Në këtë kohë fillon gjenocidi dhe shfarosja e shqiptarëve të këtyre anëve. Kundër shqiptarëve filloi ndërrimi i fesë, çarmatosja e popullsisë, plaçkitja e pasurisë dhe të gjitha këto të përcjella me djegie, me vrasje e masakra. Një pjesë të përgjegjësisë për gjendjen e rëndë të formuar dhe për rrethanat e ndërlikuara në terrenet e nahijeve të Gjakovës e të Pejës e kanë pasur edhe disa persona të caktuar të parisë shqiptare, të cilët, të besatuar me knjaz Nikollën e me zyrtarët e tij, i sollën fatkeqësi, skamje e tradhti popullit të vet e aq më tepër familjeve të veta. Ata dihen me emër e mbiemër, por nuk do të përmenden assesi në këtë shkrim.
Për krime, vrasje e gjenocid ndaj shqiptarëve në dhjetor të vitit 1912 e gjatë vitit 1913, në nahijet e Gjakovës, Pejës e Plavë-Gucisë janë dalluar gjeneralët famëkeq malazezë Radomir Veshoviq e Janko Vukotiq, serdarët Avro Cemi (Vukota Pantoviq), vojvoda Pllamenac dhe mbi të gjithë shquhej për krime e gjakderdhje komandanti famëkeq i xhandarmërisë Sava Llazareviq, i njohur në popull me emrin Savë Batarja. Sava bëri masakra veçmas në Lug të Baranit, ku pushkatoi 14 burra të njohur të këtij terreni dhe një fëmijë të moshës 7 vjeçe. Me mijëra banorë të Lugut të Baranit të përcjellur nga xhandarmëria dhe ushtria malazeze, i drejtuan për Pejë, për t’ua ndërruar fenë e për t’i kthyer katolikët e myslimanët shqiptarë në fenë ortodokse. Te Ura e Gurit në Pejë, i riu Zenel Binaku i Vranocit, i familjes së bajraktarëve, e thei flamurin e huaj dhe nuk shoi në drejtim të kishës. Që të mos bëhej plojë e gjakderdhje e madhe në atë masë aq të madhe njerëzish, ndërhyri këshilltari i Shtabit Ushtarak të Janko Vukotiqit, Vojvoda Lakiq Vojvodiq, i njohur në popullsi si Vojvodë Lakiqi. Ishte ky burrështetas i aftë nga Konjusi i Andrijevicës i fisit Vasojeviq, por gjyshi i tij Novo Kastratoviq (Kastrati) kishte prejardhje shqiptare. Vojvodë Lakiqi në momentin e dhënë e ndihmoi situatën në ato çaste të vështira dhe pengoi masakrën ndaj grumbullimit të madh të popullatës shqiptare te Ura e Gurit në qendër të Pejës.
Kundër masakrave dhe gjenocidit të ushtrisë e xhandarmërisë malazeze gjatë Luftërave Ballkanike e gjithnjë edhe më vonë gjatë Luftës së Parë Botërore ka reaguar në mënyrë të vazhdueshme Qeveria e Austro-Hungarisë përmes organeve të saja shtetërore. Një reagim të rëndësishëm dhe një informim me kohë e ka bërë për këto ngjarje kryepeshkopi i Prizrenit e i Shkupit Lazër Mjeda, që ka ndikuar shumë në zbutjen e gjenocidit e të masakrave ndaj shqiptarëve.
Në përmbyllje të këtij punimi do thënë se burimet që kanë të bëjnë me mbrojtjen e kishave ortodokse nga vojvodët shqiptarë në Kosovë gjatë shekujve, janë më tepër me prejardhje serbe e me të dhëna fragmentare, të një anshme e me mjaft paragjykime e paqartësi. Nga ana tjetër, ç’është edhe më dobët, shkenca shqiptare nuk i ka dhënë përkushtim të merituar kësaj çështjeje me rëndësi të veçantë. Janë vështruar kishat ortodokse të shek. XIV e këtej, ndërsa kishat ortodokse paleokristiane të shek. IV-VI të epokës së re janë përmendur fare pak ose aspak deri në fund të shek. XX. Këto kisha paleokristiane (quhen edhe paleobizantine) të shek. IV-VI të e. re, kanë qenë shumë të përhapura në Dardaninë antike, ku lulëzonte krishterimi.
Çështja e vojvodëve shqiptarë si roje e kishave serbe gjatë Mesjetës ka një rëndësi të madhe për historinë tonë kombëtare. Një veprimtari e tillë është tejet e rrallë te popujt tjerë, ose mund të mos ketë ndodhur askund. Edhe gjenocidi, masakrimet dhe ndërrimi i fesë me dhunë te shqiptarët e Plavë-Gucisë dhe të nahijeve të Gjakovës e të Pejës nga ushtria malazeze e knjaz Nikollës, në muajin dhjetor 1912 dhe gjatë vitit 1913, ishte një veprim çnjerëzor e tejet vandal i okupatorëve pushtues në një anë, e nga ana tjetër, për popullsinë e pafajshme autoktone shqiptare ishte një tmerr i madh, një hidhërim i skajshëm për banorët e asaj kohe. Por, besa shqiptare, dashuria e respekti i sinqertë ndaj njëri-tjetrit, organizimi shoqëror i gjeneratave dhe, mbi të gjitha, sakrifica dhe flijimi i pandërprerë i atdhetarëve të asaj kohe e shpëtoi nga asimilimi, shpërngulja dhe zhdukja popullatën shqiptare të Kosovës.
Tema në shqyrtim, kujtoj, është shumë e rëndësishme, por edhe mjaft delikate, prandaj studiuesit e rinj të fushave të ndryshme të dijes, si: të historisë, të arkeologjisë, sociologjisë, të gjuhësisë, etnografisë etj., duke shfrytëzuar kujtesën historike të banorëve në terrenet e këtyre anëve, arkivat e ndryshme si dhe njohjen e literaturës edhe në gjuhë të huaja, mund t’i zgjerojnë e t’i thellojnë hulumtimet e tyre edhe më tej.
(FUND)
Shën Angjelina Shqiptare
Një ndër ta është Shën Angjelina Shqiptare, e cila rrjedh nga familja e njohur e Kastriotëve. Është një kult që ka vazhduar për pesë shekuj dhe ka depërtuar edhe tek serbët. Shqiptarët deri në kohët e vona, por edhe sot, varrin e Dushanit e konsiderojnë si varr të mirë – me karakter shenjtor, si të vetin, sepse ai ishte me origjinë shqiptare, mirëpo pasi ai merr fenë ortodokse, konceptet politiko-shoqërore ndryshojnë nga ato të fesë katolike sikurse do të ndryshojnë konceptet e shumë prijësve shqiptarë pas ardhjes së Turqisë në Ballkan.
