Në shekullin XIX, një nga gjenitë më të mëdhenj të arkeologjisë botërore ser. Artur Evans, bëri një udhëtim dhe botoi librin “Letrat ilire”.
Ishte ende i ri, një shkencëtar me perspektivë dhe për një rastësi shkroi për antikitetet në truallin e Ilirisë së motshme si dhe disa përcaktime të shkëlqyera për ilirët dhe shqiptarët, me konotacione paraprijëse.
Por nuk mjafton kjo, ai bëri gërmime në Kretë dhe Mikenë dhe zbuloi kulturën e mahnitshme, që ai e mbiquajti kultura kreto-mikenase. Qe një kulturë e kohës kur ndodhi Lufta e Trojës e shek. XII para Krishtit.
Evans zbuloi artin magjik dhe ekzotik të afreskeve, skulpturave, terakotave të Kretës dhe të Mikenës, e cila në raport me kulturën klasike greke-romake qëndron si arti i Rilindjes Evropiane në raport me kulturën greko-romake.
Evans zbuloi disa terakota femrash me një veshje të çuditshme, me një fustan të rëndë dhe të valëzuar deri në fund të këmbëve, por me gjinj të zbuluar dhe që mbanin gjarpërinj në duar.
Pikërisht këto terakota janë dëshmia e vetme ndërlidhëse me xhubletën shqiptare të Veriut, e cila mbijeton deri në ditët e sotme.
Shumë dijetarë etnografë kanë theksuar, se kjo ngjashmëri ka karakter unik por megjithatë nuk e shpjegojnë dot se si. Si ka mundësi që xhubleta shqiptare, të bart një kumt kaq të stërlashtë?
Në Muzeun e Njeriut, në Paris kam patur fatin të shoh xhubletën më të vjetër që është deri më sot, gati 3 shekullore. Një xhubletë dyshekullore ndodhet në Lezhë. Xhubletat e tjera, janë të fundit të shekullit XIX, ose fillimit të shekullit XX. Mjafton xhubleta shqiptare, që emri i Shqipërisë, të mbetet përjetësisht në kostumologjinë evropiane.
Por kjo nuk është e vetmja.
Një tjetër veshje ilire, e quajtur “veshja dalmatika” mbeti e pavdekshme.
Dalmatika ilire është një nga veshjet rituale, që ruhet akoma dhe sot në kostumologjinë kishtare të Kishës Katolike të Romës. Një nga barinjtë e mozaikut mahnitës të bazilikës së Arapajt afër Durrësit, i shek. VI, është i veshur me dalmatika.
Shën Stefani në mozaikun muror të Kapelës Bizantine të shek. VI, në amfiteatrin e Durrësit ka gjithashtu një dalmatikë. Xhubletat dalmatika kanë kështu qytetari botërore.
Por ilirët patën veshje të gjithëfarësojshme. Megjithatë, nuk ekziston një katalog i plotë i kostumologjisë ilire.
Objektet arkeologjike na ndihmojnë.
Janë zbuluar skulptura dhe relieve me rëndësi të veçantë për veshjet ilire.
Dijetari italian, Sestieri ka bërë një studim krejt të veçantë për veshjet ilire, që është hapja e një porte të madhe shkencore. Ai ka analizuar një numër skulpturash dhe relievesh, ku dokumentohet kjo veshje.
Në këtë hulli ka shumë rëndësi një skulpturë e quajtur “Vajza e Vlorës”, e zbuluar në Vlorë dhe që i takon shekujve III-II para erës sonë. Një tjetër reliev vajze me veshje ilire, është zbuluar në Belsh të Elbasanit dhe i takon shek. III p.e.sonë. Kjo do të thotë që ato janë shumë herë më të hershme. Shembujt janë të shumtë, sidomos po të kemi parasysh monumentet arkeologjikë, të zbuluar në territorin e ish Jugosllavisë, në atë që quhet Iliria e Sipërme.
Fjala vjen skulptura e një burri me fustanellë, që është gjetur në Malibor të Sllovenisë është e shek. V para erës sonë. Një terakotë e Durrësit e tregon hyjneshën Artemis me fustanellë dhe është e shek. IV p.erës sonë.
Një tjetër terakotë e gjetur në Kliçevaç në Ilirinë e Veriut është akoma më e skajshme, i takon mijëvjeçarit të dytë para erës sonë. Idhujt prehistorikë gjetur në Dardani, përgjithësisht të ulur në fron kanë kostume me ornamentikë të çuditshme, të pashpjeguar deri më sot.
Këto kostume janë nga më të hershmet të kostumografisë evropiane.
Me të drejtë Sestieri, por edhe Stipçeviçi, mendojnë se ka dhe një fazë tjetër të dytë, ku rishfaqen veshjet ilire. Kjo është faza e shekujve II-IV të erës sonë. Në shumë relieve dhe skulptura shfaqen figura, ku element kryesor është fustanella. Edhe në Shqipëri janë gjetur monumente të tilla. Një monument është gjetur në Mesaplik të Vlorës dhe tregon një burrë me fustanellë, është i shekujve III-IV të erës sonë.
Në Muzeun Historik Kombëtar kemi një reliev me figurat e dy farkëtarëve, është gjetur në rrethinat e Korçës, i takon shekujve II-III të erës sonë. Stipçeviçi i quan monumentet deri në antikitetin e Vonë me veshje ilire si “Rilindjen e dytë ilire”. Megjithatë kemi një kapërcim konceptual. Në shekujt VI-VIII të erës sonë ndodh një ndryshim i madh, që është thelbi inkandeshenti i gjenezës iliro-shqiptare.
Kjo ka të bëjë me formëzimin e arbërve të hershëm, ose me kulturën e hershme arbërore, të shpeshtë në literaturën arkeologjike, konsiderohet si “kultura arbërore e Komanit”.
Nga kjo periudhë ruhen disa statuja; konkretisht ruhet busti i një femre, që gjendet në Muzeun Historik Kombëtar me veshje tipike ilire.
Këto dokumente monumentalë kanë rëndësi të jashtëzakonshme, për të vërtetuar vijimësinë iliro-shqiptare dhe përbëjnë bazën e kostumologjisë së mëvonshme mesjetare të shqiptarëve.
Skulptura e gruas, që është gjetur në Dimal, i takon shek. II p.e.sonë. Por ajo ruan çuditërisht tiparet kostumologjike deri në shek. VI.
Po kështu dhe skulptura e burrit, që qëndron në këmbë duke plotësuar kështu dyshen e veshjeve mashkull-femër.
Pastaj kemi një golle, një “darkë age” në dokumentacionin arkeologjik. Ne nuk dimë ende saktësisht veshjet e mesjetës së hershme shqiptare.
E mrekullueshmja, akademikja Andromaqi Gjergji, me një pasion të madh dhe dituri shumëfishe, ka vendosur lidhje konceptuale në këtë hulli. Ajo ka gjetur referenca të veshjeve mesjetare shqiptare duke shfrytëzuar dhe gravurat e vjetra si dhe elementë të tjerë të karakterit ikonografik në ikonografi. Nuk duhet harruar puna prej pionieri që bëri mesjetarologu i shquar shqiptar, studiuesi i ikonografisë, i ndjeri Theofan Popa, që bëri studimin për elementët e subjektet laikë në pikturën kishtare të Shqipërisë, të paktën gjysmë shekulli më parë.
Si Theofan Popa ashtu dhe Andromaqi Gjergji kanë qenë udhëhapës dhe mentor në idenë konceptuale për pavijonin e ri të sendërtuar në Muzeun Historik Kombëtar.
Që në pikturat e hershme kishtare, siç është afresku i shpellës së Letmit, gjejmë veshjen etnike kombëtare me mëngoret e mëdha.
Në shek. XVI gjeniu më i madh i pikturës shqiptare, madje dhe në rang evropian, Onufri i madh i shek. XVI, pikturon barinjtë e tij, me kapele të veçantë me susak në brez, me veshje spikatëse, që sot mbiquhen “Barinjtë onufrianë”. Kjo është një pasaportë e fortë etnike.
Në shek. XVIII, një tjetër gjeni ikonografike shqiptare, David Selenica, pikturon në Voskopojë, figurën madhështore të farëmbjellësit biblik me veshje popullore, si dhe një skenë ekzotike me barinj, me një vlerë artistike të pazakontë, madje shumë të çuditshme.
David Selenica është dhe autor i portretit laik më të rëndësishëm të shek. XVIII të ktitorit voskopojar Haxhijorgji.
Këto të dhëna mbajnë të fshehura si mister tërë traditën e veshjeve etnike të shqiptarëve, që nga mesjeta e hershme deri tek ajo e vonë.
Përse vallë janë kaq të bukura dhe të kushtueshme veshjet e shqiptarëve?
Sipas mesjetarologut të madh kroat Milan Shuflai disa veshje shqiptare, të princërve kushtonin aq shumë, gati sa vlera e një shtëpie. Ato janë veshje me vesk mbretëror. Tregojnë nivel të lartë kulturor në rrafsh evropian të bujarisë shqiptare para pushtimit osman. Ato duke qenë pasuri e Shqipërisë janë njëkohësisht pasuri e Evropës.
Në vitin 1999 u përurua në Muzeun Historik Kombëtar, Pavijoni i Ikonografisë, ekspozitë e shkëlqyer, një nga thelbet e kulturës artistike të kombit tonë edhe në rrafsh evropian. Ishte domosdoshmëri e kohës, paksa e vonuar, të ngrihet dhe pavijoni i etnokulturës shqiptare, gjithashtu një nga thelbet e kulturës shqiptare, që është dhe një dimension evropian. Kështu formulohet një binom i madh i etnicitetit dhe i identitetit të kombit shqiptar në shekuj.
Muzeologët tanë, kanë afro 3 vjet, që merren me studimin e konceptimin e pavijonit, duke bërë konsultime me etnografët dhe njohësit më të mirë të kulturës popullore në Shqipëri. Ne kërkuam që në fillim edhe bashkëpunim me IKP por ideja e tyre qe projekti i Muzeut Etnografik Kombëtar më vete, ide që edhe unë e përkraha. Në arkiv dispononim 2 fonde të rëndësishme: një i pasur me objekte etnografike të mbledhur nga gjithë Shqipëria, si dhe një fond tjetër nga një ekspozitë e kulturës popullore të hapur në MHK më 1990. Materiali është i shumtë, por duhet përzgjedhur. Përveç asaj ne anonuam nga një koncept më universal. Qe e arsyeshme që të përfshinim monumentet origjinale arkeologjike, por edhe ato ikonografike.
Kostumologjia mesjetare shqiptare ka karakter të theksuar urban, por kjo pikë duhet të shpjegojë saktësisht, pse ekziston një larmi kaq e madhe e kostumologjisë rurale. Kjo e fundit ka një karakter të përgjithshëm, jo thjesht ceremonial (dasma, kësolle). Pse pikërisht në mesjetë ka një shumëllojshmëri kaq të spikatur kostumesh nga Veriu në Jug të Shqipërisë?
Dijetarët thonë se kostumologjia popullore shqiptare ka afro 200 variante kryesore, pa llogaritur shumë nënvariante. Pse ndryshon një kostum popullor sipas krahinave të veçanta? Kombe më të mëdhenj evropianë kanë shumë më pak variante kostumesh popullore se sa shqiptarët.
Përse ndodh një gjë e tillë?
Ose më saktë përse ka ndodhur?
Sepse procesi duket si i mbyllur, epoka e kostumologjisë kombëtare në fillim të shekullit XX ka marrë vërtet karakter ceremonial, spektakolar, festiv.
Njeriu që u mundua t’i jepte një përgjigje kësaj pyetjeje prej Sfinksi, ishte dijetari Eqrem Çabej.
Çabej mendon se vetë Shqipëria dhe kombi shqiptar është pasojë e një tkurrje, e një retreksioni, dmth Iliria e motshme ka patur një territor hapësinor të pamatë. Madje është quajtur gadishulli Ilirik, ai që sot quhet gadishulli Ballkanik. Pas pushtimit romak të Ilirisë, ndarjet administrative kanë ndikuar shumë, por pikërisht në këtë epokë janë romakët ata të cilët marrin dhe parapëlqejnë disa veshje kryesore të ilirëve.
Franc Nopçja, por edhe Eqerem Çabej mendojnë se e ashtuquajtura fustanellë ushtarake e legjionarëve romakë është ndikim nga veshjet ilire. Kjo duket në relievet e disa Harqeve të Triumfit në Romë, si dhe në kolonën e Trojanit.
Eqrem Çabej është nga të paktët, që ka bërë një prerje konceptuale për krejt kulturën popullore shqiptare. Ai mbështet mendimin e Haderlandit që thotë se në veshjet popullore të viseve ballkanike gjenden elementë të lashtë të viseve ilire, tezë që e mbështet edhe Nopçja.
P.sh., kësula me lëkurë qengji, që e mbajnë më fort në Ballkanin Lindor e ndeshim tek monedhat ilire.
Qeleshja që vinin malësorët e Veriut i përgjigjet kësulës frigase. Petkat e figurinave prej dheu, të periudhës së neolitit, që janë gjetur në Kishevac, gjejnë analogjitë e tyre në xhubletën e Malësisë të Mbishkodrës, duke u përfshirë aty edhe Kelmendi, Hoti dhe Gruda. Duket ndikimi kreto-mikenas.
Fustanellën, e cila njihet në të gjithë Shqipërinë, e mbajnë edhe në Greqinë Veriore dhe në More, me ngjyrë jo të bardhë por të errët, e mbajnë arumunët.
Në enët prej bronzi (situla), të gjetura në Valsh të Karniolës në Slloveni, sipas Nopçes janë vepra të qarkut kulturor ilir. Pikërisht në figurat e këtyre enëve prej bronzi gjenden stilizimi i veshjeve arketipale, paraprijëse, të legjionarëve romakë, që përmenda më sipër. Një tjetër dijetar austriak Karl Paç, ka konstatuar se në veshjet e sotme në Naretva në Bosnjë mbijetojnë veshjet e lashta ilire. Me këtë dua të them, se kostumologjia ilire është një gjenezë dhe shpjegon edhe kostumologjinë e popujve të tjerë ballkanikë.
Ka mbetur jashtë vëmendjes një problem kryesor: pse vallë, veshja e quajtur dalmatika mbeti përfundimisht në kostumologjinë ritualistike të Kishës Katolike të Romës? Kjo do të thotë që krishterimi tepër i hershëm tek ilirët, ka bërë që të ndikojë deri edhe tek diçka esenciale, që është pikërisht kostumologjia kristiane e Kishës Perëndimore.
Gjithashtu, ka mbetur pa studiuar kostumologjia e arbërve të hershëm, por kemi këtu disa elementë tepër të rëndësishëm, madje të pazëvendësueshëm.
Në shumë zbukurimore metalike, kryesisht prej bronzi por edhe prej argjendi, të gjetura kryesisht në Kalanë e Dalmacies, por edhe në rrethinat e Krujës, si dhe në Veri të Durrësit. Janë amuleta, tokëza brezi, varëse dhe vathë.
Në këto gjenden figura në miniaturë të kuajve, të drerëve, të simboleve solare dhe lunare, të kryqit, madje të yllit pesëcepësh (pentagonit) si dhe figura e një femre, e cila i mban të dy duart lart, ka të spikatur gjinjtë, është nudo, që padyshim përfaqëson jehonën mesjetare të kultit të Magna Mater, simbol i pjellshmërisë, fertilitetit, vijimësisë së jetës, një kult që nga koha e matriarkatit. Ajo që më ka habitur mua, janë figurat e kuajve, pse pikërisht kuajt në zonën Veriore të Shqipërisë? Pse kaq i fortë kulti i kalit në Mesjetë? Mos kemi të bëjmë me jehonën e kalorësit dardan, i mbiquajtur edhe si kalorësi thrakas, apo me kultin e Medaurit, Hyut ilir të Luftës? Sidoqoftë këto figurina, këto mikroskulptura të vogla, duhet të zënë vendin e tyre të veçantë në historinë e arteve figurative në Shqipëri. Ato u paraprijnë stolive të argjendarive, që mbajnë shqiptarët në kostumet popullore, ato pasqyrohen dhe në ornamentikën e qëndisjeve të këtyre kostumeve.
Që me shpikjen e fotografisë, marubët e famshëm patën pasion dijetarin dhe artistin njëkohësisht për të fiksuar tipat antropologjikë të shqiptarëve dhe kostumet e tyre kombëtare. Koleksioni i marubëve është përzgjedhur dhe është pasqyruar në pavijonin tonë në Muzeun Historik Kombëtar.
Ky koleksion është padyshim i rangut evropian. Të paharruar qofshin përherë Marubët! Shumë nga kostumet e fiksuara në fotografi, sot nuk ekzistojnë më, veç kostumologjisë, e cila pasqyrohet në mënyrë sintetike kemi përmbledhur edhe një koleksion të rrallë të shpatave, të pisqollave dhe të pushkëve të gjata, disa prej tyre kanë mbishkrime historike, që plotësojnë kronikën.
Një vend të spikatur ka vitrina ku kemi vendosur xhamadanin e Isa Boletinit të shpuar nga plumbi vrastar, koburen e tij dhe pipën e duhanit. Simbolika është mëse e qartë. Kostumologjia popullore e fiksuar në luftërat për liri, arti me vdekjen heroike.
Padyshim që kultura popullore është shumëplanëshe. Në koleksionin tonë përveç zejtarisë artistike popullore, kemi dhe një koleksion deri diku modest të instrumenteve popullore. Por në këtë koleksion kemi një kryevepër unikale: vegla metalike me permision të gjetura në bazilikën C të Bylisit, si dhe disa kumborë hekuri, që i takojnë shekujve VI-VIII të erës sonë.
Sipas etnomuzikologëve, këto vegla muzikore të gjetura në këtë bazilikë, janë nga më të vjetrat në Ballkan dhe hedhin dritë padyshim rreth muzikologjisë kishtare, instrumenteve të saj të përdorura në kishat që nga Antikiteti i Vonë, deri në Mesjetën e hershme. Ky material është i pashembullt. Ka qenë e pamundur të përfaqësonim të tërë folkloristët dhe mjeshtrit e kulturës popullore, dijetarë shqiptarë dhe të huaj, përveçse me fotografi, pra vetëm simbolikisht.
I madhi Thimi Mitko, me përmbledhjen e tij folklorike “Bleta Shqiptare” është padyshim një rang me vëllezërit Grim në folkloristikën gjermane. Njëkohësisht, në rang evropian është edhe Shtjefën Gjeçovi, mbledhës i një kryevepre të tillë, siç është Kanuni i Lekë Dukagjinit. Mitko dhe Gjeçovi janë dy ikona të mëdha të folkloristikës. Këtu, nuk duhen harruar dijetarët martirë, Benardin Palaj dhe Donalt Kurti, që mblodhën një korpus të mahnitshëm poetik, oral siç është cikli i Kreshnikëve, i Mujit dhe Halilit, apo poemat mahnitëse për Gjergj Elez Alinë dhe Ajkunën.
I kemi përmendur tërë emrat e folkloristëve shqiptarë dhe arbëreshë, por për etnografin Rrok Zojsi, krejt i pazëvendësuar në llojin e vet duhej bërë shumë më tepër. Edhe si është një ikonë e madhe e etnografisë. Nuk mund të kuptoj dot se si Akademia e Shkencave akoma dhe sot nuk e ka sistemuar dhe botuar në disa vëllime veprën e shquar të Rrok Zojsit.
Nuk janë harruar as albanologët e huaj Ami Bue, Ferenc Nopçe, Rainhold, Georg Hahn, Vu Karaxhiç, August Dozon, Julia Ivanovna etj., etj. Nderim për ta! Sot ekziston shkolla e folkloristikës shqiptare dhe e etnokulturës popullore, ku duhen përmendur edhe emra të tillë për studime konceptuale, si ajo e Akademikut Alfred Uçi, sidomos e Qamil Haxhihasanit, Ramadan Sokolit, Abaz Dojakës, por mbi të gjitha do të veçoja, të papërsëritshmen Andromaqi Gjergji.
Në pavijon është vendosur dhe një koleksion prej 30 kukullash me veshje arbëreshe, fryt i bashkëpunimit me dijetarët italianë Liçe Conti dhe Odet Marquet.
Por ne disponojmë dhe një kostum origjinal të një gruaje arbëreshe me moshë treshekullore. Është një kostum, që bashkon epokat. Kostumet arbëreshe nga pikëpamja konceptuale janë një pasuri dokumentare sepse tregojnë veshjet e shqiptarëve deri në epokën e Skënderbeut, para pushtimit osman. Është shkencore të thuhet se veshjet popullore, për pesë shekuj të sundimit osman deri diku kanë pësuar edhe elemente ornamentikë të jashtëm orientalë.
Po dëshmitë janë akoma më të pafundme. Vetëm duke parë librat e botuara nga autorja dhe studiuesja angleze Edit Durham, mund të lexosh motive etnografike, mund të shohësh vizatimet e saj origjinale, që tregojnë aspekte të çuditshme dhe ekzotike të aventurës së saj shqiptare. Vetëm kështu mund të kuptosh pse Edit Durham e kanë mbiquajtur “Mbretëresha e pakurorëzuar e Shqipërisë. Nuk është e rastësishme edhe një fotografi tepër e rrallë e Edit Durhamit me kostum shqiptar, madje dhe shumë foto të tjera të saj në mjedise familjare shqiptare në udhëtim etj. Unë jam befasuar, kur kam mundur të shoh në arkivin e Bibliotekës Kombëtare Tiranë, disa vëllime të lidhura me kapakë lëkure të dorëshkrimeve origjinale të dijetarit gjenial Franc Nopçe.
Me sa di unë, këto dorëshkrime nuk i ka botuar askush. Por ajo që të habit, është se në dorëshkrimet e Nopçes janë një numër i madh vizatimesh, disa dhe me ngjyra, që ai ka bërë me malësorë shqiptarë, kryesisht të Veriut, kudo që ka shkuar nga fshati në fshat. Vetëm me vizatimet e Franc Nopçes mund të hapet një ekspozitë e tërë. E njëjta gjë, është thënë me siguri edhe më parë me koleksionin e pikturave të një tjetër anglezi të madh, mik i shqiptarëve, Eduart Lir.
Ndërkohë nuk është vënë në dukje si duhet se poeti i shkëlqyer anglez Xhorxh Bajron, jo vetëm që ka shkruar mrekullisht për shqiptarët në kryeveprën e vet, për himariotët dhe suliotët, jo vetëm që u ka pozuar artistëve figurativë i veshur me kostum shqiptari, por ka qenë edhe mbledhës i folklorit të shqiptarëve. Vite më parë, unë kam bërë një shkrim posaçërisht për këtë subjekt, si dhe kam botuar dy këngë shqiptare erotike, mbasi kam transferuar vetë nga dorëshkrimet e Xhorxh Bajronin. Sa shumë që na mungon në kohën tonë një Xhorxh Bajron!
Edhe poeti më i madh amerikan i shek. XX bitniku Allen Ginsberg, ka lënë një dëshmi të shkëlqyer që lidhet me muzikën popullore shqiptare. Në një intervistë të tij para vdekjes Allen Ginsberg, ka thënë, se shkrimtari tjetër i shquar amerikan William Borrous, i kishte falur një kasetë ku kishte regjistruar një muzikë, ose melodi fyelli, ekzekutuar nga një shqiptar. Borrous, ka qenë me sa duket në viset jugore të Shqipërisë dhe aty ka bërë këtë incizim, që ja kanë dhuruar pastaj më vonë Ginsbergut. Interesant është komenti i Ginsbergut, i cili thotë se kjo melodi mahnitëse fyelli, si e frymëzuar nga Pani i Madh, nuk i ngjan melodisë greke, as romake, është ndoshta, po aq e lashtë sa meloditë etruske dhe që padyshim është një melodi ilire dhe shqiptare. Muzikologë të ndryshëm janë mahnitur me polifoninë, këngë të pazakonta vetëm me zëra njerëzorë, pa instrumente muzikorë. Kjo polifoni ka lënë gjurmë të thella deri tek këngët korale, kishtare bizantine. Ngritja e pavijonit të etnokulturës shqiptare në Muzeun Historik Kombëtar është një përvojë e re, është sipas koncepteve të një muzeologjie moderne, të kohës. Këtu ana konceptuale ka përparësi. Me të drejtë antropologu gjenial Klod Levi Stros ka thënë se shkenca antropologjike është gjithëpërfshirëse, se vetëm sinteza dhe sinkretizmi mund t’i afrohen të vërtetës së madhe, të përbërë nga shumë të vërteta të kulturave etnike dhe shpirtit popullor të kombeve. Kështu që mund të themi se kjo matricë të arsyetuari është tepër reale, për t’u sendërtuar në një antropologji muzeore.
Dua të falënderoj publikisht për punën e tyre të ndërgjegjshme dhe të palodhur muzeologët dhe punonjësit e Muzeut Historik Kombëtar dhe veçanërisht: Sotirulla Hoxhën, Preng Carën, Enver Kushin, Ilir Gushon, Ar………….. jo shëmbëlltyrë vetëm mund të udhëheqë konceptimet në ngritjen e muzeve etno-kulturorë nëpër rrethet e Shqipërisë, deri në projektin më madhështor dhe ambicioz, atë të konceptimit dhe realizimit të Muzeut Etnokulturor Kombëtar. Etnokultura shqiptare është një nga thelbet e pasaportës etnike. Por ajo ka vlera përtej vetvetes. Në ditët e sotme të epokës globale kostumologjia popullore përdoret vetëm në raste ceremoniale, apo spektakle, siç e kam përmendur në fillim të këtij shkrimi. Regjistrimi dixhital dhe futja në internet e këtij thesari figurativ mahnitës do të ngjallë interes për tërë botën e qytetëruar për tërë muzetë, për të tërë qendrat studimore, që kanë vëmendje dhe respekt për qytetërimin iliro-shqiptar. Ky pavijon është një meshë shekujsh për kulturën popullore, për kulturën materiale. / Dita
Nga Moikom Zeqo
