Volodymyr Viatrovych
Historia e Ukrainës nën sundimin komunist, është e ngjashme me atë të vendeve të tjera postkomuniste të Evropës Qendrore dhe Lindore. Ndryshe nga vendet e tjera të ish-Bllokut Lindor, Ukraina, ishte shumë më herët nën sundimin totalitar. Jo pas Luftës së Dytë Botërore, por disa dekada më parë. Krimet më të urryera të regjimit komunist (vrasjet masive, internimet, Holodomori) u kryen para shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore. Ukraina u bë një ‘laborator’ për regjimin Komunist, duke zhvilluar metoda të vërtetuara, për të shtypur kundërshtarët dhe për të përsosur mjetet e një regjimi totalitar, të cilat më vonë u përdorën në vende të tjera të “çliruara”, nga Ushtria e Kuqe nga pushtimi nazist’.
Pas rënies së Republikës Kombëtare të Ukrainës në 1921-in, sundimi komunist erdhi në Ukrainë si rezultat i pushtimit të Ushtrisë së Kuqe Bolshevike në pjesën më të madhe të territorit të Ukrainës. Midis aktivistëve komunistë kishte shumë ukrainas, por vendosja e regjimit ishte e mundur vetëm pasi ushtria bolshevike, me mbështetjen e Moskës, pushtoi Ukrainën.
Rezistenca antikomuniste ishte e madhe dhe kryengritjet e shumta vazhduan deri në fund të viteve 1920.
Ukrainizimi
Për të kontrolluar territorin, komunistët duhej të bënin kompromise me Lëvizjen Kombëtare të Ukrainës. Ata futën një politikë të ‘ukrainizimit’: gjuha ukrainase u bë zyrtare në institucionet qeveritare dhe u hapën teatrot dhe universitetet ukrainase. Këto kushte të favorshme rezultuan në një rilindje të kulturës ukrainase dhe në shfaqjen e një brezi të ri poetësh, shkrimtarësh, artistësh, regjisorë të kinemasë dhe teatrit. Një politikë e re ekonomike e shpallur nga komunistët, i lejoi përkohësisht fshatarëve të zotëronin toka dhe të zhvillonin përsëri fermat e tyre. Dhjetë vjet më vonë, pas marrjes së pushtetit nga komunistët, një zi buke do të shkatërronte fshatin dhe “inteligjenca” e rilindur u ekzekutua, ose u burgos në kampe.
Bolshevikët e kuptuan se koncesionet kulturore dhe ekonomike për ukrainasit rebelë, mund të ishin vetëm të përkohshme dhe në gjysmën e dytë të viteve 1920, pas konsolidimit përfundimtar të regjimit të udhëhequr prej Josif Stalinit, filloi një ofensivë e madhe kundër gjithçkaje ukrainase. Ky sulm u quajt “Gjenocidi sovjetik i ukrainasve”, nga avokati i njohur Raphael Lemkin. Ky gjenocid përbëhej nga shtypja (ekzekutimet dhe burgosjet) e inteligjencës dhe shfuqizimi i Kishës Ortodokse të Ukrainës. Për më tepër, gjenocidi rezultoi në shfarosjen masive të fshatarëve ukrainas, të cilët ishin shtylla kryesore e identitetit kombëtar ukrainas. Zia artificiale e urisë e sjellë midis viteve 1932 dhe 1933, mori jetën e miliona njerëz (vlerësimet variojnë nga 4 deri në 7 milionë njerëz). Ky krim i urryer, u bë i njohur si Holodomor (nga gjuha ukrainase holod (uria) dhe mor (vdekja) ose “Vdekja nga uria”).
Në fillim të viteve 1930, kolektivizimi i fshatrave të Ukrainës përfundoi dhe banorët u detyruan të punonin në ferma kolektive. Si rezultat i kësaj politike, fermerët dhe blegtorët u bënë plotësisht të varur, nga subvencionet e qeverisë. Me anë të dëbimit masiv dhe shtypjes, komunistët mundën të hiqnin qafe të pasurit dhe pronarët e pavarur të tokave – ‘kulakët’. Ishte një grup, që mund të kishte krijuar bazën e një lëvizjeje kombëtare. Por edhe pas kësaj periudhe represive, kryengritjet lokale kundër Bashkimit Sovjetik, vazhduan. Për t’i dhënë fund lëvizjes së rezistencës, qeveria vendosi të ndëshkojë fermerët që u shfaqën pa dëshirë me uri dhe privim.
Ura ekstreme sistematike
Së pari, qeveria u vendosi fshatarëve kuota të paarsyeshme të larta për dërgesat e grurit. Pamundësia për të përmbushur këto kuota u etiketua si sabotim dhe rezistencë ndaj qeverisë. Pastaj filluan kërkesat e detyruara, për të cilat u dërguan brigada speciale në fshatra. Këta konfiskuan gjithë drithin që mundën të gjenin. Qeveria dënonte me dhunë këdo që përpiqej të fshihte drithin, i cili shpallej pronë e qeverisë.
Në gusht 1932, u miratua një ligj i veçantë, që u bë i njohur si “ligji i pesë kallinjve gruri”. Shkelësit e këtij ligji, dënoheshin me burgim apo edhe me ekzekutim, për të ashtuquajturën “plaçkitje të pronës socialiste”. Në të vërtetë, ishte një përpjekje për të penguar njerëzit, që të mbanin drithë për vete, në mënyrë që të mos gjendej as një kokërr gruri pas korrjes, aq më pak, sa për një vakt. Një tjetër metodë për të rënduar fermerët, ishte futja e të ashtuquajturave ‘gjoba natyrore’: fermerëve që nuk plotësonin kuotat e pritshme të drithit, i’u konfiskuan të gjitha ushqimet. Fshatra të tërë u bënë përgjegjës për ‘sabotim’. Këto fshatra u vendosën më pas në të ashtuquajturat ‘lista të zeza’. Fshatra të tillë ishin plotësisht të izoluar, nga bota e jashtme dhe të gjitha dërgesat e mallrave dhe furnizimeve ju ndaluan. Në fund, i gjithë territori ukrainas u shndërrua në një ‘geto urie’, kufijtë e së cilës, u rrethuan nga një ushtri që pengonte njerëzit e uritur, të iknin.
Pa ushqim dhe pa mundësi për t’u larguar nga zona, miliona njerëz vdiqën nga uria. Madje fshatra të tëra u shuan. Fermerët e vdekur u varrosën në gropa të mëdha, pranë fshatit të tyre, sepse kishte shumë të vdekur për t’i varrosur individualisht. Ndonjëherë njerëzit varroseshin edhe të gjallë, sepse ata që mblidhnin kufomat ishin aq të dobët, sa nuk mund të udhëtonin dy herë për në të njëjtin vend.
Kjo vdekje tragjike e miliona ukrainasve, është fshehur prej kohësh nga bota. Ishte e ndaluar të flitej për urinë në Ukrainë. Gazetat e censuruara shkruanin për sukseset e mëdha, të sovjetikëve dhe çdo lajm për zinë e bukës, konsiderohej si propagandë kundër qeverisë, dhe kjo dënohej rëndë.
Disa viktima të urisë, ishin të bindur se uria ishte rezultat i veprimtarisë kriminale, të autoriteteve lokale dhe se atyre u duhej vetëm të informonin qeverinë qendrore, për të ndaluar këto krime. Populli i shkroi letra Stalinit, për t’i “hapur sytë udhëheqësit kombëtar”, ndaj tmerreve të urisë. Pushteti komunist i dëgjonte me shumë vëmendje letrarë të tillë dhe më pas i arrestonte ato.
Megjithatë, të mbijetuarit e ‘Holodomorit’ u përpoqën të ruanin kujtesën e tyre dhe t’ua ruanin atë pasardhësve të tyre. Mykola Bokan nga rajoni i Chernihiv, bëri fotografi të familjes së tij në ato vite të tmerrshme.
Pak kohë më vonë, këto foto u bënë prova në padinë ndaj tij. Si rezultat, ai u dënua me tetë vjet burg. Mykola Bokan, nuk u kthye më nga kampet e përqendrimit ‘Gulag’ dhe vdiq në një tokë të huaj e të largët.
Një dëshmitar i tmerrit
Oleksandra Radchenko, ishte një nga miliona dëshmitaret e vdekjeve nga uria. Në atë kohë, ajo punonte si mësuese në rajonin e Kharkiv. Ajo kishte në dispozicion furnizime me racione ushqimi. Si rezultat i kësaj, ajo dhe familja e saj arritën t’i shpëtonin urisë. Por “racioni” që mori nga shteti, nuk mund ta verbonte para tmerreve që e rrethonin. Ishte e vështirë të izolohej, sepse si mësuese ajo duhej t’i shikonte nxënësit e saj, në sytë e uritur dhe shihte se numri i tyre, po pakësohej vazhdimisht. Ajo e dinte se çdo përpjekje për të dhënë informacion për situatën në Ukrainë, do të nënkuptonte burgosjen e saj, si dhe vdekjen e fëmijëve të saj, të cilët do të duhej të kujdeseshin për veten, në mungesë të saj. Oleksandra Radchenko, i kuptoi rreziqet që po merrte duke e besuar të vërtetën e saj, me mbajtjen e ditarit të saj. Ajo e dinte se çfarë e priste, nëse ditari i saj do të zbulohej.
“E martë, 5 prill 1932. Uria, një krizë artificiale, merr përmasa monstruoze. Pse i heqin thërrimet e fundit të bukës? Askush nuk e kupton. Dhe ata vazhdojnë të marrin gjithçka deri në kokrrën e fundit, duke i parë rezultatet mjaft mirë. Fëmijët janë të torturuar nga uria dhe nga krimbat, që kanë marrë nga ngrënia e panxharit të papërpunuar gjë e cila do të zgjasë tyre deri në korrjen e ardhshme brenda katër muajve. Çfarë do të ndodhë atëherë??’
‘E mërkurë, 6 prill 1932. Ndonjëherë më pushton një zemërim i pakontrolluar dhe ndihem keq. Kam lexuar për ‘përparimin e shpejtë të sovjetikëve’ (raportuar në gazetën komuniste ‘Pravda’), për hapjen e furrës së parë në Evropë, për përfundimin e digës në ‘Dniprostroy’ dhe shumë të tjera. E gjithë kjo është në rregull, por çfarë dobie ka ky përparim, në krahasim me barkun e fryrë të urisë dhe privimit të fëmijëve të rritur? Uria në përgjithësi kthehet në zemërim dhe shkakton të gjitha problemet tona, gjithçka që mund të imagjinohet. Krimi zhvillohet shumë shpejt… Më përndjek mendimi i fëmijëve të uritur, me bark të fryrë dhe zemërimi rritet…’
“E enjte, 2 qershor 1932. Mbijetesa është e vështirë dhe situata bëhet më e dëshpëruar. Është një kohë e pazakontë, e pa parë më parë në histori. Të gjithë vuajnë nga kequshqyerja ose uria dhe një ekzistence, pa para. Përveç kësaj, jo personalja është e tmerrshme dhe dëshpëruese.’
‘E diel, 20 nëntor 1932. Plaku, i cili punonte në kasollen e lepujve, tha se ishte ‘grabitur nga autoritetet’. Kjo do të thotë se atij i është marrë gjithçka, si drithërat dhe perimet. Ai u shpronësua para dy vitesh, thuajse lypës, veçse nuk lyp. Ai është 70 vjeç, gruaja e tij 65. Vajza e tyre invalide jeton me ta. Dhe tani, mjerimi, ajo pak që u kishte mbetur dhe mund t’i ushqente deri në shkurt, u është hequr.
E hënë, 9 janar 1933. Tmerret e urisë po përhapen në Kharkiv. Fëmijët rrëmbehen dhe salsiçet e bëra nga mishi i njeriut shiten. Të rriturit më të shëndetshëm po mashtrohen dhe rrëmbehen nga individë që dyshohet se shesin këpucë. Këtë e raportojnë gazetat, ndërsa njerëzve u kërkohet të qëndrojnë të qetë pasi po merren masa… por fëmijët vazhdojnë të zhduken.’
‘E enjte, 23 mars 1933. Sot pashë një grup njerëzish të vuajtur. U ktheva në shtëpi me përshtypje të rënda. Rrugës për në fshatin Zarozhne, afër rrugës në fushë, pamë një plak, i dobët, me rroba të grisura dhe pa çizme. Mbasi ai ra i rraskapitur, pastaj ngriu deri në vdekje, ose thjesht vdiq dhe dikush i mori çizmet. Kur u kthyem nga fshati e pamë përsëri. Askush nuk kishte nevojë për të…”!
“Kur u larguam nga Babka, u takuam me një djalë shtatë vjeçar. Shoku im e thirri. Megjithatë, djali vazhdoi të ecte i paqëndrueshëm. Dukej se nuk na dëgjoi. Kur kali iu afrua, unë bërtita dhe djali u kthye nga rruga pa dëshirë. Nuk munda të mos e shikoja fytyrën e tij. Shprehja në fytyrën e tij, më bëri një përshtypje të tmerrshme dhe të paharrueshme. Ka të ngjarë që një shprehje e tillë, të shfaqet në sytë e tyre, kur ta dinë se vdekja është afër. Megjithatë ata nuk duan të vdesin. Por ky ishte një fëmijë! Nuk mund t’i kontrolloja ndjenjat e mia. Pse do të? Pse fëmijët? Unë qava në heshtje, që shoku im të mos shihte. Mendimi se nuk mund të bëja asgjë, se miliona fëmijë po vdesin nga uria, tmerri i pashmangshëm, më çoi në dëshpërim…’
Disa ditë më parë erdhi një kalorës, me fytyrë dhe krahë të fryrë. Ai thotë se këmbët e tij janë të rënda dhe se është gati të vdesë. “Është e trishtueshme për fëmijët”, thotë ai. ‘Ata nuk kuptojnë. Ata nuk janë fajtorë.’
Oleksandra Radchenko dhe tre vajzat e saj, më e vogla nga të cilat lindi në vitin 1931, i mbijetuan ‘Holodomorit’. Ata ishin të paprekur nga valët e shtypjes së Terrorit të Madh, midis viteve 1937 dhe 1938. Megjithatë, atyre do t’u duhej të duronin shumë më tepër fatkeqësi.
Në vitin 1940, familja Radçenko u transferua në Bukovyna, e cila sapo ishte aneksuar në Bashkimin Sovjetik. Në verën e vitit 1941, ata u përfshinë në fillimin e Luftës Gjermano-Sovjetike (Lufta e Dytë Botërore). Oleksandra dhe burri i saj Vasyl, u arrestuan nga ushtria rumune, e cila pushtoi këtë pjesë të territorit ukrainas, si aleat i Rajhut të Tretë. Ata kaluan disa javë së bashku në kampet e burgut, derisa u liruan nga kolegët e të shoqit – punëtorët e pylltarisë. Pas lirimit nga burgu, Vasyl Radchenko vazhdoi të punonte si pylltar.
Shpresë e rreme
Në ditët e para pas ndryshimit të qeverisë, shumë nga popullsia vendase, përfshirë Oleksandra Radchenko, besuan në ‘çlirimin gjerman nga komunistët’. Për këtë arsye, ajo i tregoi një zyrtari gjerman, që kishte punuar si korrespondente në vendin e tij, për ditarët e saj. Ai sugjeroi publikimin e tyre. Propaganda gjermane përdorte shpesh informacione për krimet komuniste (kjo ishte edhe me ekzekutimin masiv, të dhjetëra mijëra të burgosurve polakë të luftës (oficerëve) në verën e vitit 1941 dhe zbulimin e varreve të tyre në Katin). Megjithatë, ditari për Holodomorin, nuk u botua nga regjimi i ri. Së shpejti Radchenko e kuptoi se regjimi i ri, nuk ishte më i mire, se ai i mëparshmi. Për këtë arsye, ajo shkroi në ditarin e saj midis viteve 1941 dhe 1942, për krimet e regjimit nazist.
Kthimi i Ukrainës nën sundimin sovjetik në 1944, rezultoi në një humbje tjetër për familjen Radchenko. Vasyl, bashkëshorti i Oleksandrës, u dërgua në front si ushtar në një batalion penal, sepse kishte shërbyer si pylltar ‘nën gjermanët’.
Në vitin 1945 lufta mbaroi. Para kësaj kohe, Elida u kthye nga Gjermania. Në gusht, Vasyl Radchenko u kthye me një “Medalje për Merita në Betejë”. Radchenkot më në fund u ribashkuan.
Por kohët e mira ishin të shkurtra dhe regjimi totalitar, ndërhyri sërish në jetën e tyre. Më 7 korrik 1945, hetuesi i zyrës rajonale të NKVD (Zyra e Policisë Sekrete, KGB-ja) të Kamyanets-Podilsk, nënshkroi një urdhër, për arrestimin e Oleksandra Radchenko. Ndërsa kontrolluan banesën e saj, ata gjetën shtatë nga ditarët e saj, që mbulonin periudhën midis 1926 dhe 1943. Ditarët u bënë prova kryesore në akuzat kundër Radchenko. Ajo u akuzua për “propagandë dhe agjitacion anti-sovjetik”.
Vajza e saj Elida, kujton atë moment tragjike në historinë e saj familjare: “Mamaja nuk i fshehu kurrë ditarët e saj. Ata gjetën kutinë që përmbante ditarët. Unë ende munda të fshihja pesë ose gjashtë fletore të tjera, nën një jastëk. Kur mamaja u arrestua, ne filluam t’i lexonim dhe mësuam aq shumë për tmerret e ‘Holodomorit’, saqë kishim frikë, se e gjithë familja do të ekzekutohej. Prandaj i dogjëm librat…”! Por informacioni i gjetur në fletoret e sekuestruara nga NKVD, ishte i mjaftueshëm për të dënuar mësuesin.
Hulumtimi
Hetimi zgjati gati gjashtë muaj. Oleksandra pranoi menjëherë se ajo ishte autorja e ditarëve. Por kjo nuk mjaftoi. Studiuesi u përpoq ta detyronte atë, të pranonte se shënimet ishin gënjeshtra. Se ato janë shkruar për të portretizuar regjimin sovjetik, në një dritë të keqe. “Rezultati i hetimit ka qenë i sigurt që në fillim”, shkruan ajo në denoncimin e saj, drejtuar paditësit pak më vonë. “Më kërcënuan me një hetim të gjatë dhe të stërzgjatur, nëse nuk firmosja një rrëfim, që thoshte se mbaja një ditar me përmbajtje kundër-revolucionare, që në fillim të viteve 1930. Frika e thellë nga burgu, frika dhe shqetësimi për shëndetin e sëmurë, ishin arsyet që më shtynë, të firmosja rrëfimin”.
Pas përfundimit të hetimeve, çështja doli përpara gjykatës në Proskuriv, më 14 dhjetor 1945. Në fjalët e saj para gjykatës, Oleksandra Radchenko, praktikisht mohoi të gjitha provat e përfshira në këtë çështje, duke u thënë gjyqtarëve:
“Qëllimi kryesor i shënimeve të mia, ishte t’ia kushtoja këto fëmijëve të mi. Shkrova sepse pas njëzet vjetësh, fëmijët nuk do t’i besonin metodat e dhunshme të përdorura për të ndërtuar socializmin. Populli ukrainas, duroi tmerret midis viteve 1930 dhe 1933…”!
Natyrisht, gjyqtarët nuk e dëgjuan atë dhe kjo është arsyeja pse akuza thotë, se; “Oleksandra Radchenko ishte armiqësore ndaj regjimit sovjetik, midis viteve 1930 dhe 1933 dhe shkroi një ditar me përmbajtje kundërrevolucionare, duke dënuar veprimet e Partisë Komuniste. Për organizimin e fermave kolektive në BRSS dhe përshkrimin e kushteve të vështira të jetesës së punëtorëve”.
Pavarësisht absurditetit të akuzës, ajo nuk e bëri dënimin më pak real dhe mizor: 10 vjet në një kamp përqendrimi ‘Gulag’. Pasi në kamp, ish-mësuesja vazhdoi fushatën për lirimin e saj, duke shkruar letra ankesash dhe protesta, megjithatë, kjo nuk e ndryshoi fatin e saj.
Kthimi në Ukrainë
Oleksandra Radchenko u kthye në Ukrainë në gusht 1955. Ajo kishte kryer të gjithë dënimin me burg. Për shkak të shëndetit të dobët, ajo jetoi e lire, vetëm për dhjetë vjet të tjera. Disa javë përpara shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik dhe rënies së regjimit sovjetik në vitin 1991, Radchenko u “rehabilitua pas vdekjes”. Sovjetikët pranuan se ajo ishte burgosur gabimisht. Ditarët e saj (për fat të keq, jo kompleti i plotë – tre fletore u dogjën gjatë hetimit, sepse nuk përmbanin “asnjë informacion të dobishëm”), u ruajtën në arkivat e KGB-së dhe askush nuk dinte për ekzistencën e tyre. Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, Shërbimi Sekret i Ukrainës (SSU) trashëgoi këto arkiva. Ato përmbajnë ditarët e mbetur të Radçenkos.
Vetëm në vitin 2001 u zbuluan dokumentet e arkivuara, duke përfshirë ditarët e mizorive të Holodomorit. “Rastësisht dëgjova në radio, se ishte e mundur të shiheshin dokumentet e arkivës së Oleksandra Radchenkos”, kujton vajza e saj Elida, “dhe se ato ishin konfiskuar nga Shërbimi Sekret. U emocionova dhe fillova të qaja. Koha e nënës në burg, nuk kishte qenë e kotë dhe puna e saj nuk ishte zhdukur. Ajo ka shkruar të vërtetën…”. Në vitin 2007, pjesë nga ditarët u botuan në librin “Kujtesa e deklasifikuar”.
OLEKSANDRA RADCHENKO
(1896-1965) punoi pjesën më të madhe të jetës së saj si mësuese në Ukrainë. Ajo dhe tre fëmijët e saj i mbijetuan urisë në Holodomor midis viteve 1932 dhe 1933. Ajo shkroi për ato kohë, në ditarin e saj, duke dokumentuar tmerret e asaj që ishte në fakt një uri e qëllimshme e popullsisë. Në gusht 1945, ajo u arrestua dhe u akuzua për propagandë kundër Bashkimit Sovjetik. Ditari i saj u paraqit si provë gjatë gjykimit të saj. Ajo u dënua me 10 vjet në një kamp përqendrimi komunist. Oleksandra u kthye në Ukrainë në gusht 1955, pasi kreu dënimin e saj të plotë. Për shkak të shëndetit të dobët ajo jetoi e lirë vetëm për dhjetë vjet. /Memorie.al/
