Nga Prof. Moikom Zeqo
Ernesto Sabato, një nga shkrimtarët më të mëdhenj dhe më të famshëm të shekullit XX në librat e tij ka shkruar me ngazëllim dhe krenari edhe për një origjinë të tij me arbëreshët e italisë nga ana e familjes së nënës.
Ai e ka përmendur disa herë emrin e zulmshëm të Gjergj Kastriot Skënderbeut dhe ka dhënë përcaktime për natyrën dhe rolin e shqiptarëve në histori, për luftrat kundër pushtimit otoman.
Ernesto Sabato është një shkrimtar i jashtëzakonshëm nga Argjentina.
Ai së bashku me shkrimtarin po argjentinas Jorge Luis Borges mbahen si dy gjenitë e letërsisë moderne të shekullit të tyre, si dy krijues me një imagjinatë të pakufishme dhe me fuqi metaforike dhe ironike të pashembullt.
Ernesto Sabato në rininë e tij qe një talent i shquar në fizikë.
Ai punonte me një ekip dijetarësh këmbëngulës dhe që synonin të fitonin Çmimin Nobel.
Si talent shkencor Ernesto Sabato mund të ishte bërë patjetër një shkencëtar dhe ndoshta mund ta fitonte me zbulimet e tij në fizikë edhe Çmimin Nobel.
Befas ai në moshën 40 vjeçare u shkëput nga shkenca.
Ai e shpjegon këtë motiv largimi, për shkak të një krize shpirtërore.
Braktisja e shkencës bëri që ai të merrej me letërsi.
Në një intervistë Ernesto Sabato thotë se braktisja e shkencës prej tij qe ikja nga një botë simetrike, me ligje të përcaktuara dhe të amëshuar.
Kurse krijimtaria letrare, të gjitha zhanret e letërsisë, sipas Sabatos nuk janë gjë tjetër veçse universe asimetrike, me ligje të ndryshme të psikologjisë, emocioneve dhe përfytyrimeve.
Unë kam shkruar disa herë ese për Ernesto Sabaton.
Kam shkruar gjithashtu edhe për lidhjet që ai thotë për arbëreshët dhe Skënderbeun.
Këtë herë kam një subjekt shkrimor më të veçantë.
Në Tetor të vitit 1995 Ernesto Sabato ishte ftuar nga Fondacioni Velija, në Tiranë për të ardhur dhe për të marrë çmimin e madh që ky Fondacion i kishte akorduar Ernesto Sabatos.
Ishin bërë të tërë përgatitjet dhe komunikimi me letra me Ernesto Sabaton bëhej nga Mira Meksi, shkrimtare përkthyese dhe Drejtore e Fondacionit Velija.
Por ardhja e Ernesto Sabatos befas u shty.
Kish ndodhur një fatkeqësi e rëndë për të.
Djali i tij, i cili qe gjithashtu një personalitet publik, madje qe dhe Ministër i Arsimit në Argjentinë papritur vdes në një aksident automobilistik.
Ishte e paimagjinueshme, është gati e pabesueshme që shkrimtari i përbotshëm Ernesto Sabato, tashmë i moshuar të gjente forca shpirtërore por edhe fizike për ta përballuar këtë gjëmë të llahtarëshme.
Më datën 27 Tetor 1995 Ernesto Sabato i shkruan një letër Mira Meksit dhe Fondacionit Velija.
Në arkivin tim shkruan Moikom Zeqo kam një kopje të letrës origjinale në spanjisht të shkruar dhe të nënshkruar nga Ernesto Sabato.
Për lexuesin po jap më poshtë përkthimin në shqip.
Mira Meksi
Fondacioni Velija 27 Tetor 1995
Mike e shtrenjtë dhe bujare: kam një lajm të keq, sepse mjekët që më kurojnë më kanë thënë se në këto momente nuk jam në gjendje të përballoj një udhëtim kaq të gjatë dhe të lodhshëm, ngase po kaloj një periudhë me tensione të tmerrshme nervore për shkak të vdekjes së birit tim në një aksident automobilistik, i cili ishte Ministër i Arsimit, një talent i madh, me vlera njerëzore dhe morale të jashtëzakonshme.
Kisha bërë gjithçka gati për këtë udhëtim kaq të bukur, sepse, siç e dini, kam një stërgjysh shqiptar.
Kur Gjergj Kastrioti nuk pati më forca të luftonte kundër ushtrisë së tmerrshme otomane, dhe shkoi në Napoli për të hyrë në marrëveshje me mbretin burbon, arriti që mijëra e mijëra shqiptarë të pranoheshin të vendoseshin në jug të Italisë, në fshatra ku mund të ruanin gjuhën, zakonet dhe fenë e tyre. Stërgjyshërit e mi u vendosën në Santo Martino de Finita, në Kalabri.
Figura e Kastriotit, së pari në Turqi dhe më pas në atdheun e tij, përherë më ka krenuar, dhe në dhomën time të punës kam një portret të bukur të bërë në Venecia me emrin SKANDERBEG.
Nuk dua të mbyll sytë pa parë malet e Shqipërisë, dëshmitare të luftës së atij gjeniu luftëtar.
Mund të vij pasi të kaloj dimri shqiptar, nga fundi i marsit të vitit që vjen.
Pas disa ditësh do t’ju dërgoj datën e saktë.
Më dhemb shpirti për këtë që ndodhi, shpresoj të më kuptoni që në këtë periudhë, tensionet nervore që po kaloj më pengojnë të vij, ashtu siç e kisha bërë në mendje deri përpara dy ditësh.
Ju dërgoj falënderime pa fund, e shtrenjta Mira Meksi, që bëtë kaq shumë, ndonëse jeni e sëmurë.
Dhe ju lutem t’i transmetoni mirënjohjen time të thellë zotit Vebi Velija dhe të gjithë atyre që kanë punuar për këtë Çmim, që kaq shumë më jep nder.
Ernesto Sabato
Letra kuptohet menjëherë që është e një shkrimtari, thotë disa të vërteta substanciale.
Ernesto Sabato e thotë haptazi “e kam një stërgjysh shqiptar“.
Ai e di shumë mirë historinë e Gjergj Kastriotit kur shkoi me kalorësit e tij për të mbrojtur Mbretin e Napolit.
Këtë patjetër do ta ketë lexuar nga librat e pafund që u botuan në Europë, që patën si një matricë kryeveprën e Marin Barletit, për bëmat dhe lavditë e Gjergj Kastriotit.
Sabato e di gjithashtu të saktë historinë e arbëreshërve që u vendosën në Jug të Italisë, “në fshatra, ku mund të ruanin gjuhën, zakonet dhe fenë e tyre“.
Sabato rrëfen diçka për origjinën e tij, vetëkuptohet edhe nga narrativa familjare e trashëguar në kujtesë. Sabato saktëson “stërgjyshërit e mij u vendosën në Santo Martino de Finita, në Kalabri“.
Pastaj shpall edhe një të vërtetë intime dhe të brendëshme të jetës së tij. “Figura e Kastriotit …. përherë më ka krenuar dhe në dhomën time të punës kam një portret të bukur të bërë në Venecia me emrin SKANDERBEG.
Nuk dua të mbyll sytë pa parë malet e Shqipërisë, dëshmitare të luftës të atij gjeniu luftëtar“.
Në një farë mënyre kemi të bëjmë me një rrëfim publik, të vërtetë dhe përfundimtar.
Ernesto Sabato krenohet me origjinën shqiptare të tij.
Në këtë rrëfim të Sabatos ne mund të bëjmë një persiatje dhe një paralele në deklaratën e famshme të Nënë Terezës e cila shpalli Urbi et orbi “Jam me origjinë shqiptare“.
Kam shkruar disa ese dhe artikuj për Ernesto Sabato. Ernesto Sabato e ka njohur në leximet e tij veprën e poetit të madh frances Gijon Apoliner.
Dihet që Apolineri qe mik i ngushtë dhe admironte shumë Faik Konicën. Faik Konica qe një Mentor për Apolinerin.
Në një nga veprat e tij Apolineri ka krijuar një personazh i quajtur Kanuri,- ku ka reflektuar tiparet e dy miqve të tij të shtrenjtë: Të Faik Konicës dhe të Pablo Pikasosë.
Duket qartë që Sabato e ka lexuar këtë vepër dhe e përmënd Kanurin, që është në fakt një personazh i dyfishtë. Pikërisht duke medituar për Kanurin të cilit Apolineri i atribon një origjinë shqiptaro-spanjolle, Sabato pasi flet për vetitë e larta dhe virtytet e shqiptarëve thotë njëkohësisht se “shqiptarët kanë një prirje për vetëvrasje”.
Këtë mendim ai e nxjerr si një lloj sinteze nga vepra e shkruar e Apolinerit, ku përshkruhet se sa pak e çmon shqiptari jetën e tij kur ndërmerr një aksion apo një veprim.
Natyrisht që në këtë pohim ka diçka të vërtetë kur marrim parasysh se si vriten shqiptarët nga grindjet dhe moskuptimet dhe marrëzitë e tyre të mëdha.
Por nuk duhet harruar që kuptimshmëria e kësaj shprehjeje nuk mund të apsolutizohet.
Nëse shqiptarët vuajnë nganjëherë për mënd kjo nuk do të thotë që duhen klasifikuar në rrafshin e një stili vetëvrasjesh të pakuptimta dhe pa qëllim.
Prandaj si një kundërvënje madhështore ose si një lartësim të virtytit edhe vetë Ernesto Sabato e përmënd emrin Epokal të Gjergj Kastriot Skënderbeut.
Mbas disa kohësh të shkrimit të kësaj letre Ernesto Sabato erdhi më në fund në Shqipëri.
Edhe unë qeshë i pranishëm në ceremoninë e bukur të pritjes së Ernesto Sabatos në Tiranë.
Me këtë rast u takova dhe bisedova me të.
Prej vitesh unë kisha një libër të Ernesto Sabatos në spanjisht, që ma kishte dhuruar një miku im, ish ambasador i Shqipërisë në Buenos Aires.
Me Sabaton bisedoja frengjisht.
E kisha librin me vehte dhe ia tregova.
Ai qeshi dhe më shkrojti një dedikim në këtë libër që e u ruaj si një dëshmi të rrallë.
Nga ky takim i papërsëritshëm më kam dhe një fotografi në ku kam dalë në krahun e majtë të Ernesto Sabatos, ku është dhe Mira Meksi si dhe një përfaqësues i ambasadës së Argjentinës që ishte i pranishëm.
Është nder dhe kënaqësi të mendosh që një nga shkrimtarët më të mëdhenj botëror si Ernesto Sabato e lidh origjinën e tij edhe me shqiptarët.
Disa nga librat kryesorë të Ernesto Sabatos janë përkthyer shumë mirë në gjuhën shqipe.
Por ai meriton edhe një vepër arti, një bust ose skulpturë në një nga sheshet, apo lulishtet e kryeqytetit shqiptar.
Kemi dhe një adresë të saktë hulumtimi për tërë studiuesit që merren me arbëreshet dhe kulturën e tyre.
Pikërisht në fshatin e Kalabrisë që quhet Santo Martino de Finita duhet parë nëse ka mbetur ndonjë gjurmë nga familja e stërgjyshërve të Ernesto Sabatos.
Ndoshta nuk do të ishte pa kuptim por tepër e rëndësishme në rrafshin semantik që Komuna e këtij fshati arbëresh ta nderonte figurën e Ernesto Sabatos, duke emëruar ndonjë rrugë me emrin e tij ose duke vendos edhe ndonjë bust përkujtimor.
