Diplomati gjerman: Zogu gënjeu se do bombardohej Tirana, që të arratisej pa e parë njeri

Dr. Marenglen KASMI

Ministri gjerman në Tiranë, Eberhard von Pannwitz (1936-1941) ishte një diplomat karriere me përvojë dhe si i tillë, ai ishte një ndjekës shumë i mirë i situatës politike në Shqipërinë e fundviteve 1930. Gjatë ushtrimit të detyrës së tij në Tiranë, von Pannwitz-i hartoi shumë raporte për Shqipërinë.

Periudha e shërbimit të tij karakterizohet nga një intensitet i lartë veprimtarie diplomatike. Një numër i konsiderueshëm dokumentesh e raportesh zyrtare me firmën e tij gjenden sot në arkivat gjermane. Disa ditë pas pushtimit italian të Shqipërisë më 7 prill 1939, ai raportoi në Berlin edhe për këtë ngjarje.

Ky raport i detajuar, që mban datën 15 prill 1939, është i rëndësishëm jo vetëm për faktin se ministri gjerman analizon me statusin e dëshmitarit okular, por edhe sepse ky raport mund të konsiderohet si i paanshëm, meqenëse Gjermania në këtë periudhë nuk kishte interesa direkte ndaj Shqipërisë. Mosinteresimi i Gjermanisë ndaj Shqipërisë dhe së ardhmes së saj italiane pasqyrohet qartë në urdhëresat e shpeshta të Ministrisë së Jashtme gjermane për legatën e saj në Tiranë për të «mos u përzier në punët e italianëve, me qëllim shmangien e ndonjë keqkuptimi». Një fakt tjetër përforcues është edhe se, në mëngjesin e 7 prillit, Berlini i dërgoi gjithë përfaqësive gjermane jashtë shtetit, përfshirë edhe atë në Tiranë, një njoftim ku përshëndetej pushtimi italian i Shqipërisë.

Ky raport gjendet në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme në Berlin (PA/AA R 103286) dhe nuk është publikuar më parë. Ai përbën një nga dy raportet e vetme të hartuara nga diplomatët e huaj në Tiranë për këtë ngjarje, që ne njohim deri tani. Raporti tjetër është hartuar nga ministri amerikan Hugh Grant dhe i është ofruar lexuesit vitin e shkuar nga gazetari Ilir Ikonomi.

Po japim më poshtë të përkthyer raportin e plotë:

Legata Gjermane Tiranë

Tiranë, më 15 prill 1939

Nr. 362

Lënda: Ekspedita italiane në Shqipëri

Konfidenciale

Planet fillestare italiane

Unë (von Pannwitz) nuk e besoj që realizimi i aksioni italian ndaj Shqipërisë pikërisht në këtë moment, të jetë përgatitur prej kohësh. Për mendimin tim – aq sa unë mundem të vlerësoj nga Tirana – planet italiane paraqiteshin fillimisht krejt ndryshe. Italianët dëshironin të shtinin plotësisht në dorë Shqipërinë me negociata dhe dhurata ngadalë, pa përdorur dhunë ushtarake dhe duke e mbajtur Mbretin (Zog). Siç po dëgjoj tani, para tre javësh, dmth. para se të ndodhte incidenti Giro, ministri italian i ka dhuruar kundërshtarit më të madh të italianëve në qeverinë shqiptare, Ministrit të Brendshëm Musa Juka, një kuti duhani prej ari me vlerë 800 Marka dhe bashkëshortes së tij një byzylyk, me vlerë 1600 Marka. Po ashtu, para pak kohësh, kolegu im italian më tha se është e pabesueshme se si Mussolini ka ende simpati për mbretin Zog.

Zhvillimi i situatës

Nëse do të vlerësoja gjithë ngjarjet e ndodhura kohëve të fundit, arrij në përfundimin se: Plani (për pushtimin e Shqipërisë) i ministrit italian (në Tiranë) u dëmtua nga zoti Giro, Këshilltari Italian për Edukimin e Rinisë në Shqipëri. Ky person, pasi dështoi në misionin e tij në Shqipëri, zhvilloi me iniciativën e tij dhe me paratë e Partisë një aktivitet agjitator. Në fillim, kur ai tentoi të krijonte në Shqipëri organizata të rinjsh sipas modelit italian, aktiviteti i tij ishte publik. Por, kur qeveria shqiptare një vit më parë e ndaloi atë për të ushtruar këtë aktivitet, ai e vazhdoi punën e tij në ilegalitet. Ndër shumë shqiptarë që ishin të pakënaqur me metodat qeverisëse të Zogut dhe këshilltarëve të tij, ai mori kontakt si me kundërshtarët më të mëdhenj të Zogut, ashtu edhe me ata me karakterin më të keq, duke i bindur ata t’i shkruanin letra Musolinit. Ndër kundërshtarët e hapur të regjimit të kaluar që shkruan letra të tilla bënin pjesë kapedani i Mirditës, Gjon Marka Gjoni, një i afërm i Prenk Bib Dodës dhe ish-ministri i Ekonomisë Toçi, një italian me origjinë shqiptare.

Në grupin e të pamoralshmëve më të spikatur bëjnë pjesë pikësëpari adjutanti i parë i Mbretit, së fundmi i dërguari me mision special në Romë, gjenerali Zef Serreqi, Inspektori i Mbretërisë dhe ish-ministri i Arsimit Nush Bushati, i cili ishte në Olimpiadën e Berlinit dhe që prej asaj kohe dëshironte shumë të emërohej drejtues i legatës shqiptare në Berlin, tregtari Peter Pistulli, një karrierist, i cili tentoi të bindte Konsullin e Nderit të Shqipërisë në Berlin, zotin Happich, ta mbante atë si këshilltar tregtar nderi në konsullatë dhe deputeti Jak Koçi, një burrë që gëzonte namin më të keq të mundshëm, të cilin Mbreti e kishte përdorur gjatë viteve të beqarisë për t’i siguruar atij Maîtresse-n (dama shoqërimi). Përmenda këta të katërt, sepse të gjithë flasim gjermanisht, bëjnë pjesë në grupin e «Deutschkultur-ës» dhe bashkëshortet e tyre janë nënshtetase gjermane. Letrat e përmendura janë mbledhur në Romë. Disa prej tyre, në të cilat kërkohej shpejtimi i bashkimit me Italinë dhe Unione Personale-n, janë botuar tashmë në gazetat shqiptare. Të krijohet përshtypja se përmbajtjet e letrave të publikuara janë falsifikuar pjesërisht.

Tentativat e fshehjes së incidentit Giro

Në shkurt të këtij viti ndodhi incidenti Giro, për të cilin unë kam raportuar në raportin e datës 28 shkurt, Nr. 181. Bazuar në bisedat e bëra me kolegun italian, më ishte krijuar përshtypja se, për të incidenti në fjalë ishte jo vetëm i turpshëm dhe i padëshiruar, por po ashtu gjithë aktiviteti i Giro-s ishte i tillë.

Pas incidentit, italianët ishin para dilemës që të rivendosnin marrëdhëniet miqësore nëpërmjet parave dhe gjesteve të tjera shoqërore ose të vepronin në mënyrë më energjike. Gradualisht ata ranë dakord për këtë të fundit.

Siç edhe kam njoftuar, fillimisht ministri italian i ofroi Zogut ndihmë (dërgim trupash ushtarake ose anijesh luftarake), nëse ai ndihej i rrezikuar. Mbreti e refuzoi ofertën. Pa u thënë asgjë italianëve, ai urdhëroi mbledhjen e rezervistëve dhe rriti numrin e ushtrisë së tij të vogël. Unë nuk kam dëgjuar asnjëherë dhe paraprakisht nuk mundem të besoj që, Mbreti, u kishte kërkuar italianëve ta ndihmonin atë duke dërguar trupa ushtarake dhe që atyre u ishte dashur ta refuzonin një kërkesë të tillë, siç italianëve tanimë u pëlqen të tregojnë.

Forcimi i fshehtë i ushtrisë, gjë që italianëve u pëlqen ta quajnë mobilizim, i dha shkas italianëve të deklarojnë se ata kishin dyshime në sinqeritetin e aleancës. Kur shqiptarët kundërshtuan, italianët u propozuan atyre të rrisnin e zgjeronin aleancën e tyre ushtarake të deritanishme. Shqiptarët ishin dakord me këtë propozim.

Së pari tani duhet që, te italianët, të jetë zhvilluar ideja e përdorimit të kësaj mundësie për të aneksuar përfundimisht Shqipërinë. Ishte pikërisht koha kur ne aneksuam Boheminë dhe Moravinë dhe Italia kuptoi se nuk mund të shpresonte për një fitore të shpejtë ndaj Francës. Kësisoj, në kuadër të zgjerimit të zonës së influencës, aneksimi i Shqipërisë përbënte për Italinë objektivin më të lehtë dhe të parrezikshëm për tu kapur.

Italianët tregohen më energjikë

Fillimisht ministri italian i bëri me gojë propozime qeverisë shqiptare, të cilat Mbreti i refuzoi, duke i konsideruar ato si të papranueshme, sepse ato binin në kundërshtim me pavarësinë e vendit të tij. Shqiptarët dëshironin propozime jo shumë gjithëpërfshirëse dhe e kërkonin me shkrim formulimin të tyre. Shqiptarëve do t’u plotësohej dëshira duke ju dorëzuar propozime me shkrim dhe më racionale. Megjithatë edhe këtë radhë, për Mbretin kërkesat ishin të papranueshme. Përmbajtjen e saktë të propozimeve italiane dhe kundërpropozimeve shqiptare nuk kam mundur t’i zbuloj deri më tash. Mesa duket bëhej fjalë për përqendrimin e trupave italiane në Shqipëri dhe mbushjen e institucioneve shqiptare me italianë.

Mbreti e trajtoi të gjithë çështjen në mënyrë orientale, dmth. ai u përpoq ta shtynte vendimin. Fillimisht ai nuk dha asnjë përgjigje dhe nuk u konsultua as me ministrat e tij. Mesa duket ai priste një përkeqësim të mëtejshëm të marrëdhënieve të Italisë me demokracitë e mëdha perëndimore dhe mendonte se koha do të punonte për të. Gjesti i vetëm që ai bëri kundrejt italianëve ishte premtimi se do të dërgonte adjutantin e tij të parë, gjeneral Serreqin – një njeri, që dihej nga të gjithë se prej vitesh ishte i korruptuar me para nga italianët – si të dërguar me mision special në Romë.

Faza e fundit e negociatave

Por italianët dëshironin një sukses të shpejtë. Ministri italian në Tiranë papritur u ngarkua të fliste me shqiptarët në mënyrë ultimative. Kështu puna shkoi dhëmb për dhëmb. Mbreti i bëri të njohur qeverisë së tij kërkesat e italianëve. Qeveria thirri me nxitim parlamentarët për këshillim. Shqiptarët kërkuan një zgjatje të afatit. Si përfundim ata ju përgjigjën kërkesave të Italisë me një kundërpropozim, i cili sipas tyre duhej t’ju mjaftonte italianëve. Gjithsesi këta e refuzuan dhe deklaruan se do të vazhdonin me të gjithë hapat e tjerë.

Largimi i civilëve italianë

Ndërkohë të gjithë italianëve në Shqipëri dhe në legatën e këtushme italiane u erdhi urdhri të largoheshin menjëherë nga vendi. Versioni italian, sipas të cilit italianët ishin vrarë e plagosur, përsa kam mundur të konstatoj unë, është krejtësisht improvizim. Ofendime, ndoshta edhe kërcënime, mund të kenë ndodhur aty-këtu në raste të veçanta. Por në përgjithësi kam konstatuar të kundërtën, që si popullsia, ashtu edhe demonstrantët, sillen çuditërisht mirë dhe me vetëpërmbajtje kundrejt italianëve. Kështu gjatë demonstratave në Tiranë thirrej „Poshtë tradhtarët e Shqipërisë“ dhe këndohej Kënga e Vlorës, e cila ngre lart shporrjen e italianëve nga shqiptarët në vitin 1920 nga Vlora, por fjalët Itali dhe Mussolini nuk u artikuluan asnjëherë dhe asnjë italiani nuk i ndodhi gjë. Turma demonstronte kryesisht para legatës italiane, por edhe pothuajse para të gjitha legatave të tjera. Një grusht njerëzish erdhën edhe para legatës gjermane duke thirrur „Heil Hitler“ dhe „Rroftë Gjermania e Madhe“.

Të enjten e Pashkëve i dërguari italian më pyeti nëse, në rast të prishjes së marrëdhënieve diplomatike midis Romës dhe Tiranës, do të isha i gatshëm të mbroja interesat e Italisë në Shqipëri. Ju përgjigja se qëndrimi ynë ndaj Italisë ishte aq i qartë, saqë do të guxoja ta pohoja, edhe pa pyetur Berlinin. Atëherë e pyeta, nëse Italia vërtet synonte të ndërhynte këtu me dhunë. Ai pohoi. I thashë se mbrëmjen e kaluar ministri i jashtëm shqiptar më pati thënë, se shqiptarët më mirë të luftonin, sesa të pranonin kushtet e italianëve. M’u krijua përshtypja se Jacomoni nuk ishte plotësisht dakord me politikën e qeverisë së tij. Ai tha se Roma donte të ndërhynte menjëherë, ndërkohë që ai vetë nuk kishte më kompetenca.

Sulmi i armatosur i italianëve

Në mëngjesin e së premtes së zezë në të gjitha portet shqiptare, në Shëngjin, Durrës, Vlorë dhe Sarandë u afruan anijet luftarake italiane dhe zbarkuan trupat e tyre.

Italianët duhet të kenë menduar se shqiptarët do t’i prisnin vërtet me krahët hapur. Ata nuk e kishin konsideruar të nevojshme ta shpërndanin legatën e tyre këtu dhe në fillim dërguan në breg dy barka të vogla, sikur të bëhej fjalë për një vizitë në kohë paqeje. Por ata u pritën nga plumbat e dy mitralozave. Të gjithë italianët që zbritën të parët në tokë, u vranë apo u plagosën. Atëherë anijet luftarake filluan të qëllonin drejt Durrësit. Munda të numëroj 8 sulme. Zjarri i armëve të rënda ndiqej nga zjarri i armëve të lehta. Konsumi i municionit nga ana e italianëve duhet të ketë ndjellë frikën e popullsisë dhe ushtarëve. Italianët zbarkuan nën mbrojtjen e anijeve të tyre dhe në orët e para të mëngjesit pushtuan Durrësit dhe rrethinat e tij.

Beteja e të premtes së zezë dëgjohej qartë deri në Tiranë. Ministri shqiptar i ekonomise, Rrok Gera, dhe një oficer shqiptar, Sami Koka, nën drejtimin e atasheut ushtarak italian, kolonelit Gabrielli, morën rrugën për Durrës, për të negociuar me komandantin e përgjithshëm, gjeneralin Guzzoni. Ky i fundit, siç më tha kolonel Gabrielli, nuk kishte kërkuar nënshtrim pa kushte, por vetëm pranim të kushteve të vëna nga italianët dhe të njohura nga shqiptarët si dhe kishte premtuar se nuk do të ndërmerrte asnjë veprim deri në orën katër. Komisioni u kthye, por deri pak para orës katër arriti të formulonte vetëm pyetje. Këto pyetje ata deshën t’ia parashtronin gjeneral Guzzoni-t, por nuk mundën të arrinin deri tek ai, pasi ndërkohë trupat shqiptare kishin hedhur në erë urën mbi lumin Erzen në Shijak dhe kështu u kthyen në Tiranë pa mbaruar punë.

Më duhet të pranoj se, deri tani, nuk kam arritur të gjej një shpjegim, se përse Mbreti në këtë moment, i cili në raste të tjera ish treguar i zgjuar, nuk i pranoi kërkesat e italianëve. Anijet luftarake italiane ishin në portet shqiptare, Durrësi ishte bombarduar, kudo kishin zbarkuar trupa, shqiptarët kishin bërë rezistencë. Ishte e qartë që rezistenca e mëtejshme nuk kishte më kuptim. Mbreti mund të deklaronte se i dorëzohej një fuqie të armatosur e superiore dhe se i pranonte kërkesat.

Duke u nisur nga fakti që italianët e kishin lënë në Tiranë Legatën e tyre prej 30 vetësh, mendoj se ata fillimisht kishin planifikuar të arrinin në Tiranë që të premten e zezë, në ditën e zbarkimit të tyre në Durrës. Rezistenca e papritur e shqiptarëve dhe shpërthimi i urës së Erzenit i bëri ata më të kujdesshëm. Ata kërkuan përforcime nga Italia, të cilat mbërritën vetëm gjatë natës dhe qëndruan deri në mëngjes në Durrës. Ata u mjaftuan duke hedhur disa bomba nga avionët në afërsi të Vorës, në gjysmë të rrugës midis Durrësit dhe Tiranës, fluturuan mbi Tiranë dhe gjithë vendin me skuadriljet e tyre dhe vetëm të shtunën në mëngjes përshkuan edhe 30 kilometrat e mbetura.

Pasditen e së premtes së zezë, të rinj vraponin nëpër Tiranë dhe thërrisnin se në orën pesë, qyteti do të bombardohej nga italianët. Prandaj gjithë njerëzit duhet të mbylleshin në shtëpi. Popullsia u fsheh ku mundi. Shiheshin turma të tëra familjesh shqiptare, që linin qytetin me gjithë laçkë e plaçkë; ata që kishin lidhje me legatat, u strehuan në to. Ndërkohë që rrugët u boshatisën, Mbreti, që ndërkohë me një autoambulancë e kishte nisur bashkëshorten lehonë me trashëgimtarin e sapolindur të fronit në drejtim të Greqisë, së bashku me ministrat shqiptarë u larguan nga Tirana në drejtim të Elbasanit. Në të vërtetë mbi Tiranë nuk u hodh asnjë bombë. Me sa duket, lajmi i frikshëm i bombardimit u shpërnda për të boshatisur rrugët për nisjen e ministrave. Vetë Mbreti doli nga qyteti mbi kalë dhe vetëm pasi doli jashtë qytetit hipi në makinë. Ai nuk u përpoq askund të bënte rezistencë, por u arratis në Greqi.

Me rënien e errësirës pushuan edhe fluturimet mbi Tiranë. Asnjë ushtar apo xhandar shqiptar nuk dukej rrugëve të kryeqytetit. Shumë shpejt filluan krismat. Krismat vazhduan për tërë natën në çdo cep të qyteti dhe duhet pasur parasysh që, nuk ka asnjë shqiptar pa armë. Po ashtu, mund të thuhet me plot gojë se, në këtë kohë Tirana ishte plotësisht pa zot. Për ne situata u bë më e sikletshme kur morëm vesh se ishin hapur burgjet. Kisha këshilluar gjithë gjermanët që të qëndronin në shtëpitë e tyre. Gjithsesi shumë prej tyre e kaluan natën në Legatë. Siç do të rezultonte më vonë, në Tiranë nuk pati asnjë të lënduar por do të plaçkiteshin vetëm pallati i pabanuar mbretëror dhe disa dyqane të braktisura.

Herët në mëngjesin e së shtunës së pashkëve trupat italiane kaluan lumin e Erzenit në një urë të ndërtuar rishtas dhe në orën nëntë e gjysmë të mëngjesit, italianët e parë hynë në qytet. Rreth orës njëmbëdhjetë erdhi edhe Ciano me aeroplan.

Gjendja e popullsisë është e nderë. Asnjë nuk i dëshiron këtu italianët. Flamujt festive që kishin zbukuruar qytetin me rastin e lindjes së trashëgimtarit të fronit ishin ende të varur. Por popullsia e kupton që nuk mund të ndërmarrin asgjë kundër italianëve dhe është më praktike që të tregojnë bindje dhe simpati ndaj tyre. Kështu ndodhi edhe në të vërtetë kur erdhi konti Ciano. Shqiptarët që kishin mbushur rrugët duartrokisnin ose ngrinin duart lart sipas nderimit fashist. Ndërkohë që isha në aerodrom erdhi edhe një përfaqësi nga Kruja, për të dorëzuar qytetin. “A do jemi tani një provincë italiane”, është pyetja që tani i bëjnë vetes gjithë shqiptarët.

Pannwitz

(Nënshkrimi)

Gazeta Dita