Si stërnip i Hamza Kazazit të parë e i brezit të katërt mbas tij, emrin e të cilit mbaj, e ndjej për detyre të përpiqem me dhënë kontributin tim për sqarimin e së vërtetës. Me shtyri për këtë shkrimi i bazuar në një studim në “Gazeta Shqiptare”, suplementi “Milosao” nga Ma Doktorant Luçjan Bedeni, faqe 14-17 e se dielës 23 gusht 2015, që e mohon se fotoja e pare shqiptare e Pietro Marubbi-t është ajo e Hamza Kazazit. Unë ketë e kam pare me vonesë.
Familja jonë është nder me të masakruarat e përsekutuarat prej komunizmit në Shqipëri. Gjithashtu na është sekuestruar gjithçka. Si rezultat na janë marre edhe të gjithë dokumentet që kishim. Babai im Jup Kazazi me katër vllezërit ishin të shkolluar e me kulture. Edhe Nëna për kohen kishte kulture të konsiderueshme. Kryesisht prej dy xhajave të mbijetuar por edhe prej Nënës, rrethit e miqve, disa prej tyre të moshuar e që nuk jetojnë me, di shume gjera të trashëguara brez mbas brezi në familjen tonë. Ata i kishin të sigurta, pse i dinin prej prindeve. Duhet të theksoj se gjatë diktaturës për fisin dhe për para ardhesit tonë është bere gjithçka për të na denigruar, njollosur dhe për të thënë minimumin e mundur edhe për të kaluarën e kontributin për lirinë e të miren e vendit. Historianët kanë shkruar shkurtimisht për Kazazët e vjetër e disa atë e kanë bere me kurajo e duke u menduar mire deri ku mund të arrinin, kurse për brezin e Babit tim me të tjerët ka pasë vetëm shpifje e akuza si “armiq të popullit”. Pra si mund të na e shtonin foton e pare shqiptare?
Për të zbardhur çështjen duhet filluar duke sqaruar për Hamza Kazazin. Historianët bien në kundërshtim me njëri tjetrin dhe nuk kanë të dhëna e dokumente të sigurta, megjithëse periudha është gjysma e pare shekullit të XIX, jo aq e largët. Unë mbështetëm mjaft në të thënat e trashëguara se Hamzai nuk ka vdekë shumë i moshuar dhe e kemi ditë për rreth 60 ose 60 e pak vjeç. Për me tepër e përforcoj pse thuhej nder në se Hamza Aga dhe i nipi Muharrem Aga kanë vdeke jo shume në moshe. Muharremi ka jetuar 60 vjet simbas regjistrit të gjendjes civile Shkodër (1876-1936). Koinçidojnë logjikisht edhe lindjet e pasaardhësve me lindjen e Hamzait në fillim të 1800-es e pra me historianin Mexhid Kokalari në “Trima të kryengritjeve popullore” (1983) e jo me Prof. Zija Shkodren etj. Lindjet e djemve Ali e Bektash Aga si vllezer duhet të jenë të përafërta e nuk besohet që të kenë linde kur i ati kishte moshe të madhe. Muharremi ka linde me 1876 e sikur i ati Aliu të ketë qenë rreth 35 vjeç, i takon të ketë linde me 1841, kur Hamzai duhet të ishte rreth 62 vjeç o me tepër (1841-1779 = 62). Pra me arsyetim e llogari nuk del. Po shtoj se edhe një peme gjeanalogjike e bërë për fisin tonë nga Hamdi Bushati nuk ka saktësi, mbasi dalin gjyshi im Muharremi me të vllain si të një brezi me të një dege tjetër, të lindur rreth se paku 60 vjet mbas tyre. Kanë shkruar se ka qenë mendafsh punonjës nga Beltoja por nuk ka asnjë prove. Në komunizem duhet ta nxirrnin kryetarin e kryengritësve me origjinë fshatare e punëtore. Kjo është venë nga domethenia e emrit, pse kazaz quhen ata që punojnë mëndafshin që në prodhimin e tij, të fillit e në punimin e pelhurave e rrobave. Origjinën e lashtë e kemi nga malesia e Gjakoves, pastaj në Kastrat e se fundi në Shkoder. Edhe mbiemri ka qenë para të atit të Hamzait. Megjithese nuk ka asnjë të dhenë, nuk përjashtohet se brezat para tij të jenë marre me atë mjeshtëri. Beltoja nuk është ditë e thënë nder ne, gjithashtu nuk ka asnjë dokument. Ndoshta atje kanë pase prona.
Hyseni i ati i Hamza Kazazit ka qenë në Shkodër e në gjendje të mire ekonomike derisa atë, djal të ri e ka çuar në Egjipt në shkollën ushtarake. Pra kur ishte mendafsh punonjës? Kjo nuk merret për ulje, por të shkruhet e vërteta. Ka mundesi që të kenë pasë aktivitet zejtarie si familje, por nuk ka asnjë dokument. Ai mbas shkolles ka luftuar kundër turqve me grade oficeri në sherbim të sundimtarit të Egjiptit
Mehmet Ali Pashe Misiri dhe është dalluar në luftime. Atij i kanë kërkuar të rrinte me grade mjaft me të lartë, por nuk ka pranuar dhe thonin se ja kishte kerkuar vetë sundimtari. Mbas kesaj është kthyer në Shkoder. Për disa kohe me anije e grup të armatosur ka shoqëruar anijet tregtare që lundronin nga Adriatiku në Mesdhe e kryesisht për në Egjipt. I stabilizuar në Shkoder ka qenë kryetar i esnafit të zanatçijve dhe komandant për qytetin. Esnafet ishin organizma me influence dhe ishin dy: ai i zanatçijve (terzive) me i fuqishmi dhe i tregtareve (tabakeve). Gjithashtu si komandant ka qënë për rregullin e mbrojtjen dhe ka marre pjese edhe për administrimin e qytëtit, pra jo thjesht komandant i policise, pse ajo nuk ka ekzistuar në atë kohe dhe as me vonë. Unë disponoj tri vula të tij.
Hamzai që udheheqësi i revoltave e kryengritjes që filloi me 1831 e sidomos në vitin 1833 kunder masave e represionit të Namik Ali Pashes dhe u benë shkak që ai pashe të nderrohej me Hafiz Pashen. Por kryesorja është kryengritja kunder Hafiz Pashes me 1835, kur edhe që plagose, e që vazhdoi deri me 1839, mbasi edhe ai pati filluar si para ardhesi i tij. Pasha turk filloi të gjuaj me top Shkodrën dhe nisi ushtrinë të pushtoje qytetin. Hamzai dha kushtrimin dhe u ngrit i gjithë qyteti myslimanë e katolike se bashku e gjithashtu luftoi edhe malesia. Pasha me ushtri mbeti 6 muaj i rrethuar në kala. Turqit u thyen e nuk munden të kalojnë Drinin në afersi të Lezhes kur disa mijera ushtare po ju vinin në ndihme. Mbas kryengritjes të vitit 1835 përsëri ai është komandant për qytetin, pse patën fituar prej turqve vetë administrim, nuk paguan taksa e nuk dhanë ushtare. Mbas disa kohe që nuk e dimë me saktësi, thuhet se pa kaluar 5 vjet, pra e shumta në vitin 1840, një darke një oficer me disa ushtare në pabesi e rrethojnë në shtëpi, ai lufton me shpatë dhe të plagosur e kapin dhe e internojnë në Stamboll për afërsisht deri në 5 vjet. Kjo që dime në, koinçidon përseri me historianin Mexhit Kokalari si periudhe. Ai thotë se me 1835 duke luftuar në betejën e fundit u plagos rende dhe se mbas pak vitesh nën maskën e bashkebisedimit munden ta kapin atë dhe kreret e kryengritjes dhe të lidhur i internuan në Stamboll, prej ku u kthye vonë. Në e dime se atje turqit e kanë trajtuar me respekt si kundershtar politik, veçse ishe larg e nuk mund t’u largonte. Kthehet në Shkoder edhe me libra të sjellur prej andej, pse zotëronte arabishten e turqishten dhe që njeriu me i respektuar. Pra me 1858 Hamzai ka qenë në Shkoder. Që prej tij filloi tradita për të lenë derën hapur dhe mund të hynte për të ngrenë kushdo që nuk kishte ose rrugetar, për të cilet kishte edhe një dhome me pak vende për të fjetur. Ketë traditë e ka vazhduar i biri Ali Aga me të vllain Bektash Aga e mbrapa djali i Aliut, Muharrem Aga deri me 1936, kur para se të vdiste ju pati thënë të birve që nuk ishte koha e mundesia për t’a vazhduar me ketë traditë, mbasi edhe djemet ishin të shpërndare. Në Shkoder ka mbetur thenia popullore: “Si dera e Hamz Kazazit”. Nuk del e logjikshme ajo që thonë se Hamzain e kanë internuar në pleqëri. E pse në atë moshe, kur nuk ishte me i rrezikshem? Siç e kam thenë, unë keto i kam të trasheguara dhe i kemi konsideruar të vërteta dhe asnjëri nuk kishte interes për të ndryshuar ngjarjet.
Studiuesi Hamdi Bushati në “Shkodra në motët”, 2015, fq.336 shkruan se simbas Historise se Shqipërise Vol. I, fq.492 mbas kryengritjes se me 1835 “Hamz Kazazi se bashku me udheheqësit tjere vendosen të heqin dore nga kryengritja. Zbatimi i reformave u pezullue për dhjetë vjet”. Pra kryengritja pati rezultat deri sa nuk u dhanë taksa e ushtare për 10 vjet dhe me të drejtë u tërhoqën. E them përsëri se në e dime që Hamzain e shumta mbas 5 vjetësh e internuan. Me poshtë në fq. 338 del se si pasoje e revoltave të vitit 1854, me 1856 Hamzai me disa të tjere u arrestuan, torturuan dhe i internuan, ndersa me 1859 u liruan. Shtoj se shumica e datave nuk janë të sigurta, jo vetëm për ketë rast e periudhe. Diference një viti ka deri me llogaritjen e vitit të vdekjes, e vetmja gje e sigurtë, që del edhe 1859, por 1860 është e verteta. Toleranca me një ose edhe me tepër vitë është e zakonshme në pjeset e historinë tonë të padokumentuar. Simbas ketij autori Hamzai ka qënë në Shkoder deri me 1856 e me 1859 deri në vdekje. Edhe një here: po viti 1858 i fotos është 100% i sigurtë? Po i studios Marubi me 1856? Pse fotoja e pare mbas dy vjetësh dhe e dyta mbas një viti tjetër? Pra tre vjet dy foto. Janë pasaktësi që nuk mund të vërtetohen.
Kam filluar shkurtimisht me të vertetën për jetën e veprimtarinë e Hamza Kazazit, për të cilen edhe historianët pjeserisht gabojnë, pse siç dihet vendi i jonë nuk ka pase arkiva e dokumentacioni është shume i paket. Shtoj se edhe në vendet me të përparuara të botës vleresohet shume, studjohet e futën në histori edhe të
dhena nga ajo gojore, e trasheguar nder breza. Besoj se kjo që them unë, duhet të vleresohet, të krahasohet e të mundohemi të bejme sa me reale historinë tonë. Kjo ishte e nevojshme edhe për të sqaruar diskutimin për foton e pare shqiptare të Pjetër Marubit që rezulton ajo e Hamza Kazazit.
Po e filloj ketë diskutim me dy gjera shume të mundshme po t’arsyetohet. E para është se komunizmi e ka masakruar fisin tonë dhe si pasoje e luftimit klasor dhe ideologjik e dime se deri brezave para ardhes nuk ju jepej merita që ju takonte dhe shtremberoheshin të vërtetat historike. Si është e mundur që Kazazeve të ju jepej diçka që nuk ju takontë? Ndokuj nuk i ka pelqyer e nuk i pelqën që fotoja e pare të ju takoje. Megjithatë e kanë paraqitë si foton e pare Kahreman Ulqini me 1982 me albumin për Fototekën Marubi dhe Pirro Naçe në revistën “Nëë Albania” në anglisht që shpërndahej jashtë shtetit e marsit 1983 me shkrimin e ilustruar “130 years of albanian photography” dhe studiues të tjere që janë përmendur në shkrimin në gazetë. Mundesia e dytë, që edhe kjo nuk mund të përjashtohet, është se ndonjë injorant fanatik nuk ka dashtë të jetë mysliman përsoni i fotos se pare, e bere nga nji katolik si Marubbi dhe ka përhape ketë fjale. Megjithatë, duke menduar, medituar gjatë kohes që po shkruaj, vej re se kjo është ndegjuar vetëm nga katolike. Duhet të theksoj menjëhere se Shqipëria konsiderohet si vend simbol i bashkejetëses të besimeve dhe në menyre të veçantë Kazazet e Bektëshet, prej të cileve rrjedh, jo vetëm nuk kanë bere dallime fetare, por kemi pase historikisht miqësira të vertëta e të ngushta me kristianë e kam edhe unë sot. Kam shume gjera interesantë për të treguar në ketë drejtim prej gjyshave e deri tek unë. Shkurtimisht po sjell dy shembuj të thjeshtë e kuptimplotë. Gjyshi im Muharrem Kazazi, mbasi shkolla shqipe ishte në fillim e për t’i dhenë kulture sa me të plotë Babait tim, ka pase marre tre mesues privatë, që ishin një profesor laik, një hoxhe dhe një prift. Pra edhe mesues prift. Nëna ime e tezet kanë qenë nder të paktat vajza myslimanë që kanë bere shkollen e murgeshave. E dime se Hamza Kazazi ka bashkepunuar e bashkeluftuar edhe me katolike. Po ashtu kanë vepruar brezat e mevonëshem. Përveç gjyshave edhe Babai im ka pase miq të vërtetë disa prifta dhe disa prej tyre kanë bashkepunuar me të në luftën kunder fashizmit e për me tepër në veprimtarinë kunder diktatures komunistë. Disa janë akuzuar e denuar deri me vdekje për ketë.
Para me se dy vjetësh në Shkoder duke biseduar me disa miq, ra fjala edhe për foton e Hamza Kazazit dhe një miku im me kulture, me miqësi të vjetër familjare dhe prej një famije shume të mire katolike shkodranë e patjetër me sinqeritët e pastërti tha se ka dale një fjale që ajo foto është e konsullit austriak, e jo e atij italian siç del tashti, dhe diskutuam shkurtimisht për ketë. Po shkruaj për të kontribuar për të vërtetën, ta shofin lexuesit e për me tepër studiuesit e të gjykojnë dhe mos të mendohet se meqë është fjala për stërgjyshin tim, dua t’i atriboj diçka që nuk meriton. Ketu kryesorja është për vepren e emrin e tre brezave Marubi dhe siç e spjegoj unë, ata nuk kanë mashtruar me “foton e pare shqiptare”, por ajo është e vërtetë.
Një gje e gabuar është edhe shkrimi me gabim ortografik të dukshem të emrit Hamze (me e pazanë) Kazazi. Emri ka origjinë arabe dhe është Hamza. Në dialektin shkodran i thonë Hamza – Hamzaja ose Hamz – Hamzi, por sot përdorim gjuhen zyrtare. Ndoshta edhe Kel ose Gege Marubi e ka shkruar gabim. Kur Hamzai leshoi kushtrimin për kryengtitje, kenga popullore thotë: “… Të martën në dy jacì, / Në Shkoder u xu nizaja, / Kush të jetë trim dai, / Le të shkoje të Hamzaja. (AIF – Dosja MK).
Po e vazhdoj repliken me diçka shume të rendesishme që përmbys gjithçka e që studiuesi Bedeni çuditërisht nuk e din. Fotoja e Hamza Kazazit ka qenë kartolinë postale në Shqipëri e shtypur në vitin 1935 (XV) nga Alterocca, Tërni – Itali. Ka dhe në frengjisht: Proprieté et édition réservée Studio “Marubbi” – Scutari d’Albanie. Viti XV i shtypur mbrapa bashke me botuesin dhe vendin është simbas kalendarit të fashizmit që fillonte me vitin 1920. Unë kam dy kartolina të tilla dhe i kujtoj në Shkoder në shitje nder kinkaleritë privatë. Pra kartolina ka dale në shitje kur Kel Marubi ishtë 65 vjeç dhe i biri Gega 28 vjeç, d.m.th. para 80 vjetësh dhe kjo është shume e rendesishme për të vërtetuar e krejtësisht në kundërshtim me “zbulimin”. Unë nuk e besoj kurre që ata njerëz të nderuar e që kanë gëzuar një opinion shume të mire në Shkoder, të kenë falsifikuar. Fotoja nuk ben pjese me ato të retushuara e që është me e drejtë të quhen të modifikuara me vonë në kohe të diktatures, ku janë heqë personalitetet e padeshiruar prej komunizmit. Edhe për keta foto duhet të theksoj se janë dy mundesi. Njëra është se mund t’i ketë bere vetë shteti, pse nuk ju
mungonin laboratoret e mjetët. Tjetra është se mund të jenë bere në studion Marubi nga Gega. Por të arsyetojme. A kishte Marub në Shqipëri që të mos i bente keta modifikime e retushime, po të ja kerkonin? Megjithatë, edhe mbas dhurimit të fototekes me 1970 ju shpërblye, me siguri me urdher të diktatorit. Vajzen ja benë drejtuese me rendesi dhe deputetë, por kanë fole mire për të. Theksoj se Gege Marubi kanë qenë njëri i ndershem, i respektuar e aspak komunist.
Modifikimi i fotos vërtetohet se nuk është bere në kohen e komunizmit bashke me të tjerat të publikuara, pra gabohet rende. Tjetër çeshtje që duhet të sqaroj është retushimi i fotos. Unë pa qenë specialist i fotografie e di se fotot e bera në studio janë retushuar gjithmonë për t’i përmirësuar. Kam foto të retushuara të para ardhesve e deri të mijat. Xhami i fotografise Hamza Kazazit siç duket është demtuar dhe kanë riparuar pjesen e kepuceve ose pjeserisht edhe të kembeve e tapetit që dallohen, ndersa për pjeset e tjera si mustaqët, floket, ka mundesi edhe fetyra etj. të jenë retushuar pak sa për përmiresim si fotot e bera në studio e jo për modifikim. Po të mos jetë retushimi i vitëve afer 1858 por i me vonëshem, përseri është bere para vitit 1935 për përgatitjen e kartolinës. Shtoj se Hamzai duhet të ketë qenë gati 60 vjeç kur është bere fotografia dhe për në e historianin Mexhit Kokalari është e vërtëta dhe jo 79 vjeç që e nxjerrin disa. Shkruhet se në foto në dore ka shkopin. Në fakt është çibuku i gjatë, i punuar edhe me argjent që e përdornin kur ishin të ulur në divan, dhe e kujtoj pse e kemi pase në shtëpi deri në vitët 60, por kur është prishe shtëpia e Bektesheve, pra tek gjyshja ku jam rritë, në mungese edhe të Nënës, nuk dime ku ka përfunduar. Unë kam shpatën e tij, që doreza ngjet me atë të fotos, dhe dy koburet që në foto duken shume pak. Megjithatë nuk është e thenë që të ketë pase vetëm një pale arme. Tëk dajat, Bektëshet ku jam rritë, kemi pase disa shpata e kobure të trasheguara e patjetër Kazazet duhet të kenë pase me tëpër.
Nga studiuesi Bedeni shkruhet se fotoja është botuar për here të pare me 1982 në albumin “Gjurme të historise kombetare në fototëken e Shkodres” të Kahreman Ulqinit, kurse ajo kishte dale si kartolinë postale 47 vjet para ketij botimi, pra para 80 vjetësh. Shkruhet duke cituar edhe Prof. Zija Shkodren që me studimet për historinë e periudhes otomanë ka merita të veçanta, por për lindjen e Hamzait është e gabuar e nuk dihet ku është bazuar, pse nuk ka dokumenta. Ai ka shkruar e studiuar shume mire periudhen e pushtimit osman, të reformave të Tanzimatit, pra edhe kryengritjet e levizjet e viteve 1833-39 e po ashtu e vleresoj pse ka shkruar me guxim në atë kohe për Hamza Kazazin. Gjithashtu them për almanaket e Shkodres se kanë qenë krejtësisht të politizuar e si rrjedhim shume ngjarje të shtremberuara e persona të njollosur, që prej Babait tim që e nxjerrin deri “agjent të serbeve”. Në “Shkodra” 1962 dhe në kroniken e M. Sirrit me 1957 thuhet se Hamzai është internuar me 1856, falur me 1859 e vdekur me 1860 në moshen 81 vjeçare. Me shume rezerve është shkruar edhe për Hamza Kazazin dhe është minimizuar vepra e tij, duke filluar me librin e Historise se Shqipërise. Citohet Prof. Petrika Thengjilli me 1981 i cili flet për luftimin kunder një anije turke që futej nëpërmjet Bunës. Vetëm diçka e rendesishme i afrohet se vertetës, pse ai thotë që Hamza Kazazi u plagos rende duke luftuar me 29 korrik 1835, sikurse edhe Mexhit Kokalari, e mbas kesaj u largua nga skena politike dei sa vdiq, simbas tij me 1859. Pra pse do të internohej në pleqëri dhe kur ishte tërhequr? Në fakt siç e dime në dhe e kam thenë, Hamzai është internuar rreth 5 vjet mbas 1835 dhe e kanë mbajtur e shumta 5 vjet në Turqi, pra duhet të jetë kthyer në Shkoder rreth 45 vjeç dhe ka qenë atje në kohen e fotos. Unë jam i bindur siç e di nga para-ardhesit dhe simbas historianit Mexhit Kokalari se Hamza Kazazi ka lindur në vitet e para 1800 e jo me 1779 dhe them me siguri mbas 1795 dhe vdekur me 1860 simbas epitafit të gurit të varrit, që ekziston edhe sot në Muzeun e Shkodres.
Përsa i përket të dhenave të arkivit të lastrave e fotove, shifet se ai është i vonshem dhe me mungesa, i filluar nga Kel Marubi me 1919 dhe shume me vonë regjistri nga Gega me 1972. Simbas logjikes duhet të ketë pase arkiv që me Pjetrin e në vazhdim, por ku ka përfunduar? Në disa materiale që gjenden nuk ka saktësi. Prej Geges që jetoi nën diktature, mund të jenë bere edhe ndryshime me qëllim për persona e familje të padeshiruar nga komunizmi, ose të jetë meshehur ndonjë regjistër.
Duhet të analizohen disa gjera të paraqitjes se studimit në gazetë: Kryesorja është se nuk kanë kaluar 33 vite (1982) kur kjo fotografi është botuar për here të pare, por 80 (1935).
Është e sigurt data e Foto-Studio Marubbi 1856 dhe për me tepër ajo e fotos se pare me 1858? Si është e mundur që fotoja e pare të jetë mbas dy vjetësh, po ajo e dyta edhe mbas një viti tjetër? Ka diçka që nuk shkon pse mungon regjistrimi. Shkruhet se për foton e Hamza Kazazit nuk është asnjë datë e shenuar. Pra ka mundesi të mos jetë i saktë viti 1858, por ai i hapjes se studios Marubbi 1856, po të jetë edhe ai i vërtetë. Për Pietro Marubbin kanë shkruar të tjere se ka qenë arkitekt dhe fotografinë me të cilen është marre në jetë, e ka pase pasion, pra mund të ketë filluar në studio edhe me profesionin e tij.
Nuk jam ekspert në tekniken e fotografise, por Hamza Kazazi është në kembe dhe i ndihmuar nga çibuku për t’u mbështetur dhe jo shkopi, meqë atëhere duhej ndeje pa levize për mjaft sekonda. Që Z. Gege Marubi ka bere punë titanike për arkivimin jam shume dakord. Por për regjistrimin e filluar me 1972 patjetër shkrimi me stilolaps është i viteve mbas 1965, pse në ato vite kanë ardhe stilolapsat e para, po a s’ka mundesi që të jetë bere gabim me keto dy foto? Gega ka qenë 28 vjeç kur është bere kartolina, pra ai e dinte mire se kush ishte në atë foto. Po sikur të ketë dashur të mbroje foton e Hamza Kazazit nga fanatiket e diktatures që mos ta zhduknin nga emri i familjes e i pasardhesve të tij?
Me duket se flitet me tendence kur thuhet: Kur shikojme ketë fotografi nuk na tërheq ndonjë kuriozitet shume i madh, ajo është një nder qindra e mijera foto të kesaj natyre të Pietro Marubb-it. Në se e vrejme me sy kritik ajo behet edhe me e parendesishme. …etj. etj. Po çka do të pritej me tepër? Pse me të keq për Marubin? Pa tjetër ajo është foto e një personalitëti dhe me një veshje ceremoniale e me vlere. Po p.sh. fotoja e të medhejve At Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda e Luigj Gurakuqi, që është edhe në gazetë me fotot e modifikuara, çfare vlere artistike ka? Vlera është tek personat.
Për fokusimin, aparati nuk ka qenë dixhital si sot, por mjaft primitiv dhe e ka fokusuar aty ku i ka pelqyer artistit, pse është art dhe ka bere me të qartë fetyren.
Diskutohet për veshjen e Hamza Kazazit, por ai i ri ka ndeje në Egjipt dhe me vonë ka bere rruge me anijet tregtare në Mesdhe pra ka qenë në disa qytete të huaja e rreth me 1840 ka qenë i internuar në Stamboll. A nuk mund të kishte veshje të sjellura prej andej e të kombinuara me veshjen tradizionale shqipetare? Nuk është pulover ajo që mban mbi shpatulla por xhybe burrash, që në ketë rast ka edhe peliçe, shenjë mireqënie. Për kostumin: nuk është karakteristik katolik. Fustanela e jeleket me po ato kopsa shifen në disa foto myslimanësh të Kel Marubit.
Flitet se fotoja mund të jetë rifotografuar, por nuk është bindese pse originali mund të jetë punuar që kur është bere ose për të bere foton kanë rregulluar formatin, që për mua është me e besuar. Unë e kam pare edhe shume të madhe foton si originali.
Shkruhet sikur të jetë e vërtetë, pse Z. Ëilly Kamsi i ka thënë se fotoja e pare është e konsullit italian, por me emer tjetër. Në çfare dokumenti është bazuar? Ai me siguri, si edhe të tjere, ka ndegjuar fjalen e përhapur prej dikuj, e simbas meje jo pa qëllim, dhe e ka besuar.
Si mund të diskutohet ambjenti ku janë bere fotoja e Hamzait dhe e konsullit, kur ai tapet e orenditë kanë qenë me siguri për dy breza ose edhe për tre. Pra studioja duhet të ketë qenë e njëjta jo vetëm për pak vite diference të dy fotove, por edhe për dhjetra vitësh. Pjetri nuk ka shkuar me aparatin ndoshta 20 kg. në krah për të fotografuar, por i kanë ardhur personat në studio. Për ngjasimin e fotove të Hamza Kazazit me konsullin italian Di Donato, duket qartë se janë dy persona të ndryshem. Hamzai ka fetyre të gjatë, është brun, me sy, vetulla, mustaqe e floke të zij. Di Donato ka fytyre të rrumbullaket që shifet qartë e sy të bardhe siç ju themi në. Po ashtu mustaqët e floket të çelet, pra bjond ose i thinjur. Në fytyre ai është bardhosh. Është e pamundur që në gjithe fototeken vetëm ketu personin nga bardhosh ta kenë bere brun. Pra po të krahasohen fotot, nuk ka asgje bindese se është i njëjti përson, përkundrazi. Ngjashmeritë me një përafersi të formes se mustaqeve ose gusha e Molla e Adamit që posa duken, nuk thonë asgje. Gjithashtu H. Kazazi duket me i gjatë se Di Donato.
Me 6 maj deri me 16 qershor 1996 në Torino Itali në “Museo della Montagna” (Muzeu i Malit) është bere ekspozita “Albania – Volto dei Balcani” – Scritti di luce dei fotografi Marubi. Ekspozita ka qenë e dyta mbas Parisit dhe e kanë mbajtur mjaft me gjatë se ishte planifikuar. Kanë botuar edhe një album shume të bukur e me kualitët prej 136 faqësh, të cilin e kam blere edhe për të aferm të mij. Parathenia është e Ismail Kadarese
dhe ka edhe një shkrim të Agim Bido. Ekspozita ka pase sukses dhe fotoja e Hamza Kazazit në format se paku 60×90 cm. e që cilesohet si “pa vlere artistike” ishte nder ata pak foto ku u ndalojshin më tepër vizitoret.
Ditët e fundit me sa kam lexuar online përseri me vonëse, kemi shkuar si komb edhe në Paris në një konference për fotografinë. Po të kemi paraqitë se fotoja e pare shqiptare është një gënjeshtër, si shqiptar me vjen zor e për me tepër t’i kemi hequr padrejtësisht ketë meritë vendit tonë. Për ketë jo vetëm kemi ulur vleren tonë, por kemi fyer edhe Marubet, kur ata foton e Hamza Kazazit e kanë publikuar që me 1935 për shitje publikut. Gjithashtu ajo foto nuk ekziston me Kazazet as në Fototekën Marubi të publikuar online. Me duket e pa drejtë.
Përfundimisht unë kundershtoj Z. Luçjan Bedeni e them se fotoja e pare shqiptare është ajo e Hamza Kazazit e patjetër vetëm pse e konsideroj të drejtë dhe jam i bindur për ketë. Çka ju duhet bere me tepër Kazazve? Të ju hiqet edhe kjo? Po Marubet tre breza personash të ndershem e të respektuar duhet t’i qesim mashtrues? Patjetër, edhe pse kundershtoj ketë, unë e vleresoj punën që kuptoj se ka bere Z. Bedeni për fototekën dhe është kontribut për Shkodren e për gjithe vendin, por për rastin e mohimit të fotos se pare shqiptare nuk jam dakord dhe jam i bindur që behet gabim. Zonja Tereza Marubi bashkojuni me mua për të vërtetën!
Hamza Kazazi, Torino, 25 nëntor 2015
*Stërnipi
