Janë të paktë ata që e dinë se komuniteti shqiptar në jug të Italisë, ishte një nga komponentët më të rëndësishëm të luftës për bashkimin e vendit tonë. Idetë nga Mazzinane, të mbështetura nga shqiptari Francesco Crispi, i cili ishte mendja historike e ekspeditës së të Një Mijëve, u përhapën në vendet arbëreshe duke krijuar ngjarje të jashtëzakonshme, nga ana e shumë njerëzve të cilët më pas u njohë si heronjtë e pavarësisë së Italisë.
Domenico Damis, patrioti arbëresh
Domenico Damis lindi më 24/02/1824 nga Antonio dhe Lucia Irianni; studioi në San Demetrio Corone dhe pastaj në Napoli ku më 30 qershor 1847 u diplomua në drejtësi. Në 1844 ai ishte pjesë “Italisë së Re” dhe së bashku me vëllain e tij Angelo kishin marrë pjesë në lëvizjen kryengritëse Cosentino.
Në 1848, ai urdhëroi 200 kryengritësit lungrezë të Lungro-s të largoheshin nëpërmjet kalimit Campotenese; pastaj luftoi në Monte Sant ‘Angelo. Më 1851 ai u arrestua në Lungro në shtëpinë e ushtarit Raffaele Molfa . Gjykata e Lartë Kriminale, më datë 09/08/1852 e dënoi atë me 25 vjet të shkallës së 4-të për vrasjen dhe komplotin kundër shtetit.
Më 26.11.1852, i internuar në burgun e Procidës me numrin e matrikullit 9849, ai u lidh me zinxhir me Constantine Bellizzi nga San Basile i cili vdiq pas pesë muajsh dhe më pas me shokun e tij Raffaele Martino. Nga hetimet që janë bërë në burg rezultojnë shumë tentative për komplot dhe konspiracion nga e tij.
Kolonelët dhe baza ushtarake shqiptare
Shpeshhere ai u dërgua në Nisida dhe në Napoli për t’iu nënshtruar marrjes në pyetje, duke u dyshuar për bashkëpunim me Kossuthin, Mignogna, Poerio, Fanelli dhe të tjerë. Gjatë burgimit të tij, ai iu kushtua studimeve rigoroze letrare dhe historike duke shkruajtur komente mbi veprat e Tacito, Ciceronit, Parajsës së Humbur të Miltonit.
Në Volturno ai ishte nënkolonel dhe komandonte bazën ushtarake shqiptare në luftën në Capua ku fitoi një medalje të argjendtë dhe u kthye me një sy të lënduar të cilin më pas e humbi. Kur hyri në ushtrinë kombëtare, ai arriti deri në gradën e gjeneralit të lartë.
Ai ishte zëvendës i parë i Kolegjit të Castrovillarit, ku u zgjodh sipas legjislaturës e VIII, IX dhe X. Përveç Damis Lungro, edhe arbereshë të tjerë, si Crispi, Mauro, Mosciaro, Pace, Majave dhe Toçi, u ulën në Parlamentin Italian. Ishte anëtar i Akademisë Pythagorean, i Këshillit Shqiptar të Romës, komandant i Shën Maurice dhe Llazari dhe Kryqit të Artë të Savojës. Ai vdiq në Lungo më 4 tetor 1904.
Garibaldi dhe luftëtarët shqiptarë
Në këtë pikë, duket se ka qenë mjaft e qartë se si, gjatë kohës së Garibaldit, historia e shqiptarëve të kalabrisë dhe italianëve filloi të ndërthuret e të lidhet mjaft fortë. Kjo lidhje e thellë ishte për shkak të Giuseppe Garibaldit, mishërimi i përsosur i mitit romantik, një frymë krenare dhe e pakorruptueshme, një luftëtar për lirinë dhe unitetin e kombit.
Njësoj si Gjergj Kastriot Skënderbeu edhe Giuseppe Garibaldi përfaqësonte rimishërimin e heroit shqiptar, simbol dhe pikë referimi për shqiptarët e Kalabrisë. Kjo është arsyeja pse kur Heroi i Dy Botëve në vitin 1860 shkoi në Kalabri dhe formoi një batalion shqiptar (vetëm 500 burra të qytetit të Lungros) që luftuan intensivisht në Volturno, aq shumë sa bënë Giuseppe Garibaldin t’i thoshte komanduesit të tyre, Domenico Damis: “Damis, këta shqiptarët tuaj janë luanë!”
Ne jemi gabim, nëse themi se ata shqiptarë, të cilëve i detyrohemi shumëne kemi shumë, ishin po ata luanë të cilët luftuan krah Skënderbeut disa shekuj më parë. Madje edhe një poemë nga Zef Serembe na tregon: “Shefi i madh me flokë të kuq / është i barabartë me Skënderbeun / pse kur ai duket i egër / mban shpatën e tij / godet dhe thyen”.
