Dëgjojmë dhe lexojmë shpesh të flitet për “gjuhën arbëreshe”, sikur mes shqiptarëve të Italisë të kishte një kod gjuhësor, të vetëm dhe unik, i përbashkët për të gjithë pesëdhjetë komunitet shqiptare, me specifikën e vet dhe me një akt normativ të vetin.
Shqiptaro-italianët në fakt, nuk kanë, dhe aq më pak përdorin një kod gjuhësorë të homogjenizuar, kështu që më shumë se të përcaktohet arbërishtja një “gjuhë” është më e saktë që të tregohet, si për qëllime praktike, ashtu edhe për ato teorike, si një larmi gjuhësore dialektore, për ata shqiptarë që u vendosën në territorin italian nga rreth shekullit XV dhe, më saktësisht, të flitet për origjinën e saj në degën dialektore toskane të folur në Shqipërinë e Jugut dhe, pjesërisht, në komunitetet arvanite shqipfolëse të Greqisë.
Jemi ballafaquar me një numër të larmishëm gjuhësh, aq sa ka edhe bashkësi. Disa, deri diku më të ngjashme në strukturë dhe të tjera më të ndryshme deri në pikën që të mos jenë të kuptueshme reciprokisht mes bashkësive të ndryshme.
Për këtë arsye ata që flasin arbërisht në dialekte të ndryshëm me shumë vështirësi arrijnë të mbajnë një bisedë me argumenta në arbërisht, duke preferuar për më shumë lehtësi dhe komoditet të flasin në gjuhën italiane, një gjuhë që kuptohet nga të gjithë, e veçanërisht në rastet kur bisedat janë të një niveli ndryshe nga bisedat familjare ose të përditshmërisë.
Sigurisht që kjo divergjencë është pasojë e evolucionit që ata kanë pësuar në Itali si rezultat i marrëdhënieve të vazhdueshme me dialektet romane dhe me italishten rajonale, por, siç shprehet me të drejtë Çabej (1975), ka të ngjarë që dallimet e dukshme gjuhësore midis grupeve të refugjatëve që krijuan komunitetet e Diasporës italiane për të cilat arbërishtja është rezultat i përbashkët natyror i dy faktorëve, “tradita dhe inovacioni”, të cilët kanë funksionuar në harkun e pesë shekujve.
Një nga shenjat dalluese të kësaj divergjence origjinale, sipas Hamp (2000, të dhëna personale) është, për shembull, ndryshimi i foljes në vetën e tretë njëjës. Për shembull rezultati i ndryshëm në vetën e tretë njëjës të foljes “është”, i cili shfaqet si “isht” në zonat dialektore periferike në Molise, Puglia, Campania, Bazilikata Veriore dhe Siçilia (një pjesë e përbashkët me Mandritsa në Bullgari dhe Màndres në Greqi) e cila do të gjurmojë origjinën e këtyre popullatave në komunitetet arvanite të Moreas (Peloponezit), ndërsa në zonat e mbetura të Bazilikata Jugore dhe Kalabria ruan formën (me nuanca të ndryshme të shqiptimit) “ësht” me (ë); krahas këtij treguesi interesant, do të jetë mirë të kujtohet edhe pjesëmarrja e fenomeneve të tjera në fushën e fonetikës, morfologjisë, sintaksës dhe leksikut të cilat kontribuojnë në përcaktimin e mëtejshëm të “gjuhës” së popullit italo-shqiptar.
“Marrë nga Studim antropologjik i komunitetit Arbëreshe në provincën e Torinos nga Antonio Tagarelli”
Burimi: Diaspora Shqiptare/InforCulture.info
