Honore de Balzak u shua së gjalli pasmesnatën e 18 gushtit të vitit 1850 në të zbardhur të datën 19 gusht. Një natë e gjatë e mbuluar nga një mantel i errët vdekjeje, i njomur me lot dhe i ndritur nga një dritë pikëlluese qirinjsh të shpërndarë nëpër shtëpinë e gjeniut të letërsisë.
Vetëm e ëma është pranë shtratit ku një yll po perëndonte. Balzaku priste vdekjen me kokën mënjanuar mbi një pirg jastëkësh. Një fytyrë mavi parathotë shterimin e dritës në shtatin e shkërmoqur nga lëngimi. Grahmat e fundit nuk i dëgjoi askush, ai u shua si një qiri.
Më 21 gusht, në një rrebesh shiu dhe një vargani të gjatë që zgjaton kortezhi i përmortshëm i jepet udhë pafundësie njërit prej figurave qendrore të letërsisë franceze, atij që u zotua dhe i’a arriti të bënte me penë atë që kishte lënë në mes Napoleoni i madh me shpatë.Ju pëlqen!
Mesha e përshpirtjes u mbajt në kishën Sen-Filip. Arkivolin me trupin pa jetë të shkrimtarit e mbajtën, Viktor Hygo, Aleksandër Dyma, Sent-Bëvi dhe ministri Barosh. Përveç Hygo, asnjëri nga këta që mban mbi supe arkivolin e Honore de Balzak nuk ka qenë miq me shkrimtarin, madje njëri prej tyre ishte një armik i betuar, qartëson në monografinë e tij, Stefan Cvajg.
Fjalimin e përmortshëm e mbajti Viktor Hygo, sepse vetëm ai ka dinjitetin dhe madhështinë, sepse vetëm ai dhe shpirti i tij mund ta çojnë në rrugëtimin e amshimit një mik dhe një gjeni.
“Njeriu që tani po kallim në varr është një nga ata që e përcjell pikëllimi i mbarë botës. Në kohën tonë s’ka më iluzione. Tani vështrimet nuk i drejtojmë më nga sundimtarët, por nga mendimtarët, prandaj i gjithë vendi dridhet kur zhduket një nga këto koka të mëdha. Zi e përgjithshme është dhimbja për vdekjen e një njeriu të talentuar; zi kombëtare është pikëllimi për ndarjen e përgjithmonshme prej një gjeniu.
Emri i Balzakut, zotërinj do të përfshihet në gjurmën e ndritur që epoka jonë do të lërë ndër shekuj.
Vdekja e tij e bëri helm e vrer Francën. Përpara disa muajsh ai u kthye në shtëpi, meqë e ndjente se po i afrohej fundi, donte ta shihte përsëri atdheun, si biri që kërkon të përqafojë nënën e vet para se të niset për një udhë të gjatë. Jeta e tij ishte e shkurtër por e nginjur, është e mbushur më shumë me vepra se sa me ditë. Eh! ky punëtor i fuqishëm dhe i palodhur, ky filozof, ky mendimtar, ky poet… ky gjeni ka bërë midis nesh një jetë plot tellaze dhe luftëra, siç u bie në short gjithë njerëzve të mëdhenj.
Tani ai prehet në paqe. Tani s’e arrin dot as rivaliteti, as urrejtja. Brenda një dite ai mbulohet me dhé e me lavdi. Ai këtej e tutje, sipër reve që varen mbi kokat tona, do të shkëlqejë mes yjesive.
Ju të gjithë që jeni mbledhur këtu do ta keni zili.
Po sado i madh që është pikëllimi ynë përballë kësaj humbje, të mos biem në dëshpërim. Le ta pranojmë këtë humbje me gjithçka të ashpër dhe të trishtë që përfshihet në të. Mbase është mirë, mbase në kohëra si e jona është e domosdoshme që hera pas here vdekja e një njeriu të madh të zgjojë në shpirtrat e njerëzve të zhytur në dyshime e skepticizëm një tronditje të shenjtë.
Fati di ç’bën kur e vë popullin ballë për ballë misterit më të lartë dhe e bën të mendojë se vdekja është barazia më e thellë dhe liria më e lartë. Shpirtrat e të gjithëve duhet të mbushen vetëm me mendime serioze dhe të madhërishme, kur vdes me lavdi një shpirt i lartë, një shpirt që ka pluskuar mbi turmat me flatrat e gjenisë, dhe papritmas hap krahët që të zhytet tek e panjohura!
Kjo s’është terr por është dritë, Kjo s’është hiç por përjetësia, Nuk është fundi por është fillimi. A nuk është e vërtetë kjo? Thuajeni të gjithë ju që në këtë moment po më dëgjoni.
Varre si ky janë një provë e pavdekësisë…”
Fjalë të tilla Balzaku kurrë nuk i dëgjoi në të gjallët e tij. Dhe nga varrezat e “Per-Leshez”, ashtu si heroi i veprës së tij, ai do të pushtojë Parisin… dhe gjithë botën. /A.V/
