KORÇË- Mëngjesin e 5 dhjetorit 1912, sipas kalendarit allafrënga, ose më 18 dhjetor, sipas kalendarit allaturka, u përhap një lajm i frikshëm: ushtritë greke kishin hyrë në Devoll dhe po vinin drejt Korçës. Ata digjnin, vrisnin dhe shkatërronin gjithçka që gjenin përpara. Divizionet greke udhëhiqeshin nga një kolonel i quajtur Dhamiano. Myslimanët e fshatrave të Devollit u përfshinë nga paniku. Gjithë tmerri do të binte mbi ta. Vendosën t’i linin shtëpitë e tyre e të niseshin drejt Korçës, mbase atje do të ishin më të mbrojtur. Asgjë nuk ishte e sigurtë, por zgjidhje tjetër nuk kishin. Prisnin të binte errësira. Rrëfimet e asaj nate, duke u gdhirë 6/19 dhjetori, janë nga më rrëqethëset. Ata që morën udhët ishin të shumtë. Nuk mundën të merrnin asgjë me vete. E kishin të pamundur. U duhej vetëm të iknin një minutë e më parë. E rëndësishme ishte të mbeteshin gjallë, nuk kërkonin asgjë tjetër më shumë. Me foshnja në krah, me pleq të sëmurë, me fëmijë përdore nxitonin asaj nate të zezë për të mbërritur sa më parë në Korçë. Ishin të sigurtë; kudo që të trokisnin, myslimanët do t’ua hapnin derën. Edhe te ortodoksët mbyllur nuk do ta gjenin portën. Qanin fëmijët e vegjël, lotonin nënat e tyre: “Pusho, bir, edhe pak dhe arritëm”, por rruga dukej sikur nuk kishte të mbaruar. Deri atëherë natë më të frikshme për ta nuk kishte patur.
II
Fatmirësisht arritën të largohen në kohë. Një çast më vonë në fshatrat e tyre mbërritën ushtritë greke; një lukuni egërsirash, të etura për gjak e plaçkitje. Ishin mbledhur gjithë varfanjakët e Greqisë. Mësynin shtëpitë e myslimanëve. Përpiqeshin kush e kush të rrëmbente më shumë. Kolonel Dhamiano ndiqte çdo lëvizje. Priste të merrte pjesën e vet. Pasi kontrollonin dhe shtëpinë e fundit, fshatit i vinin zjarrin. Fshatrat e myslimanëve po shndërroheshin në rrënoja. Pastaj, me të njëjtën egërsi, me urat e zjarrit në dorë, u turrën drejt fshatrave të tjerë. U ndalën në Plasë, në Kuç, në Dishnicë, në Mborje, në Kamenicë e gjetkë, ku nuk lanë gjë pa rrëmbyer. Pasi largoheshin grekët, fshatrat e myslimanëve sulmoheshin nga ortodoksët e vobektë, romët dhe egjiptianët për të marrë edhe ata ndonjë gjë të vogël që mund të kishte mbetur. “Udha e Plasës dhe më të sipërm,- shkruan Petro Harizi, te libri i tij “Historia kronografike e Korçës”, – sikundër edhe udha e Dishnicës gjer në Korçë, nxinte mund të themi, nga njerëz që thamë më sipër, të cilët të ngarkuar vetë ose duke patur ngarkuar kafshët e tyre sillnin lloj-lloj plaçka dhe mobilje të shtëpive që kishin bërë plaçkë: kazanë, tenxhere, pasqyra, tryeza, karreklla si kundër edhe qe, lopë, dhen, dhi, pula, grurë, elb, mjellëra, djathëra, gjalpëra me qype dhe gallanoska silleshin që nga fshatrat e prishura në Korçë”. Një ditë më vonë, mëngjesin e 7/20 dhjetorit 1912 shefi i divizioneve greke, Dhamiano, hyri në Korçë me ushtrinë greke, u shtri deri në afërsi të fshatit Helmës. Divizioni i tretë qëndroi në qytetin e Korçës, ndërsa divizionet e tjera u kthyen në Follorinë.
III
Banorë të Korçës, të rinj dhe pleq, që u ndodhën jashtë qytetit, e pritën miqësisht pararojën greke, (5 kalorës që udhëhiqeshin nga një oficer), madje duke iu treguar edhe udhët nga duhej të kalonin për të mbërritur në qytetin e Korçës apo nëpër fshatra të tjera ku dëshironin ata. Besonin se grekët po vinin për të festuar me vëllezërit shqiptarë që sapo kishin dalë nga pushtimi turk. Ata ishin një popull i qytetëruar dhe nuk mund të rrinin pa ardhur për të gëzuar bashkë me fqinjët e tyre. Shqiptarët kishin ndihmuar shumë për pavarsinë e Greqisë. Miqësia mes dy popujve duhej të ishte e madhe dhe e përjetshme. Kështu shkruante edhe gazeta “Koha, por jo pa ironi: ”Këtë mëngjes arriti një nga fqinjët ta vizitojë e ta përhirojë atë popull, të cilin e kishte pasur ndihmësin e saj. Shqiptarët e mjerë, po si e kanë edhe prej fisi, duallë me nderimin e madh, siç e meriton një mik i ndershëm”. (Gazeta “Koha”, 13 maj 1915). Por kishin qenë të gabuar. Grekët vinin të rrëmbenin Korçën dhe Shqipërinë e Jugut. (Madje nuk e donin të bukur ashtu siç qe, por të djegur e të bërë hi). Për njerëzit që u kishin dalë përpara (meqë u ndodhën aty rastësisht), nuk treguan asnjë lloj respekti. Çanë përmes tyre, hipur mbi kuaj, duke rrezikuar t’i shkelnin me këmbët e kuajve. Njerëzit u shtangën, mbetën të habitur dhe të zhgënjyer nga ajo që prisnin. Dikush që i ndiqte nxitimthi prapa kuajve, përpiqej t’u tregonte se ishte njeriu i tyre. U thoshte vazhdimisht, me zë të lartë: ime elinas… ime elinas… (jam grek… jam grek…), por ata nuk ia kthenin kokën. Kur ai tentoi përsëri, t’u dilte para kuajve, e pësoi edhe më keq. Kamxhiku i oficerit grek iu rrotullua pas qafe dhe i shkreti njeri për pak sa nuk mbeti i vdekur në mes të udhës. Me zor të madh u ngrit në këmbë. I vështroi gjithë mllef dhe i shau shqip. Kishte qenë një nga ata që e hiqnin veten si grekomanë, por tashmë po e shihte veten të menderosur.
IV
Më në fund, pararoja greke hyri në qytetin e Korçës. E vështruan qytetin dhe mbetën të mahnitur. Korça ishte një qytet i bardhë, i gjithi i bardhë, shkëlqente. Të gjitha shtëpitë ishin të bardha, të lyera me të bardhë, me kopështe përpara dhe lule, të thurura me avlli ose kangjella. Pazari ishte një mrekulli tjetër, i bardhë dhe ai. Rrugët ishin të drejta e të pastra, me kalldrëme që laheshin përditë me ujë të bollshëm nga uji i lumit që zbriste prej maleve të Moravës. Nuk kishte asnjë shtëpi përdhese. Njerëzit ishin të sjellshëm dhe mikpritës. Gazeta “Koha” në një përmbledhje kujtimesh të korrespondentit të saj në Korçë e përshkruan kështu hyrjen e grekëve në qytet: “Ata pesë kalorës, si ca ujqër kur hyjnë në vathë, s’lanë rrugë të qytetit pa shëtitur, s’lanë xhepa pa kërkuar, duke marrë ato gjëra më të vyera dhe kujtimet e trashëguara nga gjyshërit… Përveç kalorësve dhe oficerit, pa hyrë tjetër vizitor, kur shikojmë një tokicë njerëz; kapardisur me huta ndë dorë sikur kishin marrë kokën e krajlit, duke kënduar greqisht, u përhapën ndë qytet porsi të marrosur. Këta ishin andartët, mohonjësit e shtëpive të tyre. Pas këtyre erdhi një tabor me ushtarë të rregullueshëm, (ushtria e rregullt greke), të cilët u përndanë në mëhallat e myslimanëve për të mbrojtur nderin e tyre, (të myslimanëve) gjoja… Vizitorët bukuroshë, (ushtarët grekë), si panë dritën e shkëlqimit të qytetit, ngulë këmbët e nisën të kapardisen; një javë s’lanë gjë pa bërë: çnderuan, prenë, vodhën e prishën xhami dhe teqe, dhe më pas vunë minaret në nishan dyfeku, këta që mos u mbiftë fara! … Pa shikoni sa bukur dhe sa i do muhamedanët qeveria greke! Si prushin në gji…” (Gazeta “Koha” 14 oktobër 1915) “ Për myslimanët e Korçës kishin ardhur ditë të këqija.
V
Grekët e humbën krejtësisht arsyen kur në një shtëpi gjetën me mijëra libra të shtypura në gjuhën shqipe. Nuk u besonin dot syve. Si ishte e mundur! Korça me libra të shkruara në gjuhën shqipe! Me mijëra libra! Përse u duheshin kaq shumë libra! I dogjën që të gjitha. Po nga ta dinin greket që ky qytet i ndërtuar vetëm 400 vjet më parë, fillimisht kishte menduar për librat dhe dijen. Kur hidheshin themelet e qytetit (1486) ngriheshin edhe muret e një shkolle për çupa e djem. Korça që nga shekulli i XIX kishte patur mjekë, që nga viti 1892 kishte barnatore. Udhëtari August Dozon, më 1874, i shkruante qeverisë së tij: “Për të ardhmen mendohet krijimi i një spitali. Mbi të gjitha, ky qytet kishte për perëndi, Shkollën dhe Librin. Sipas udhëtarit të përmendur më sipër, Dozon, më 1874 Korça përgatitej për ngritjen e një tipografie, dhe e dini përse? Që të përkthente veprat e autorëve më të mëdhenj klasik të botës. Greku i urrente librat shqip, por edhe të gjuhëve të tjera. Pastaj shkuan në Plasë dhe dogjën të gjitha librat e vllehëve të shkruara në gjuhën rumune. Nuk kishte ditë që mund të kalonte pa ndonjë tmerr. Ishte koha kur mund të dëgjoje lajme nga më të pabesueshmet dhe të gjitha ishin të vërteta. Një muaj më pas dërguan si prefekt në Korçës një njeri të quajtur Kapçambelis, pastaj sollën edhe një gjykatës, edhe një sekretar me emrin Klosaqis. Që të gjithë ishin njëlloj: barbarë. Për grekët dhe andartët, Korça dhe Shqipëria e Jugut ishte dhe do të mbetej pjesë e Greqisë. Gjithë shtrirja deri në jug duhej të pastrohej nga myslimanët. Në këtë pjesë të vendit myslimanët ishin të tepërt.
VI
Ushtria greke dhe andartët u bënë zot shtëpie në Korçë. Udhët e qytetit qëndronin bosh dhe dukeshin të frikshme. Askush nuk guxonte të dilte nga shtëpia. Ndodhte që njerëzve u pritej koka dhe i linin ashtu mes gjakut mbi kalldrëm. Ata nuk donin t’ia dinin në ishe i rritur apo fëmijë. U interesonte vetëm përhapja e panikut dhe arratia e myslimanëve, ikja e tyre përgjithmon nga Korça. Shef policie u vendos një kapedan i quajtur Angjelidhis. Grekomanët më fantatikë i veshën policë. Ata përgjonin, ndiqnin dhe arrestonin çdo njeri që njihej si patriot, mysliman apo ortodoks; në këtë pikë nuk bënin asnjë dallim, por të ishe mysliman, ishte një tmerr i vërtetë. I rrihnin, i masakronin dhe ashtu të lidhur i dërgonin në burgjet e Selanikut dhe të Halkidhiqisë nga ku nuk do të ktheheshin më. Për myslimanët nuk kishte asnjë lloj mëshire. Edhe pazarin ua shkretuan. Dyqanet, hotelet, kafenetë, magzinat, (prona të myslimanëve) u plaçkitën. E njëjta gjë vazhdoi përsa kohë që grekët qëndruan në Korçë. Vijimësinë e plaçkitjeve e rrëfen edhe gazeta “Koha”: “Tregtia në Korçë është shumë e paktë, pazari nuk luan fare, tërë tregtarët dhe ditën e së shtunës rrinë me duart kryq dhe po hanë para të azërta, meqë myslimanët u prishën fare, dhe meqë të holla pe Amerike vijnë fort të pakta, tregtia sot e Korçës po qan dhe Çarshia po gjendet në hall të madh. Po edhe ata bukuroshë korçarë që rrëmbyen këtë behar sa plasën, rrinë dhe po u sosen të hollat dhe po mendohen se s’kanë nga ta zënë, edhe nuk gjejnë më të rrëmbejnë se u mësuan ligsht pa punë… Një shtrenjtësirë e madhe që nuk tregohet, vetëm mish shitet me të lirë sepse kasapët kanë edhe lopë edhe dhen të rrëmbyera…”. (Gazeta “Koha” 8 prill 1915).
VII
Grekët nuk kishin ndërmend të hiqnin dorë nga vrasjet, djegiet, mundimet, ashtu siç nuk kishin ndërmend të hiqnin dorë as nga djegiet dhe shkatërimet. Me këtë lloj tmerri mbërriti marsi i vitit 1913. Ata vazhdonin të tregonin forcën e ushtrisë së tyre dhe të grekomanëve që kishin rekrutuar. Por në këtë kohë nisi të përhapej një lajm tjetër, që i bëri shqiptarët të merrnin frymë thellë. Thuhej se Korça dhe Shqipëria e Jugut do t’i bashkohej Shqipërisë. Grekët duhet të linin Korçën dhe të shkonin andej nga kishin ardhur. Vendimi ishte marrë nga Konferenca e Londrës. Për herë të parë, pas kaq muajsh, Korça u gdhi ndryshe. Vetëm atë mëngjes qyteti kuptoi se sa i lodhur paskësh qenë gjatë asaj kohe. Nuk e besonin dot që greku do të ikte. “Kur kishim Turqinë ndiznim nga një qiri që të na shporej, por tani ndezim nga dhjetë që të thyejë qafën greku, po Zoti s’na dëgjon!” (Gazeta “Koha” 14 oktobër 1915). Kjo ishte shprehja e përhershme e banorëve të Korçës Tashmë ditët e lodhshme duhej të fillonin për grekët, por si gjithnjë, ata nuk dëshironin kurrsesi të dorëzoheshin. Mblodhën grekomanët dhe dolën në mitingje. “Ja bashkim, ja vdekje!”, ishin thirrjet e tyre. U endën nëpër rrugët e Korçës njësoj sikur të ishte dita e karnavaleve dhe më pas u kthyen në shtëpi, pa asnjë lloj droje dhe turpi. Ushtria përsëri dilte në rrugë e demonstronte forcën. Breshëri plumbash dërgoheshin herë pas herë mbi lagjet e myslimanëve. Shpresonin që zëri i mitingjeve të tyre të shkonte deri në Londër e që andej të përhapej në të gjithë botën. Vendimet e Londrës e kishin alarmuar keqas Athinën. Mbretit Kostandin i ishte prishur gjumi. Duhej të niste birin e tij Jorgon, drejt Korçës që t’u maste pulsin shqiptarëve e të mendonin se ç’mund të bënin për Korçën. Dhe djali i mbretit ishte nisur për udhë.
VIII
Më 16 maj 1912, biri i Konstandinit, Jorgua, erdhi nga Manastiri posaçërisht në Korçë, i shoqëruar nga prefekti i Follorinës, kolonel Kondulis dhe nga disa oficerë grekë. U prit në Mitropoli nga dhespot efendiu, nga autorite civile dhe ushtarake greke të Korçës. Kishin ardhur gazetarë nga Greqia dhe shtetet evropiane. Pritej çfarë do të ndodhte. Lajmet përcilleshin me shpejtësi. Për birin e mbretit u shtrua një darkë mbretërore që mbeti e paharruar. Të ngrënat dhe të pirat e asaj nate nuk patën të mbaruar deri në mëngjes. Pagesa u bë nga Llasoja, arka publike e banorëve ortodoksë të Korçës. (Grekët nuk dinin ta fusnin dorën në xhep asnjëherë). Para se të largohej, Jorgua, doli në ballkon të Mitropolisë për t’u thënë njerëzve që ishin mbledhur në oborr se Korça do të ishte e Greqisë jetë e mot. Qëndroi në Korçë për tre ditë me radhë, vizitoi kisha dhe xhami si për t’u thënë myslimanëve se nën shtetin grek ata do të ishin po aq të preferuar sa edhe ortodoksët, por nuk kishte mysliman që mund ta besonte këtë gjë. (Ende nuk ishin harruar te vdekurit, shtëpitë e djegura dhe plaçkitjet) Ndërkohë biri i mbretit të Greqisë u nis drejt Ersekës, Leskovikut dhe Përmetit për t’u ndalur më pas në Gjirokastër. Vendin e prefektit Kapçambelis e zuri kolonel Kondulis. Ai do të ishte i gjithëfuqishëm, ishte njeriu i besuari i birit të mbretit.
IX
Pas kaq kohësh pushtimi të Korçës, grekët kishin mundur të kuptonin një gjë: me myslimanët kundër, Korça nuk do të bëhej kurrë e Greqisë. Ata ose duheshin zhdukur, ose me ta duhej ndjekur një politikë tjetër. Ja si e përshkruan gazeta “Koha” sjelljen e kolonel Kondulis pas vizitës së princit Jorgo: “Koloneli Konduli, i njohur edhe më parë si qeveritar i Korçës në kohën e grekut, po përdor gjithë dhelpëritë dhe dinakërinë e diplomacisë, me të cilat pandeh se do të kandisë myslimanët dhe të krishterët të kërkojnë Greqinë dhe të shajnë e të mohojnë Shqipërinë. Parësisë myslimane u rrëfehet si vëlla dhe si mik me gjithë zemër. Çdo të premte vete dhe Konduli në xhami dhe i lutet allahut bashkë me myslimanët. Do të tregojë me këtë, që Greqia nuk është kundër myslimanizmës dhe nuk ua prish fenë, as dinë, as imanë, po përkundrazi do t’ua nderojë dhe forcojë. Ka zënë e po vete fshat më fshat dhe i ngushëllon myslimanët duke u thënë se i vjen keq edhe atij, edhe Greqisë që u ngjanë kaq dëme myslimanëve… dhe mbreti i saj, (Kostandini), do t’u paguajë myslimanëve dëmet që u janë bërë nga ana e andartëve. Dhe u thotë myslimanëve që tani e tutje të mos kenë frikë se asnjë njeri s’guxon t’i trazojë dhe t’i vrasë…”. Përse po sillej kështu Konduli? Ja cili është shpjegimi i gazetës “Koha”: “Korça, si dikur që e dini, gjendet akoma nën qeverimin ushtarak grek, Siç bëri Vardha me andartët, (katilët e tij), të njëmijë e njëqindat, dhe si e zhveshi dhe e prishi megjithsej Korçën dhe rrethinat e saj, duhej t’u vihej një melhem, një si perde, për t’i mbuluar. Ndaj për këtë gjë Greqia përdori diplomatin e saj dhe dërgoi përsëri Kondulë me ushtrinë e saj për të mbajtur sigurimin (rendin) dhe qetësinë e Korçës me gjithë rrethina”. (Gazeta “Koha”, 1 prill 1914) Qeveria greke nisi t’u jepte rroga edhe hoxhallarëve që ata të flisnin mirë për Greqinë. ( I morën rrogat se ndryshe merrnin plumbin!)
X
Princ Jorgoja ishte larguar, por kishte lënë pas idetë e tij. Kolonel Kondulis e dhespot Gjermanos vendosën për krijimin e të ashtuquajturave “batalione të shenjta” (Ierus loqus). Për organizimin e tyre u ngarkua oficeri grek, Mavraza. U mblodhën rreth 1000 ortodoksë. Vetëm 30 prej tyre u regjistruan me dëshirë, të tjerët u vetëofruan për shkak të frikës. Ata që nuk pranonin rriheshin në sy të njerëzve, kudo që i kapnin: në rrugë, në kafene, në dyqan, në shtëpi apo në punë. Meshkujt nga mosha 20 vjeç deri në 55-60 vjeç ishin të detyruar t’i përgjigjeshin thirrjes. Gjithashtu 2-3 herë në javë duhej të mbyllnin magazinat, të linin çdo punë që kishin për të bërë e të merrnin pushkët në sup për t’u stërvitur nëpër brigje e përrenj, ara e lumenj, që të mos lejonin rënien e Korçës në duart e shqiptarëve. Vendimet e Londrës do t’i kthenin në favor të Greqisë. Kjo ishte bindja e tyre. Vazhdonin të bënin mbledhje, të dilnin në mitingje, t’u shkruanin telegrame komisioneve të krijuara prej tyre në Athinë e në Londër. Anëtarë të komisionit në Athinë ishin: dhespot Gjermanos, doktor K. Noçka, Mihal Lako, Jani Dardha dhe Efrim Gjni, kurse në Londër: Josif Adhamidhi me Jani Dardhën. Në paradat ushtarake në Varosh e në qytet të Korçës, (deri në këtë kohë Varoshi nuk identifikohej me qytetin e Korçes), nxirrnin edhe pleqtë. Nuk lanë pa vënë në rresht as gratë; Minën e Dujës e Pancicën e Pando Katilit dhe ndo njëzet gra të tjera që kullosnin dhentë dhe lanin këmishët e botës. Që të gjitha çireshin e përpiqeshin të thërisnin sa më fort: “Enosis, i thanatu, aman de”, “Bashkim me Greqinë ose vdekje”.
XI
Qëllimi i grekëve ishte të përhapnin panik te myslimanët. Nëse do të guxonin të dilnin në mbrojtje të Korçës, atëherë gjithë ushtria greke, andartë e “batalione të shenjta”, burra dhe gra, me Minën e Dujës e me Pancicën e Pando Katilit do të hidheshin të gjithë mbi ta dhe askush nuk do të mbetej gjallë. Do të ndihej vetëm aroma e hirit. Po të donin le ta provonin! Deri më tani ishin djegur dhe vrarë, pronat dhe çifligjet i kishin lëshuar me qira dhe vetë kishin marrë arratinë. Ky tmerr përshkruhet më së miri nga gazeta “Koha”: “Duhet të shkruaj një kalema të gjatë, por të vërtetë,- thotë korrespondenti i saj i Korçës,- për të treguar gjithë të këqijat që po heqim nga vëllezërit grekë nga katilët e mëdhenj të botës, që nuk kanë shembull në historitë e përbotshme! Edhe për të vënë në veprim gjithë poshtërsitë kanë ndihmës klikën e poshtër dhe të fëlliqur tradhëtore, të cilët së bashku rrjepin popullin e fakir-fukaranë! Këta të poshtër kanë marrë me qira çifligjet e bejlerëve dhe me ndihmën e qeverisë janë bërë më keq se Ismail Durdushi; vrasin dhe presin më të katër anët, kanë nga tre palë kuaj dhe nuk dinë qysh të mundojnë çifçinjtë (bujqit) për të marrë më shumë bereqet. Çifçinjtë muhamedanë, po më shumë të krishterët janë kaq të dëshpëruar dhe të inatosur kundra këtyre bejlerëve kaurë, sa s’është çudi që t’i goditin e t’i vrasin se i kuptuan zuzarët, që gjer dje u thërritnin dhe dërsinin duke u thënë: “O bura, bjeruni turqve dhe merruni çifligjet, e sot i shikon allabraca me ca bejlurçina të qelbura të bredhin në sokakët e Korçës…”. Dhespoti dhe oficerët grek, çmendeshin sa herë që nga Evropa u kërkohej që Korçën ta dorëzonin te ushtria shqiptare. Dhe kështu dukej se do të ndodhte, por ata nuk e dëshironin këtë zgjidhje.
XII
Përsëri u kërkua që Korça t’i dorëzohej ushtrisë shqiptare dhe grekët përsëri bënë lëvizje të tjera kundër. Dhespoti Gjermanos ngriti urgjent një komision grekomanësh. Më 1 dhjetor 1913, i mblodhi te Mitropolia. U betuan mbi bibël. Korçën do ta mbronin me jetën e tyre. Për krijimin e komisionit grekoman, dhespot Gjermanos vuri në dijeni autoritet ushtarake dhe civile greke të Korçës, komisionet e ashtuquajtura “vorioepiriote” të Ersekës, të Leskovikut, të Përmetit, të Gjirokastërs, të Delvinës të Konicës dhe të Himarës. I kërkoi kolonel Kondulit t’i jepte disa oficerë, sa më parë që të ishte e mundur, që të fillonte stërvitja me ushtarët e “batalioneve të shenjta”. Priti me kënaqësi vendosjen e oficerit grek Mavraza në krye të batalioneve dhe u bëri thirrje banorëve të Korçës dhe të katundeve që t’i bashkoheshin ushtarisë greke. Komisioni i grekomanëve festoi 7/20 dhjetorin 1913, përvjetorin e parë të hyrjes së ushtrisë greke në Korçë. Në përfundim të festimeve u dërguan tri telegrame: një mbretit të Moresë, një Venizellos dhe një gjeneral Dhamianos.
XIII
Terrori ndaj myslimanëve të Korçës dhe rrethinave vazhdonte. Gazeta “Koha” në artikujt e saj në formë kujtimesh, shkruante: “Përpara ca kohe vranë dy bejlerë të Pojanit afër fshatit, tani më së fundi, vranë tre myslimanë nga fusha dhe as u kërkua, as u muar vesh se kush i bëri këto vrasje: “Këtu në Korçë, siç flitet, u pikas që u fillua një komitet grek, i cili do të ketë për detyrë që të trembë e të vrasë çdo njeri që i kundrshtohet propagandës greke. Ky komitet grek në Korçë u formua prej 8 vetash dhe Kondulit i ardhi urdhëri që ta njohë e ta mpronjë me çdo therori Komitetin grek kështu, që Komiteti t’i ketë duart e zgjidhura për të bërë si të dojë. Kanë sjellë edhe katilët e Gjiritit për të vrarë ata njerëz që nuk u pëlqejnë atyre. Meqë në ky komitet ndodhen edhe ca korçarë, të cilëve s’u dhimbet aspak për Korçën, është frika se mos na futin në një vëllavrasje. Me një fjalë; sigurim këtu në Korçë nuk kemi aspak dhe s’dimë se qysh do të jetë fundi ynë, po punët s’na duken fare të mbara; dhe më tepër, frika është për nacionalistët, të cilët për grekët dhe tradhëtorët janë halë në sy” (Gazeta “Koha”, 1 prill 1915)
XIV
Ishte bërë një vit që ushtria greke kishte hyrë në Korçë. Ishte 7/20 janar i vitit 1913. Dhespotin Gjermanos e emociononte shumë kjo datë. Mallëngjehej. Dëshironte shumë të vdiste në këtë qytet, mundësisht edhe varrin ta kishte aty te Shën Maria në fund të Korçës, nën hijen e repave, që kur të vinte behari të mos përvëlohej nga vapa. Ndoshta edhe Anastasia do t’i vinte çdo ditë të qant aty te varri i tij. Për këtë grua, herë thoshte se e kishte shoqe, herë thoshte se e kishte mbesë, herë thoshte se e kishte motër, por kjo pak rëndësi ka, mjafton që dhespoti t’i ndjente lotët e saj kur t’i binin pikë-pikë përmbi varr. Zëri i saj edhe të vdekur do ta drithëronte. Eh, dhespoti i famshëm i Korçës, ishte i gatshëm të largohej nga kjo botë në çdo çast, pa asnjë brengë në shpirt, vetëm ta shihte këtë qytet pa asnjë mysliman. I donte të gjithë të vdekur, në një varrezë të madhe pa anë e fund të mbuluar nga bari dhe harresa e gjatë. Nëse gabimisht mbetej ndonjë mysliman i gjallë, shpirti i tij do të mbetej i plagosur e nuk do të gjente dot prehje. As dhelkat e Anastasisë nuk do ta shëronin dot. Por myslimanët e Korçës nuk e ndihmonin dot në plotësimin e dëshirës së tij. As Korçën nuk ia dhuronin dot se nuk vlente sa një puthje e Anastasisë. Megjithatë, atë mëngjes dhespoti i Korçës u ngrit shend e verë. Ishte dita e përvjetorit të parë që kishin pushtuar Korçën, dhe ja, ai do vazhdonte të ishte akoma aty. Do ta festonin atë ditë. Edhe Anastasisë i pëlqenin festat. Thuhej se ajo e trdhëtonte me kolonelët dhe oficerët grekë, po dhespoti sillej sikur nuk dinte gjë. Ç’mund të bënte? E kishte një defekt: kishte një këmbë dhe një patericë. Shpesh Anastasia trembej nga këmba e drunjtë, i dukej sikur e kishin futur në një arkivol dhe flinte me një të vdekur. Megjithatë dhespoti nuk mund ta linte pa festuar atë ditë. Do të mblidheshin të gjithë te vendi i quajtur “Teboja” diku aty mbi parkun “Rinia” ku gjendet sot. Vendi rrethohej nga një pyll i vogël. “Ti nuk do të vish”- i tha Anastasisë, më prit këtu te Mitropolia. Në festimin e përvjetorit do të vinte edhe komandant Kondulis, njeriu i besuari mbretit grek, Kostandinit. Konduli ishte i gjithëfuqishëm dhe mund të bënte çfarë të donte dhe askush nuk e ndalte dot. Do të vinte edhe kapedan Vardha, ai njihej si një nga kapedanët grekë më të çmendur, nuk e kishte frikë vdekjen. Thuhej se nuk e zinte plumbi, por profecia nuk doli e vërtetë. Devollinjtë ia morën jetën me një breshëri plumbash, më 24 prill 1914 (Nejse, histori tjetër kjo). Në festën e madhe do të vinte edhe një komision i veçantë që ishte krijuar nga anëtarët e Mbrojtjes Nacionale ( Ethniqi Amina) me kryetar vetë dhespotin. Në kodrën e bukur si një parajsë e vërtetë, ushtarët e batalioneve të shenjta do të betoheshin mbi bibël. “Do të vdesim të gjithë dhe Korçën nuk do ta lëmë në dorë të shqiptarve!” “Do të vij edhe unë”- këmbënguli sërish Anastasia, por dhespoti i mbështetur mbi patericë, iu lut që ajo të qëndronte në Mitropoli, sepse ishte kohë lufte dhe nuk i dihej çfarë mund të ndodhte… Festa u përcoll me madhështi.
XV
Kënaqësia e përvjetorit të pushtimit të Korçës nuk zgjati shumë. Ngjarjet rrodhën me shpejtësi. Më 24/6 shkurt 1914, në “Ethniqi Amina”, (Mbrojtja Nacionale) e Korçës, që kryesohej nga dhespoti, mbërriti një telegram nga Gjirokastra, ku thuhej se në këtë qytet do të organizohej një mbledhje e përgjithshme, ndaj duhej të ishte edhe Korça. U vendos të shkonin në Gjirokastër K. Polena, (doktori), Spiro Bimbli dhe Papa Petroja. Udhëtimi që kishte ndërmarrë Venizeloja në Evropë për çështjen e Korçës kishte dështuar. U thirrën në Athinë kolonel Konduli dhe shefi i divizionit, (merarqisë), Mattheopuli. Venizelloja i kërkoi Kondulit dhe gjeneral Papullas që gjendej në Janinë, të ktheheshin në Korçë dhe t’ua dorëzonin atë shqiptarëve. Ushtria greke duhej të tërhiqej dhe Ethniqi Amina, duhej të dorëzonte armët dhe të shpërndahej. Gjeneral Papulla erdhi urgjentisht dhe u largua po atë ditë duke u gdhirë 15/28 shkurti. Kolonel Konduli do të kujdesej për tërheqjen e ushtrisë greke. Artileria u dërgua në Kolonjë, ndërsa gjithë materialet e tjera u transportuan drejt Follorinës. Mitropolia nisi të thurte një plan tjetër të zi për Korçën
XVI
Më 17/2 mars 1914 ushtria shqiptare, prej 250 vetash e kryesuar nga Mustafa bej Aranitasi dhe nga oficeri hollandez Leopold de Ghilard hyri në Korçë. Koloneli grek Konduli, me sytë që nuk i ngriti për asnjë çast, me dëshpërimin që nuk i hiqej nga sytë dhe me dorën që i dridhej sikur të ishte epileptik, nënshkroi dorëzimin e Korçës. (Nuk e kishte menduar se mund t’i ndodhte kështu). Një çast më vonë kolonel Kondulin e panë të shoqëruar me kolonelin tjetër grek Nikolaon, të niseshin drejt Kolonjës me një automobil që ngjasonte më së shumti me një makinë vdekjeje. Po largoheshin si dy hije, për të mbërritur më pas, ndoshta në Janinë. Mbi ndërtesën qeveritare të Korçës u ngrit flamuri shqiptar. Mustafa beu krijoi qeverinë e parë shqiptare në Korçë. Po atë natë, Mustafa beu dhe kapiten Ghilardi vizituan dhespotin Gjermanos. Edhe ai ua ktheu vizitën të nesërmen. Mori me vete edhe dhimogjerondët. U thanë fjalë të mira për qeverinë e re shqiptare. Edhe dhespoti nuk i kurseu fjalët e bukura, por shpirti i tij nxinte ashtu si rrobat që mbante veshur. Ishte betuar: shumë shpejt do të godiste pas shpine, me andartët dhe grekomanët. Mustafa beu nuk kishte kohë të priste. I ndihmuar nga patriotët më të njohur të krahinës, formuan Këshillin e Qeverisë. Nga Vlora erdhën edhe 2 oficerë hollandezë: major Johan E. Snellen van Vollenhoven dhe Kapiteni Jetze Doorman. Ata do të organizonin xhandarmërinë shqiptare. Major Snellen u caktua Komandant i Mbrojtjes së Korçës, i cili vuri në përdorim vulën zyrtare me një shqiponjë dykrenare në mes, që mbante nënshkrimin “Comission de Controle Provisore Korça” (Komisioni i Kontrollit të Përkohshëm, Korçë. Prefekt u vu Pandeli Vangjeli, ndihmësprefekt Abdyl Ypi, shef policie Themistokli Gërmenjin dhe komisar policie Hysen Nikolica. Mustafa beu u nis drejt Kolonjës, do të ngrinte edhe atje qeverinë shqiptare. Ato ditë Major Snellen van Vollenhoven i kërkoi dhespotit t’i shkrinte të ashtuquajturat “batalione të shenjta” ose siç quheshin ndryshe “Ierus loqus” dhe të visheshin xhandarë dhe policë për qeverinë e re të Korçës, por a mundej ta pranonte dhespoti këtë kërkesë, ai kishte muaj me radhë që përgatiste vëllavrasjen e madhe të 2 prillit.
XVII
Qeveria shqiptare e Korçës organizoi trupën e parë të xhandarmërisë. Njerëzit vetëofroheshin të ishin në shërbim të Korçës. Për këtë arsye ata u quajtën “vetëdashës”. Gazeta “Koha” përshkruan paradën e parë ushtarake të tyre: “Kurrë s’do të harrohet dita e diel që, për të parën herë në histori të Përlindjes së Shqipërisë, nacionalistët mundën të shikojnë një nga dëshirat e gjalla që ëndërronin; kurrë s’do të harrohet, themi, se të gjithë që muarrë këtë detyrë ishin me gjithë zemër vetëdashës dhe jo zordashës si ishte në kohët e kaluara vinin nga frika e kërbaçit dhe e bajonetës. Vetëdashësi i dëshiruar na siguron plotësisht nga pamja e fytyrave gazmore (të gëzuara), na ngjall dhe na rrit jetën, kur secili s’vonon për të mbushur detyrën e vet, na vërteton se në Korçë asnjë propagandë e huaj s’mund të gjejë vend dhe mbështetje… Të diel që u bë paradë përpara shkëlqesisë z. major Snellen van Vollenhoven, numri i xhandarmërisë arrinte në 120 veta. Atje përpara Gjykatores, shkëlqesi e tij i salutoi dhe më pas shfaqi gëzimin duke mbajtur një fjalë patriotike të nxehtë mbi nevojën e xhandarmërisë”. Gazeta “Koha”, 5/18 mars 1914). Nga kjo trupë vetëdashësish, (xhandarë) do të dilnin edhe qëllonjëtarët më të mirë ose siç quhen sot, snajperat. Nuk i dimë të gjitha emrat e tyre, por në shtypin e kohës, (me të njëjtën renditje) përmenden këta zotërinj: Kristo Pema, Qerim Butka, Koli Kaluci dhe Zenel Plasa. ( Gazeta “Koha”, 4/17 prill 1914).
XVIII
Xhandarmëria shqiptare po organizohej, por “batalionet e shenjta” të Mitropolisë nuk po shkriheshin. Dhespoti kërkonte vazhdimisht edhe pak kohë. Ai dhe njerëzit e tij kishin një plan të zi për të realizuar. Ushtria greke kishte bërë sikur ishte larguar nga Korça, por jo të gjithë kishin ikur. Shumë ushtarë dhe oficerë u fshehën në Mitropoli, të tjerë u vendosën nëpër përenj, një pjesë tjetër gjeti strehim te spitali grek i Korçës. Dy mjekë, farmacisti, kujdestari i quajtur Papadhaqis, si dhe 30 ndihmësmjekë qëndruan aty nën pretendimin se shumë ushtarë dhe oficerë të ushtrisë greke ishin plagosur rëndë dhe ata nuk mund t’i braktisnin pacientët e tyre. Nga Korça nuk iku as drejtori i Telegrafit, Qirjako Dhiamandidhi. Ai ishte njeriu që do të telefononte fillimin e gjakderdhjes së përgatitur nga dhespot Gjermanos. Të gatshëm dhe të armatosur qëndronin edhe ushtarët e “batalioneve të shenjta”. Dhespoti i Korçës mori si roje personale, Gjergj Sulon (shpesh e thërrisnin Jorgji Sulo), nga Orman Çifligu që na data 14/27 shkurt. Sulua kishte qenë andart dhe njihej si trim i marrë. Edit Durham te libri i saj “Brenga e Ballkanit” sjell këtë informacion: “Me urdhër të Fuqive të Mëdha, ushtria e rregullt greke u detyrua të zbraste krahinat e pushtuara. Ajo u largua nga Korça, por la pas një të ashtuquajtur “spital të plagosurisht që nuk mund të luanin nga vendi”, të cilin e lidhën me telefon me kufirin grek. Një pjesë e madhe e ushtrisë kishte mbetur në pika të ndryshme, larg qendrave të banuara, dukë ndërruar apo maskuar veshjen e tyre, me qëllim që t’i jepnin mundësi qeverisë greke ta mohonte se ishin ushtarë”.
XIX
Në zyrat e qeverisë shqiptare të Korçës, nisën të vinin kohë pas kohe informacione sekrete. Mitropolia ishte duke përgatitur një kryengritje. Atëherë qeveria dërgoi në Moravë 1500 burra të armatosur të mbanin nën vëzhgim territorin e Korçës. U kërkua edhe largimi i telegrafistit Qirjako Dhiamandidhi, dhe ai u largua për tërë natën në drejtim të Bilishtit. U kërkua sërish shpërndarja e “batalioneve të shenjta” dhe dorëzimi i armëve. por dhespoti përsëri u lut që t’i jepeshin edhe disa ditë kohë. Si mund t’i dorëzonte armët kaq papritur kur ai pikërisht tani gjendej në pragfillimin e kryengritjes. Mitropolia e përshpejtoi realizimin e planit. “Dhespot Gjermanos thirri në zyrë kapedan Gjergji Sulon edhe e vuri të betohet e të mbajë të fshehtë çdo gjë që do të dëgjonte nga goja e shenjtë dhe i thotë këto fjalë: “Kapedan Sulo! Mëmëdheu po humbet, orthodhoksia po prishet, feja po përqeshet, dhe Korça u bë për të qarë hallin tani si ra në duartë e shqiptarëve”. Atëherë Suloja, u betua se nuk do të linte njeri pa ngritur në këmbë kundër qeverisë shqiptare. “Ngreu Sulo i dashur dhe i bekuar, i tha dhespot Gjermanos, mos rri, ngrije popullin e gjithë kundër kësaj qeverije, e cila do të na prishë ortodoksinë”. (Petro Harizi, “Historia kronografike e Korçës”) Në Mitropoli mbërritën edhe dy trima të tjerë: Dhimitër Kallfa dhe Lluka Petro nga fshati Bellovodë. I pari mori përsipër të ngrinte në këmbë fshatrat e fushës, i dyti fshatrat e Qarrit. Petro Mangaleci do t’u jepte mësim ushtarve të “batalioneve të shenjta”, i ndihmuar edhe nga Kallfa. Njerëzit e Jorgji Sulos do të prisnin linjën e telefonit Korçë-Pogradec, kurse ata të Luka Petros linjën Korçë – Kolonjë. Jorgji Bushua do të sillte nga Bilishti rreth 1000 andartë të armatosur. Ishte menduar që qeveria e Korçës të dorëzohej brenda pak minutave. Mbi Mitropoli do të ngrihej flamuri i Vorioepirit. Bashkimi i Korçës me Greqinë do t’i servirej Evropës si fakt i kryer. Nuk vonoi shumë. Telegrafisti Qirjako Dhiamandidhi erdhi përsëri për tërë natën në Korçë, dorëzoi një letër te drejtori i spitait grek, D. Anagnostopulos, ku thuhej: Më dt 19/1 prill duke u gdhirë 20/2 prill andarët e Bilishtit do të sulmojnë për të pushtuar Korçën. Fillimi i kryengritjes priste vetëm urdhërin final
XX
20/2 prill 1914. Në orën 04.00 të mëngjesit, Jorgji Sulo la nën komandën e Andrea Samaras disa njerëz të tij të bënin roje pranë varrezave ortodokse në hyrje të Korçës. Pastaj, me pjesën tjetër të njerëzve bëri përpjetë drejt kishës së Shëndëllisë. Kur doli në krye, kuptoi që rojet e qeverisë shqiptare nuk kishin pikasur gjë. Ata vazhdonin të qëndronin të heshtur në karakollet e tyre. Kishin zënë vend diku aty ku sot gjendet lulishtja “Themistokli Gërmenji” dhe në pjesën e sipërme të Korçës, afër shtëpisë së doktor Polenës. (Deri aty shtrihej Korça në atë kohë). Atëherë, Sulua, urdhëroi dy-tre veta të zbrisnin poshtë, t’u binin kambanave. Ishte sinjali për fillimin e kryengritjes.
Një çast më pas, kapedan Suloja sulmoi rojet e qeverisë dhe mundi të çante pa ndonjë vështirësi. U dëgjuan kambanat. Ishte çasti final. Me të dëgjuar ushtimën e tyre ushtarët e “batalioneve të shenjta” do të visheshin me rroba ushtarake dhe do t’u bashkoheshin forcave të Jorgji Sulos. Gaqo Busho, ish deputet i serfixhesë në parlamentin otoman do të pozicionohej te vreshtat e qytetit, t’i priste udhën kapedan Kajos, sepse të gjithë e dinin që ai nuk do të rrinte pa ardhur. Doktor Harisiadhi, (Nodha i Mit Harizit), me 400 veta do të zinte vend sipër Korçës, të pengonte ardhjen e banorëve të Mborjes në ndihmë të Korçës. Do të lajmërohej edhe ushtria greke që rrinte fshehur. Edit Duram, te “Brengat e Ballkanit” shkruan: “Ndërkohë, grekët e “plagosur” të Korçës telefonuan për ndihma mjekësore. Peshkopi grek nisi zbatimin e komplotit të tij. “ndihmat mjekësore” erdhën në formën e bandave të armatosur dhe të armëve… kështu Korça u zu në befasi. E megjithatë qyteti qendroi burrërisht…”. Gjithçka ishte prashikuar me detaje. Të tjerë të armatosur, do të mësynin nëpër banesat e të gjithë atyre që kishin dalë hapur kundër Greqisë. Në shenjestër ishin myslimanët dhe disa familje vllahe. Ata do të ekzekutoheshin. Nuk do të faleshin as gratë që njiheshin për patriotizmin e tyre. Edhe fëmijë do të vriteshin, mjafton që kryengritja “vorioepiriote” të përfundonte me fitore. Nuk do të bëhej asnjë kompromis. Tmerri kishte pushtuar Korçën.
XXI
Pasi la pas rojet e qeverisë, Suloja u turr drejt ndërtesës së xhandarmërisë, ku qëndronin oficerët hollandezë. Nëse e merrte edhe edhe atë ndërtesë, fitorja do të ishte e sigurtë. Flamuri i vorioepirit do të valvitej mbi Mitropoli. Por oficerët hollandezë me të dëgjuar krismat, morën armët dhe u dolën agresorëve para duke luftuar për jetë a vdekje. As Suloja nuk kishte ndërmend të tërhiqej, qëllonte vazhdimisht dhe bëntë përpara. Kur u gjend pranë farmacisë së Lakçes qëlloi përsëri dhe plagosi dy xhandarë. Një çast më vonë plagosi edhe major Snellen van Vollenhoven. Mirëpo kaq kishte qenë e thënë të ishte lavdia e Sulos. Në të njëjtën kohë kishte qëlluar edhe Snellen Vollenhoven. Sulua mbeti i plagosur, iu erën sytë dhe ra i mbuluar nga gjaku që nuk i pushonte. Ushtarët e “batalioneve të shenjta”, që deri në atë çast e kishin mbështetur pa u kursyer, mbetën syçakarritur. Si ishte e mundur të ndodhte kështu! Si mund të vritet një kapedan pa filluar lufta mirë? Vetëdashësit (xhandarët) e qeverisë e kishin marrë veten. Oficerët holandezë, komandant i Mbrojtjes së Korçës, majori Johan E. Snellen van Vollenhoven, (i plagosur në dorë) kapiteni Jetze Doorman, kapiten i xhandarmërisë Leopold de Gilard, kapiteni i misionit hollandez Reimers në Pogradec, konsulli amerikan, major Harold Sherëood Spencer, Themistokli Gërmenji, Abdyl Ypi, Hysen Nikolica, major Mustafa Elmazi, kapiteni Sadik Rexhepi, doktor Osman Feriti, leitant Ismail Hakiu, Ferit Frashëri, komandanti i çetës Hysen Pirgu etj ishin vënë në krye të forcave qeveritare dhe të njerëzve që vinin nga fshatrat në mbrojtje të Korçës.
XXII
Si mund të mos i delnin në mbrojtje Korçës. Ja çfarë rrëfen gazeta “Koha” për banorët e fshatrave: “Tashti ka dërguar Greqia ca oficerë katilë, të cilët kanë zënë e po bastisin fshatrat e myslimanëve. I mundojnë të gjorët fshatarë duke u vënë hekur të nxehtë nëpër gishtrinj, duke u futur spica nëpr thonjë, duke u hedhur vaj të djeguar në kraharor, duke i shtrënguar që të japin çfarëdo arme që kanë dhe duke u rrëmbyer sa mund para (të holla) më tepër. Të gjorat fshatra myslimane, nuk u janë mbaruar akoma taksiratat, s’është mjaft që u prishën megjithsej, po edhe sot akoma, po i mundojnë dhe po i pjekin të gjallë!” Terrori mbi këta banorë kishte nisur që na dita e parë e ardhjes së grekëve dhe vazhdoi deri ditën që ata u larguan përfundimisht nga Korça. Numri i njerëzve në mbrojtje të Korçës po bëhej gjithnjë e më i madh. Andartët vazhdonin të mbeteshin po aq sa ishin. Nuk kishte si të ndodhte ndryshe. Gazeta “Koha” sjell këtë të vërtetë: “Klika e hajdutëve, e tradhtarëve, e të shiturve, e të çndershmëve dhe e katilëve, e formuar prej Efrim Dardhës, Pando Katilit, Petro Mangalecit dhe kompanisë që mbretëron, po këta sot janë kaq të shplarë sa të gjithë u kthejnë krahët me ndohtësirë! (Gazeta “Koha” 24 june 1915). Akush nuk mund t’u vinte në ndihmë. Palët kundërshtare ishin vendosur përballë njëra-tjetrës.
XXIII
“ Tani Korça u nda në dy ordhi (pjesë) njëra në Kasaba dhe tjetra në Varosh dhe lufta, ora me orën bëhej më e nxehtë dhe më e rreptë”, shkruan Petro Harizi te libri i tij, “Historia kronografike e Korçës”. Gjakderdhja mes vëllezërve ishte në prag. Qyteti po shkonte drejt vëllavrasjes. Dikush duhej ta shmangte këtë marrëzi. Abdyl bej Ypi, Themistokli Gërmenji dhe të tjerë bënë drejt Mitropolisë. I kërkuan dhespotit armëpushim. Për dhespotin nuk kishte rëndësi nëse vriteshin të gjithë ose jo. Sot kishte nevojë Greqia dhe sot duhet të vdisnin ata, por kërkesës për armëpushim nuk mund t’i thoshte dot jo. Ushtria e tij kishte mbetur pa prijës. Kapedan Jorgji Suloja, i plagosur nga major Snellen van Vollenhoven, nuk lëvizte dot nga vendi. Andartët e Devollit që i kishin dhënë fjalën ish-deputetit të Parlamentit otoman, Jorgji (Gaqo) Bushos, Josif Adhamidhit edhe mitropolitit të Kosturit, Joaqimit, nuk po dukeshin. As pretendimet e Lluka Petros nga Bellovoda se do të ngrite më këmbë gjithë fshatrat e Qarrit, nuk po dilte i vërtetë. Ndërsa për çdo minutë që kalonte, numri i njerëzve që vinin në mbrojtje të Korçës bëhej më i madh. Nëse situata nuk qetësohej, ata mund ta merrnin dhe Varoshin dhe do të mësynin drejt Mitropolisë. Dhespoti duhej të hidhte në short kokën e vet. E pranoi armëpushimin. Shpresonte që gjatë kësaj kohe t’i vinin ndihma nga Devolli dhe Qafa e Qarrit. Nëse ndodhte kështu atëherë ai mund ta prishte armëpushimin kur të donte. Vendosën të dilnin bashkë në rrugë e të jepnin sinjalin e paqes. Dhespoti shoqërohej nga Vasil Singjello, dr. K. Noçka, Efrim Gjini dhe nga doktori i spitalit grek Athanas Ikonomi. Hynë në një nga tabakhanet e pazarit dhe pinë kafen e armëpushimit.
XXIV
Fatkeqësisht. armëpushimi zgjati vetëm disa orë. Andartët provokuan sërish. Nga kjo lëvizje e tyre gjeti vdekjen Vasil Gjoni. Kishte qenë ai më disa të tjerë që bënë përpara me armë drejt kishës së Shën Gjergjit. Mungesa e një kryekomandanti po u krijonte pështjellim. Vendin e Jorgji Sulos nuk po e zinte askush tjetër. Kjo gjendje e rebeloi kujdestarin e spitalit grek, Andhrea Papadhaqi. Nxori galonat e tij, shenjën e kuronës së Greqisë, i la ato në Mitropoli dhe mori kryesinë e kryengritësve. Andartët u bënë me komandant më në fund. Do të udhëhiqeshin nga një kujdestar spitali! Kur ende nuk ishte gdhirë dita e dytë e kryengritjes, Papadhaqi dërgoi në Bilisht 30 ushtarë të “batalionit të shenjtë” të merrnin vesh një herë e mirë përse nuk po vinin andartët. Me t’u gdhirë e premtja (dita e dyt e kryengritjes) nga Devolli mbërriti lajmi: Andartët do të ishin prezent në Korçë në mesditë. Ierolohitët (“batalionet e shenjta”) ishin gati ta festonin këtë lajm, por në këtë kohë mbërriti një lajm i keq. Në Mitropoli kishte mbërritur një letër e nënshkruar nga Abdyl Ypi dhe oficerët hollandezë. I kërkonin dhespotit që ushtarët e “batalioneve të shenjta” të dorëzonin armët, pasi në të kundërt do të ndëshkohen. Ierollohitët e Korçës nuk u bindën. Si mund të dorëzoheshin tani kur 1000 andartë do t’u vinin nga Devolli, madje të kryesuar nga një oficer i vjetër grek! Mirëpo mesdita iku, nata ra dhe asnjë andart nuk po vinte. Shqiparët vazhdonin të merrnin nën zotërimin e tyre pjesë të tjera të qytetit. Qeveria e Durësit urdhëroi rrethimin e qytetit të Korçës. Rrethimi u bë dhe gjithë grekomanët që do të kapeshin të armatosur do të deklaroheshin robër lufte. Andartët e Devollit u bënë të gjallë ditën e tretë të kryengritjes, të shtunën 22/4 prill 1914. Kapedani grek Mavraza kishte mundur të gjente ndo 120 veta, njerëz të sokakut, filip-lugetër të mbledhur sa andej-këndej, por që nuk ishin për trimëri dhe pushkë. Me të mbërritur në bregun e Shëndëllisë u dëgjuan të shtëna mitralozi. U vetëlajmërua ardhja e tyre, por vetëm kaq. Pastaj s’u dëgjua asgjë sikur të kishin vdekur të gjithë krejt papritur. Kishin ardhur sa për berihaj. Zbritën pa zhurmë në qytet, dhe vetëm kur hynë në Mitropoli nisën të thërrisnin: Rroftë autonomia! Rroftë Greqia! Stavro Samaraj u solli një flamur grek dhe ata e ngritën në ballkon të dhespot Gjermanos. Pastaj dolën të luftonin, por kapedan Mavraza pati fatin e Jorgji Sulos, u plagos që në fillim në shpatull dhe nuk u ngrit më t’u jepte kurajo ierollohitëve. Mori arratinë andej nga kishte ardhur bashkë me andartët që kishte mbledhur rrugëve të Devollit.
XXV
Ndërsa të dy palët sulmonin njëra-tjetrën, herë pas herë andartët që ishin ngarkuar me ekzekutimim e njerëzve që kishin dalë hapur kundër Greqisë, vazhdonin të vrisnin njerëz. Këtë punë dinin ta bënin shumë më mirë se sa të luftonin ballëpërballë. Kapedan Niko, nga Thraqi i Greqisë me disa të tjerë, hynë në lagjen e vëllehëve dhe nisën ekzekutimin e njerëzve të saj. U vra Nikolla Çekani, Papallambro Ballamaçi , vëllai i tij, Sotiri, Vangjel Babajano, Vasil Tabaku, Nikolla Andrea Çika fëmijë 12 vjeç. Vasil Facja që pa me sytë e tij se çfarë tmerre provoje para se të të vrisnin, vrau veten pa arritur trimat e kapedanit nga Thraqi në shtëpinë e tij. “Kjo egërsi e dytë nga ana e andartëve grekë kundër vllehëve të Korçës, zemëroi shumë qëverinë e Rumanisë e cila protestoi zyrtarisht dhe rreptësisht edhe për një fill do të priteshin edhe lidhjet diplomatike dhe miqësia në mes të dy qeverive po të mos jepte statisfaksion qeveria greke në qeverinë rumune. Po edhe u detyrua duke parë se populli rumun u ngrit në këmbë kundër grekëve, të prishë mblesërinë që po përgatiste me familjen e Konstandinit, bija e të cilit do të fejohej për t’u martuar me princin tashëgimtar të Rumanisë. (Petro Harrizi, “Historia kronografike e Korçës”)
XXVI
Në fund të ditës së tretë, andartët kishin mbetur pothuaj të pashpresë. Korça nuk do të sundohej kurrë prej tyre. Edhe kujdestari i spitalit Andhrea Papadhaqi e braktisi rolin e kryekomandantit. Edhe ai iku në Bilisht. Ierollohitët mbeten përsëri pa kapedan. Të gjitha lajmet që merrnin ishin dëshpëruese. Forcat e ish-deputetit Gaqo Busho ishin thyer prej trimave të kapedan Kajos. Edhe ushtria prej 400 vetash e doktor Harisiadhit ishte shpartalluar prej vetëdashësve (forcave të qeverisë së Korçës) dhe banorëve të Mborjes. Ja si rrëfehet përfundimi i luftimeve nga dy vëllezërit vetëdashës (xhandarë të qeverisë shqiptare) Qerim dhe Feti Butka: “Lufta vazhdoi pa ndërprerje për 5 ditë e 5 netë. Lajmi kishte nisur të përhapej me shpejtësi Fjala mbëriti edhe te komandantët e çetave shqiptare. I pari që hyri në Korçë ishte kapedan Kajua. Çohuni!- u kishte thënë trimave, – andartët po përpiqen të na rrëmbejnë Korçën. Trimat e tij bashkë me Kajon i dolën Korçës nga sipër, aty te vendi që quhet “Vreshtat”. Andartët dhe ushtarët grekë mbetën të shtangur. Kush po i sulmonte nga ky krah? Pështjellimi ishte i madh. Frika dhe paniku po i mbërthente njëri pas tjetrit. U shtynë me nxitim më poshtë për t’i shpëtuar zjarrit të Kajos, por u përballën përsëri me breshëri të fortë plumbash. Përpara u kishte dalë Agush Çaushi me çetën e tij, që sapo kishte mbërritur nga Starova. Nuk kishin shumë kohë për t’u menduar. U kishte mbetur vetëm një mundësi shpëtimi, të rrëshqisnin heshturazi nga krahu i rrugës së Kolonjës. Një pjesë e madhe e tyre u turrën drejt këtij shtegu, por sakaq do ta kuptonin se po shkonin drejt vdekjes. Kishte mbërritur çeta e Sali Butkës e kryesuar nga biri i tij, Gani Butka. Ai çast mbeti i paharruar. Andartët sapo dëgjuan për çetën e Sali Butkës mbetën të shtangur. E kishin dëgjuar emrin e tij edhe më parë. Gjithkush prej tyre nisi të mendonte vetëm për kokën e vet. U përpoqën të çanin në drejtim të Mborjes, aty ku sot gjenden varrezat e qytetit, me qëllim arratisjen drejt kufirit grek, por edhe kjo tentativë u rezultoi e pamundur. Rrugën ua kishte prerë çeta e Zalo Prodanit. Rreshti i parë i andartëve u rrëzua nga plumbat e kësaj çete. Pikërisht në këtë kohë një turmë andartësh nisën të qëllonin nga kisha e “Shën Thanasit”. Ndoshta edhe ata e kishin menduar një rrethim të mundshëm. Të gjitha grykët e pushkëve u drejtuan andej. Pas pak u dëgjua një shpërthim i madh dhe kisha e “Shën Thanasit” u përfshi nga flakët. U dogj tërësisht. Ndoshta priftërinjtë grekë, kishin vendosur atje municionet e ushtrisë greke. Pas shumë përpjekjesh, lufta mori fund. Numri i robërve ishte i madh. Ata dilnin me duart lart njëri pas tjetrit. Po atë ditë u ngrit dhe një komision nën drejtimin e prefektit Pandeli Vangjeli, nënprefektit Abdyl Ypi, majorit Snellen Van Vallenhoven dhe Kristo Floqit, të cilët do të gjykonin të gjithë ata që kishin vrarë njerëz të pafajshëm”.
XXVII
Askush nuk e dinte çfarë kishte ndodhur konkretisht. Informacionet paraprake të gazetës “Koha” bënin të ditur se nga shqiptarët kishin mbetur 26 të vrarë, mes tyre Papallambro Ballamaçi, vëllai i tij, Sotiri, dhe 6 vllehë të tjerë. Të plagosur ishin 17-të. Në periferi të qytetit u gjetën 30 të vrarë të tjerë, banorë të fshatrave që kishin dalë në mbrojtje të Korçës; u gjetën te ekzekutuara edhe 8 gra; 3 prej tyre ishin therur, sepse njiheshin si gra me ndenja të forta kombëtare. Të plagosura ishin 8 gra të tjera. Andartët paskëshin bërë luftë me gratë, pleqtë, fëmijët dhe plakat. Këto lajme rebeluan një turmë njerëzish të armatosur. Dëshironin të hakmerreshin një çast e më parë. “Do t’i djegim shtëpitë e grekomanve”, ishte thirrja e tyre. Pa dyshim që mund të kishte ndodhur edhe kështu, por nënprefekti Abdyl Ypi u doli përpara: “Jo,- u tha ai,- ata nuk janë grekë, janë vëllezërit tanë, një ditë do ta kuptojnë se çfarë do të thotë atdhe dhe atdhetarë”. Fjalët e Ypit kishin mundur ta zmbrapsnin turmën e irrituar”. Mirëpo numri i të vrarë kishte qenë shumë më i madh. Vetëm një ditë më pas u mor vesh e vërteta. Sipas Petro Harrizit, të vrarët ishin 112 veta. Vetëm nga Korça 43, pjesa tjetër u përkiste banorëve të ardhur nga fshatrat. Pritej të fillonin arrestimet e njerëzve të fajshëm, organizatorë të gjakderdhjes.
XXVIII
Të hënën, ditën e fundit të kryengritjes, më 24/6 prill 1914 pas drake, konsulli amerikan majori Harold Sherëood Spencer dhe oficerët hollandezë, kapiteni Jetze Doorman, majori Snellen van Vollenhoven, kapiteni Leopold de Ghilard arrestuan dhespot Gjermanos, të cilin e çuan në ndërtesën e qeverisë të shoqëruar nga ikonom Papa Josifi dhe shërbëtori i tij Dhimitër Tallabaku. Bashkë me dhespot Gjermanos u arrestuan edhe Vasil Singjello, Efrim Gjini, Vasil Kondi, Jani Spiceri, Onço Ballauri dhe tre mjekë: Llambi Dardha, Papadhopuli dhe K. Polena. Ashtu si dhespoti edhe këta u çuan në qeveri. Pas mesnate, dhespot Gjermanon e nisën drejt Elbasanit. E vetmja kërkesë e Gjermanos ishte: të merrte me vete Anastasinë. Kërkesa e tij u plotësua, Dhespoti u mor në dorëzim nga oficeri hollandes Reimers. Bashkë me Anastasinë i çuan në Elbasan me të njëjtën araba, të shoqëruar nga një araba e dytë, ku ndodheshin të arrestuarit e parësisë. Pas disa ditëve u çuan në Elbasan edhe të arestuarit e tjerë të përmendur më sipër, ku bënte pjesë dhe Efrim Gjini. Arrestimet vijuan edhe përgjatë ditëve të tjera, u arrestuan vendas dhe të huaj, njerëz që punonin fshehurazi “gjirizeve” të agjenturës greke
XXIX
Këtë rrëfim po e mbyllim këtu me një paragraf të shkurtër, shkruar nga Petro Harrizi te libri i tij, “Historia Kronografike e Korçës”, fq, 89, ku shkruhet: “Si u bë paqja midis luftëtarëve, si u bindën tërë kryengritësit, pasi u detyruan të ngrenë nëpër shtëpitë e tyre flamurin e bardhë, edhe si u shtrua kësilloj vendi, Qeveria zuri të përkujdeset më parë për të varrosurit e të vrarëve, të cilët kishin mbetur pa mbuluar, atje ku qenë vrarë, për shkakun që nuk guxonte të dalë asnjeri jashtë”. Ndërsa në faqen 91, vijon: “Papastaj Qeveria Shqiptare zuri të përkujdesej për qetësinë e popullit dhe për sigurinë publike duke nxjerrë patrulla natën prej vetëdashësve shqiptarë në Varosh ose prej myslimanëve në Kasaba. Në Varosh dilnin që ruanin edhe myslimanë, gegë ose vendas , por gjithnjë nën komandën e vetëdashësve shqiptarë. U dha edhe një urdhër që të ndizen fenerat natën. Ca që bënin kokëfortin dhe nuk i ndiznin, dënoheshin dhe kësilloj pastaj zunë të konformohen me urdhërat e Qeverisë. … Në ballkon të Mitropolisë u ngul dhe valonte flamuri shqiptar”.
*(Shënim: rrëfimi i referohet librit të Petro Harizit, “Historia kronografike e Korçës”, dhe burimeve të tjera të cituara në material) /voal.ch
