Psikologu i Stanfordit, Philip Zimbardo, mori fonde të konsiderueshme nga Marina e SHBA-së dhe Korpusi i Marinës për të hetuar ndërveprimet dhe dinamikën midis rojeve dhe të burgosurve në burgje në vitin 1971.
Ai eksperiment, i njohur sot si Eksperimenti i Burgut të Stanfordit, më vonë u bë një nga studimet më të diskutueshme në historinë e psikologjisë.
Eksperimenti filloi me përzgjedhjen e 24 të rinjve, të gjithë pa precedentë penalë dhe me reputacion të mirë. Zimbardo e ktheu bodrumin e një ndërtese në Universitetin e Stanfordit në një burg të improvizuar, ku pjesëmarrësit zgjidheshin rastësisht për të luajtur rolet e rojeve ose të burgosurve.
Në këmbim, ata morën një tarifë prej 15 dollarë në ditë. Duket se gjithçka ishte menduar si një “lojë me role”, por shumë shpejt u kthye në një makth të vërtetë.
Shenjat e para të dhunës
Eksperimenti filloi më 13 gusht 1971. Ditën e parë, policia e vërtetë i mori të burgosurit nga shtëpitë e tyre dhe i futi në procesin e arrestimit, përfshirë marrjen e shenjave të gishtërinjve dhe fotografimin.
Që nga ai moment, pjesëmarrësve iu caktua një numër në vend të një emri për të arritur dehumanizimin e plotë.
Edhe pse dita e parë nuk solli ndonjë incident të madh, tashmë gjatë natës së parë situata filloi të përkeqësohej. Gardianët, të cilëve iu dhanë shkopinj dhe syze dielli të errëta, filluan menjëherë të ndëshkonin të burgosurit, duke i hequr dyshekët dhe duke i detyruar të flinin mbi betonin e ftohtë. Zhurmat e forta dhe shqetësimet gjatë natës e vështirësuan edhe më shumë situatën.
Kryengritje dhe dhuna e gardianëve
Dita e dytë solli pasojat e para të rënda. Një i burgosur pati një krizë nervore dhe duhej të linte eksperimentin. Dhe përpara se të lejohej ta bënte këtë, ai kaloi një “seancë dëgjimore për lirim me kusht”, me anë të së cilës Zimbardo qëllimisht përforcoi ndjenjën e pafuqisë së të burgosurit.
Revolta e të burgosurve u përshkallëzua pas asaj ngjarjeje. Ata ndaluan së ndjekuri udhëzimet dhe disa u mbyllën në qeli. Gardianët u përgjigjën shpejt me dhunë, duke i shtyrë të burgosurit në qelitë e mbipopulluara dhe duke i ndëshkuar duke u mohuar vazhdimisht të drejtat elementare, si përdorimi i tualetit. Në vend të kësaj, ata u detyruan të përdornin kova të cilat më pas do të qëndronin në qeli gjatë gjithë natës.
Sadizmi dhe shprishjet psikologjike
Në ditën e tretë të eksperimentit, Zimbardo vuri re një model sjelljeje shqetësuese. Rreth një e treta e rojeve filluan të shfaqin prirje të theksuara sadiste, duke shpikur metoda të reja ndëshkimi. Në vend që të mbeten vëzhgues objektivë, ata vetë u bënë pjesëmarrës aktivë në eksperiment.
Në ditën e katërt, gjendja mendore e të burgosurve ishte bërë alarmante. Disa shfaqën shenja të mendimeve për vetëvrasje, ndërsa të tjerë humbën plotësisht ndjenjën e realitetit, duke pranuar rolin e tyre si të burgosur të pafuqishëm.
Përfundimi i eksperimentit
Eksperimenti më në fund u ndërpre në ditën e gjashtë, kur e dashura e Zimbardos, Kristina Maslash, e diplomuar në psikologji, vizitoi burgun. Ajo u trondit nga ajo që pa dhe menjëherë vuri në dyshim moralin e studimit.
Tronditja e saj shërbeu si pikë kthese që zgjoi Zimbardon nga “fantazia e tij e errët”. Pas reagimit të saj, ai shpalli fundin e eksperimentit, megjithëse rojet, të përshtatur plotësisht me rolin e tyre, ishin dukshëm të zhgënjyer.
Zimbardo më vonë vuri në dukje se, pavarësisht nga fakti se më shumë se 50 njerëz vëzhguan eksperimentin, ishte vetëm Maslash që vuri në dyshim moralin e studimit. Zemërimi i saj shërbeu si një thirrje zgjimi për Zimbardon dhe ekspozoi anën e errët të psikologjisë njerëzore në kontekstin e pushtetit dhe dominimit.
Eksperimenti i Burgut të Stanfordit la një gjurmë të thellë në skenën shkencore dhe publike, duke nxitur diskutime të shumta rreth etikës në kërkime. Edhe pse zgjati vetëm gjashtë ditë, eksperimenti zbuloi se sa shpejt dhe lehtë njerëzit mund t’i nënshtrohen dëshirave sadiste kur u jepet pushteti dhe sa lehtë mund të humbet kufiri ndërmjet rolit dhe realitetit.
