Miniaturë historike e ndërtimit të identitetit mysliman shqiptar

MA. Redi Shehu

Prania e myslimanëve në tokat shqiptare është shumë më e hershme se sa ardhja e osmanëve… Ardhjet e myslimanëve në trojet tona kanë qenë të organizuara edhe mbi baza të arsyeve të ndryshme, për faktin se, trojet tona ndodheshin në kryqëzimin e rrugëve tregtare i cili përbënte trajektoren më të shkurtër për të lidhur tregjet  aziatike e perse, me pjesën perëndimore të kontinentit evropian. Duhet prekur këtu edhe fakti se përreth nesh civilizimi islam kishte arritur majat në qendra të mëdha si Damasku, Bagdadi, Kajro, Kordova, Toledo, e shumë qendra të fuqishme ekonomike, politike e ushtarake myslimane që në të njëjtën kohë ishin edhe qendra të mëdha dijeje. Kështu që, udhëtimet e shumta të tregtarëve myslimanë në brigjet perëndimore të tokave shqiptare, që në atë kohë ishin nën sundimin e Bizantit, kishin stabilizuar një realitet islam në rrethana minoritare. Ajo që duhet sjellë në vëmendje, në ndryshim nga teza e gabuar se Islami erdhi në Shqipëri nga Lindja, është edhe fakti se qytetërimi islam si dhe myslimanët e parë erdhën në Ballkan dhe në trojet tona  nëpërmjet Andaluzisë dhe Sicilisë myslimane, pra nga Perëndimi.

Gjendja e Shqipërisë para ardhjes së osmanëve

Duhet kujtuar se ajo çka përbënte territorin e banuar nga shqiptarët ishte një vend, i cili jo pak, por për rreth 15 shekuj para ardhjes së osmanëve ka qenë i pushtuar në mënyrë kronologjike nga romakët, bizantinët, venedikasit, bullgarët e serbët. Pra, ky vend vjen nga një kulturë pushtimesh të njëpasnjëshme, pjesë e boshteve kryesore dominuese të kohëve të tyre, prandaj është e rëndësishme që kur flasim për periudhën e sundimit osman, të kemi parasysh se ajo nuk ndodhi ndaj një vendi në paqe e prosperitet, i cili papritmas iu nënshtrua egërsisë së pushtimit, por ishte një vend të cilit i duhej të bënte hesapet me disa pushtues brenda vendit në territore të ndryshme. Ardhja e osmanëve në Shqipëri, zëvendësoi sistemin me shumë pushtues në të njëjtën kohë siç ishin bizantët në jug e sllavët në veri, si dhe influencat e kishës ortodokse svetisaviane, me një sundim të vetëm me një sovran, duke futur një element të ri kulturor e fetar, i cili ndërtoi një njësi të vetme homogjene etnike, kulturore e administrative të shqiptarëve.

Natyra e dominimit religjioz në Arbëri në periudhën historike, e cila varionte mes shekullit të XI-të dhe XIV-të ishte e atillë ku kisha katolike latine i kishte shtrirë përpjekjet e veta drejt shqiptarëve të Kosovës e Maqedonisë, duke tentuar të krijonte një identitet religjioz, i cili do të duhej të ndërtonte boshtin etnik e kulturor të këtij vendi edhe pse gjysma tjetër ndodhej tashmë nën influencën e administratës së shtetit të Bizantit. Ky ekspansion i Kishës Latine në pjesën Verilindore dhe Lindore të Shqipërisë duke u futur në qendra të mëdha përfshirë edhe Prizrenin e Prishtinën, shkaktoi shqetësim në administratën e Bizantit dhe Kishën Sllave, të cilët përpjekjet e Kishës Latine për ndërtimin e një identiteti të krishterë katolik shqiptar, do të sillte procesin e asimilimit të ortodoksisë në kishat dhe territoret e  veta. Për këtë arsye kisha dhe administrata serbe për të ruajtur ndikimet e veta në këto rajone, shpalli çdo aktivitet kundra pushtetit serb e fesë pravosllave si herezi dhe shpejtoi që në territoret shqipfolëse të zëvendësonte gjuhën greke me atë sllave. Kështu me anë të modifikimit të shkronjave greke shpikën alfabetin cirilik. Të njëjtën metodologji ndoqën edhe me kishat katolike. Car Stefan Dushani në ligjin nr. 6 të Kushtetutës së Perandorisë Serbe apo të ashtuquajturat Kodet e Dushanit, deklaronte:”Autoritetet fetare duhet të përpiqen që katolikët t’i kthejnë në fenë e vërtetë”, refuzimi i kësaj përpjekjeje do të dënohej me vdekje. Të njëjtin kontekst në krah të kundërt kishte edhe ligji nr. 8 i Dushanit i cili dënonte me vdekje çdo prift katolik, i cili do të përpiqej të latinizonte të krishterët.[1] Po ashtu edhe martesat mes katolikëve dhe pravosllavëve abrogoheshin nëse burri nuk konvertohej në fenë pravosllave.

Për arsyet e sipërpërmendura Papa Klementi i VI-të më 1346 i dërgon një notë proteste Car Stefan Dushanit në të cilën ai proteston se kishat në Prizren dhe rrethina që kishin qenë nën dominimin e Papatit, ishin vënë nën posedimin e mbretërve serbë nga Rashka.[2] Ky fakt shihej edhe në dokumentet kishtare sllave të kohës (shek. XIII-të), apo edhe në regjistrat e mëvonshëm osmanë (shek. XV-të) në të cilat vërehej se fëmijët mbanin emra sllavë ndërsa prindërit e tyre kishin mbajtur emrat e vjetër shqiptarë.

Me vdekjen e Car Dushanit (20 Dhjetor 1355) fillon edhe fundi i periudhës së asimilimit sistematik dhe të strukturuar serbo-sllav të shqiptarëve. Kjo ngjarje i dha udhë edhe organizimit fisnor mbi baza principatash, të cilat filluan në mënyrë të segmentuar të ushtronin kontroll mbi zona të caktuara në territoret shqiptare të ndara dhe të pavarura nga njëra-tjetra. Kështu në këtë kohë afishohen si principata Arbënore ato të Balshajve, Dukagjinëve, Topiajve, Jonimëve, Zgurajve, Kastriotëve, Gropajve, Muzakëve, Aranitëve etj. Si pasojë e interesave të ngushta të lidhura vetëm me principatat e tyre, kontradiktat mes principatave ishin të mëdha, sepse secila prej tyre kishte aleancat e veta me mbretëri fqinje. Si pasojë e interesave, ata ishin të gatshëm për çfarëdo lloj bashkëpunimi me cilindo prej faktorëve të jashtëm qofshin këta, bizantë, venedikas, etj. Këto principata kishin stabilizuar administratat e veta të cilat komunikonin në gjuhë të huaja. Administrata e Muzakajve komunikonte në gjuhën greke, Balshajt e mbanin në gjuhën latine dhe sllave, Kastriotët në gjuhën latine dhe sllave, ndërsa fisnikët e Kosovës komunikimin e mbanin vetëm në gjuhën sllave-serbe. Ajo çka vërehet në këtë periudhë është shpërbërja e plotë e identitetit religjioz dhe etnik të shqiptarëve, si pasojë e luftës mes kishave në hapësirën shqipfolëse. Kjo ndikoi ndjeshëm në fragmentarizimin e tërësisë territoriale të shqiptarëve.

Prezenca e myslimanëve të parë dhe ardhja e osmanëve në territoret shqiptare

Prania e myslimanëve në tokat shqiptare është shumë më e hershme se sa ardhja e osmanëve. Vendi më i afërt mysliman me trojet shqiptare ishte Siçilia. Faktet historike na tregojnë se Siçilia, e cila thirrej nga myslimanët si Al-Sikilia, qe tentuar të merrej që në kohën e kalifit Muavije ibn Ebu Sufjan në mesin e shekullit të VII-të. Por vetëm në vitin 827 kur Eufemios, komandanti bizantin i Siçilisë i kërkoi Bin Ibrahimit, Emirit të Tunizit që të ndërhynte ne Siçili, nëpërmjet komandantit Abag bin Uakili me ushtrinë tij myslimane që vinte nga Spanja, filloi edhe periudha e artë e qytetërimit siçilian.[3] Në shekullin e XI-të, normanët pushtuan Siçilinë dhe është domethënës fakti se ata në sajë të arritjeve të civilizimit mysliman atje, stabilizuan një raport bashkëpunimi me myslimanët, i cili zgjati deri në shekullin e XII-të. Shumë myslimanë të ditur u bënë pjesë e administratës normane, përfshirë edhe ushtrinë, e cila pati në gjirin e saj luftëtarë myslimanë. Si pasojë e fushatave normane në tokat shqiptare nën Bizantin më 1081-shin edhe gjatë shekullit të XII-të, pjesëtarë të shumtë myslimanë të kësaj ushtrie, arabë, berberë, siçilianë u vendosën në trevat shqiptare, së bashku me familjet e tyre. Kjo shihet në vendimet e Peshkopit të Ohrit në vitin 1220 në të cilin thuhet: “Grupet minoritare (fetare), duke përfshirë çifutët e myslimanët, duhet të kenë liri të kufizuar… Vendet e kultit të tyre nuk duhen toleruar jashtë vendbanimeve të tyre.”[4] Ky vendim të lë të kuptosh se myslimanët tashmë në këto troje përbënin një komunitet minoritar.

Përveç kësaj, ardhjet e myslimanëve në trojet tona kanë qenë të organizuara edhe mbi baza të arsyeve të ndryshme, për faktin se, trojet tona ndodheshin në kryqëzimin e rrugëve tregtare, i cili përbënte trajektoren më të shkurtër për të lidhur tregjet aziatike e perse, me pjesën perëndimore të kontinentit evropian. Duhet prekur këtu edhe fakti se përreth nesh civilizimi islam kishte arritur majat në qendra të mëdha si Damasku, Bagdadi, Kajro, Kordova, Toledo, e shumë qendra të fuqishme ekonomike, politike e ushtarake myslimane, që në të njëjtën kohë ishin edhe qendra të mëdha dijeje. Kështu që, udhëtimet e shumta të tregtarëve myslimanë në brigjet perëndimore të tokave shqiptare, që në atë kohë ishin nën sundimin e Bizantit, kishin stabilizuar një realitet islam në rrethana minoritare. Ajo që duhet sjellë në vëmendje, në ndryshim nga teza e gabuar se Islami erdhi në Shqipëri nga Lindja, është edhe fakti se qytetërimi islam si dhe myslimanët e parë erdhën në Ballkan dhe në trojet tona  nëpërmjet Andaluzisë dhe Siçilisë myslimane, pra nga Perëndimi.

Kur historiografia jonë i referohet pushtimit osman të Shqipërisë, nuk kujdeset aspak që të bazohet mbi faktologjinë, por paraqet realitetin tonë jashtë kontekstit historik. Kjo qasje e historiografisë sonë nuk përmend një fakt të rëndësishëm, i cili ka të bëjë me identitetin e shqiptarëve, që si pasojë e presionit asimilues të Kishës dhe Kodit të Car Dushanit, po zhdukte identitetin etnik shqiptar, duke e transformuar atë në serbo-sllav. Po ashtu identiteti i shqiptarëve të Arbanon-it (Shqipërisë) nën sundimin feudal të principatave shqiptare ishte i fragmentarizuar, sepse gjuha dhe feja e principatave ndryshonin nga njëra-tjetra. Konfliktet e principatave shqiptare dhe e krerëve të tyre për ruajtjen e sundimit, kishin bërë që uniteti dhe konsensusi i përbashkët për të ndërtuar një njësi administrative, siç ishte shteti, të ishte i pamundur. Prandaj, kur bëhet fjalë për ardhjen e osmanëve në trojet tona, së pari duhet sqaruar realiteti në të cilin gjendej identiteti i shqiptarit. Me një përçarje të tillë, pa një strukturë të organizuar shtetërore, pa mbrojtje të unifikuar, si dhe pa një kulturë të organizimit të vendit si pasojë e pushtimeve shekullore, Arbanoni ishte në pritje të shpëtimtarit të radhës, i cili do të përbënte nga njëra anë elementin homogjenizues, por edhe do të duhej të mbronte identitetin shqiptar nga presioni asimilues etno-kulturor, që vinte nga të gjitha anët.

Prezenca e parë e osmanëve në trojet tona shënohet në vitin 1385 në një ngjarje “të harruar” historike, të cilën rrallë ose fare e gjejmë në botime të kësaj natyre për këtë periudhë. Në vitin 1385 ekspeditat ushtarake osmane u ftuan që të vinin në trojet tona nga feudali shqiptar Karl Topia për ta ndihmuar atë[5], sepse nga njëra anë i trembej synimeve të Venedikut për t’i shtënë në dorë zotërimet që kishte, dhe nga ana tjetër që të mbrohej nga presioni i vazhdueshëm i Balshajve të serbizuar tashmë nën ortodoksi. Në këtë kontekst dhe në dritën historike të ngjarjeve, feudalët shqiptarë ishin të gatshëm që për hir të ruajtjes së identitetit të sapo ndërtuar pas mbarimit të gjenocidit të Car Dushanit, të bashkëpunonin me osmanët për të ruajtur integritetin territorial. Ndërsa interesi i osmanëve ishte përtej Adriatikut, ata synonin Romën dhe më pas Venedikun. Kështu që  ardhja e tyre në Shqipëri me ftesë të Principatës së Karl Topisë, u shkonte për shtat për të ndërtuar një bazament infrastrukturor në Ballkan i cili do të lehtësonte zgjerimin dhe për këtë atyre u duhej të ndiqnin një politikë të një prezence jo agresive ndaj shqiptarëve. Në fakt kushtet e dorëzimit të qyteteve shqiptare, osmanëve që nga Durrësi e deri në Antivar (Tivari) kanë qenë:

• Ruajtja e zakoneve të vjetra dhe gjyqeve vendore.
• Të krishterët të munden lirisht e publikisht të kryejnë ritet e veta.
• Kishat dhe kapelat të jenë të ruajtura nga sulmet.
• Rrënimi i kishave do të ndërtohej përsëri.
• Populli të ruante pasurinë e tij.[6]

Pyetja thelbësore që lind për të gjithë studiuesit e historisë është se: A kishte një marrëveshje politiko-ushtarake mes osmanëve dhe principatës së Karl Topisë, ku njëra palë do të përfitonte mbrojtje nga një superfuqi dhe pala tjetër do të kishte lehtësira gjeostrategjike? A konsiderohet me gjuhën e sotme, akti i Karl Topisë, një akt nacionalist?

Identiteti i ri islam i shqiptarëve, proces i natyrshëm dhe shumfaktorial

Duhet thënë se procesi i islamizimit të shqiptarëve është i shtrirë në kohë dhe si përbërës kryesorë të tij janë dimensionet sociale e shpirtërore, dimensioni gjeopolitik, si dhe situata ekonomike dhe zhvillimore e rajonit. Në sajë të propagandës së historicizmit totalitar, i cili për një periudhë gjysmëshekullore ka ujitur mendjet e të gjitha niveleve arsimore të Shqipërisë dhe rajonit shqipfolës, janë ndërtuar në perceptimin tonë idetë e konvertimit të dhunshëm të shqiptarëve nga pushtuesit, apo siç është preferuar të quhen “hordhitë turke”. Së pari, gabimi terminologjik i cili shoqëron këtë tezë është se Perandoria Osmane identifikohet me terminologji nacionaliste (në rastin konkret me termin turk), në kohën kur identitetet nacionale shfaqen në popujt e Ballkanit apo edhe më gjerë, pikërisht me rënien e perandorive, ndërsa formulimin si koncept e hasim gjatë shekullit të XVIII-të. Së dyti, në metodologjinë historike për të trajtuar një periudhë historike, siç ishte prezenca osmane në Shqipëri, përdoren mjete dhe fakte të cilat kishin të bënin me periudhën paraosmane. Pra, me pak fjalë, metodologjia e Car Dushanit në rikonfigurimin sllav të Ballkanit përmes dhunës dhe terrorit të mirëfilltë e gjenocidal, është aplikuar në trajtesat shpjeguese për shkaqet historike të sundimit osman në territoret shqiptare si dhe pikëpyetjes së madhe se si një pjesë e bollshme e rajonit është islamizuar.

Dobësimi dhe degradimi i klerit të krishterë

Kur bëhet fjalë për religjionin, qasja duhet të jetë e një këndvështrimi tjetër sepse, nëse politika, apo çështjet e administrimit publik lidhen me procesin e përkuptimësisë, apo thënë ndryshe kanë të bëjnë me mënyrën e të logjikuarit, religjioni është i lidhur pazgjidhshmërisht me zemrën. Ndaj edhe kur analizohen lëvizjet e popullsive apo konvertimet nga njëri religjion tek tjetri, duhet kuptuar së pari dimensioni shpirtëror, i cili çon në vendimmarrje të tilla. Fakti që pas ardhjes së osmanëve në trojet shqiptare nga shekulli i XIV-të e deri në shekullin e XVII-të, pra për pothuajse tre shekuj, territori shqiptar dominohej nga popullsia e krishterë, tregon se zhvendosja e popullsisë nga bazamenti religjioz i krishterë drejt atij islam, ka qenë e ngadaltë dhe e peshuar.

Një ndër faktorët i cili ka ndikuar në, le të themi, simpatizimin e masave popullore ndaj fesë së re të ardhur me osmanët, ka qenë edhe keqadministrimi i situatës nga kleri i krishterë, por edhe mungesa të personelit dhe infrastrukturës së tij. Kanë qenë të shumta rastet kur personeli i klerikëve të krishterë, ose ishte prezent rrallë ose nuk vinte fare. Don Mario Crisio, i dërguar nga Vatikani për të hartuar relacionin mbi gjendjen e famullive në Shqipëri nga mesi i shekullit të XVII-të, thotë: “Famullitë vetëm një herë kanë mundur të shohin fytyrën e Ipeshkvit gjatë tridhjetë vjetëve, ndërsa atje kanë banuar rreth 6.000 të krishterë. Madje kishte famulli në të cilat për 40 vjet nuk ishte parë asnjë prift.”[7] Këtë e pohon edhe Pjetër Mazreku, i cili në relacionet e veta shprehet: “Nga mungesa e meshtarëve janë bërë myslimanë popujt e 45 famullive e më shumë.”[8] Ndërsa Frat Kerubini e shikon shkakun e islamizimit të popullsisë së Gjakovës në vitin 1638, në atë se për vite me radhë nuk kishte pasur priftërinj, prandaj i propozon Propagandës Fide në Romë që të dërgojnë atje një shqiptar, Andrea Bogdanin.[9] Kriza e predikuesve, të cilët flisnin gjuhën shqipe në famullitë apo kisha, e kishte bërë situatën alarmante. Kjo do të çonte popullsinë në mungesë të predikimit fetar në gjuhën amtare drejt alternativave të tjera. Në mesin e shekullit të XVII-të, kleriku shqiptar Gjergj Bardhi shprehet: “Në Shkup, Karadakun e Shkupit, Novobërdë, Janjevë, Prizren, Gjakovë, Kratovë, flitet shqip, prandaj është e arsyeshme pse shqiptarët kërkojnë që priftërinjtë t’i kenë shqiptarë dhe t’u dilet në ndihmë atyre, ndryshe, do të kalojnë në fenë islame ose atë skizmatike.”[10]

Ndërsa një episod i sjellë nga Lucy Granett, në botimin e saj të 1897, për gratë hebreje dhe myslimane dhe folklorin e tyre[11], tregohet se në një zonë të Shkodrës në shekullin e XVII-të ku popullsia ishte e krishterë, pati një konflikt mes priftërinjve të krishterë dhe popullatës, prandaj ata (banorët) një ditë u futën kolektivisht në kishë dhe deklaruan se nëse priftërinjtë nuk i plotësonin kërkesat e tyre, të gjithë së bashku do të braktisnin krishterimin dhe do të përqafonin fenë e myslimanëve. Priftërinjtë nuk pranuan ultimatumin e banorëve. Atëherë ata të gjithë kolektivisht shkuan tek xhamia më e afërt dhe u konvertuan në myslimanë.

Një tjetër element i mangësisë së infrastrukturës së kishës në trojet shqiptare përgjatë shekullit të XVII-të, ishte edhe fakti se në të gjithë territorin e Shqipërisë nuk ekzistonte asnjë shkollë e krishterë, e cila të mund t’ua mësonte banorëve teorinë e besimit. Nuk ekzistonte asnjë shkollë e cila të arsimonte në gjuhën amtare. Gjithashtu mos ekzistenca e shkollave krijonte probleme të mëdha në përgatitjen e klerit për të udhëhequr procesionet fetare, si dhe për të pasur një aktivitet të dokumentuar. Është i njëjti Don Crisio, i cili në relacionet e veta pohon se: “Brenda në të gjithë Shqipërinë, nuk kishte asnjë shkollë të krishterë. Edhe vetë priftërinjtë nuk dinin mirë të shkruanin e të lexonin.”[12]

Këto copëza të realitetit, të cilat na përcillen nga relatorë të Vatikanit apo studiues të krishterë, tregon se sa problematike kishte qenë situata dhe se ata, do të duhej të relatonin edhe në kundërshtim të interesave të tyre. E gjithë kjo, shtuar realitetin kompleks në terren ndoshta me doza edhe më të mëdha se sa raportohej, kanë formuar një atmosferë, e cila së pari fillon me indiferentizmin ndaj besimit dhe më pas përcillet me konvertimin në fe tjetër. Kështu që, një ndër faktorët e ndërtimit të identitetit të ri të shqiptarëve dhe braktisjes së identitetit të vjetër, ishte edhe mos përmbushja nga ana e klerit e nevojave për ushqim shpirtëror të shqiptarëve.

Gënjeshtra historike mbi dhunën dhe presionin konvertues osman

Procesi i krijimit të identitetit të ri mysliman të shqiptarëve është një proces i cili ka zgjatur në kohë. Është i ndërlikuar përtej thjeshtësisë së raportimeve të historianëve shqiptarë apo edhe të huaj. Transformimet shpirtërore të një kombi, duan kohën e tyre dhe përmbushjen e disa rrethanave historike, të cilat do ta bënin të mundur atë. Përshkrimi i thatë dhe i cekët e ardhjes së osmanëve në Shqipëri dhe formimit të identitetit mysliman shqiptar, karakterizohet nga mungesa e elementit themelor në procese të tilla siç është elementi shpirtëror. Duke u përqendruar vetëm në ngjarje historike, të cilat kanë lidhje vetëm me pasojat, është përpjekur që të projektohen ngjarje episodike si fenomenologji dhe fenomeni vetë të fshihej apo edhe të konsiderohej si rastësor. Konvertimi i shqiptarëve në identitetin mysliman,  ka ndjekur një rrugë disa shekullore pas prezencës së osmanëve në trojet tona, çka të lë të kuptohet se teza e përdorimit të dhunës fetare është e pabazë. Kësaj i kundërvihet  Tomas Arnold në përgjigje të kronikave të Farlatit, i cili, konvertimin në identitetin e ri mysliman, e shihte të lidhur me dhunën dhe format e tjera të presionit ekonomik. Arnold  shprehet: “Është e mjerueshme ajo që autorë të ndryshëm flasin që shqiptarët janë detyruar të ndërrojnë fenë me presione të dhunës e haraçeve të paligjshme. Për këtë shpesh përdorin shprehje të përsëritura (tautologjike). Këto autorë nuk japin të dhëna se a janë të argumentuara akuzat e tyre apo jo.”[13]

Krahina të ndryshme kanë pasur qasje të ndryshme ndaj Islamit. Kjo qasje ka qenë e shtrirë në kohë dhe në varësi të tipareve të zonave merrte formë edhe etapa e konvertimit. Zonat të cilat ishin më urbane dhe më afër administratës, tregtisë dhe jetës politike osmane, ishin më të prirura të integroheshin me rendin e ri urban të instaluar nga osmanët. Zona të cilat ishin më të shkëputura nga jeta urbane ishin më të prirura të ruanin identitetin e tyre të krishterë. Prandaj, përhapja e islamit në trojet tona, gjeti mbështetjen më të madhe fillimisht në qytetet kryesore. Osmanët ruanin një politikë jo armiqësore me popullsinë e pa konvertuar, këtë e vërteton relacioni i Andrea Bogdanit i Gushtit të viti 1670, dërguar Kongregacionit në të cilin thuhet:“Katolikët më shumë vuajnë nga skizmatikët sesa nga vetë turqit.”[14] Të njëjtën gjë thotë edhe Aristidh Kola në veprën e tij “Arvanitët” të vitit 1985 ku pohon se nuk ka ekzistuar absolutisht asnjë rast kthimi feje me dhunë nga ana e osmanëve. Historiani Vladislav Skariç për shqiptarët thotë: “Kalimi në fenë islame nuk ka qenë i shpejtë. Osmanët qenë tolerantë në pikëpamjen fetare dhe rrallë i kanë detyruar të krishterët për të kaluar në fenë islame. Të krishterët e kanë ndërruar fenë vullnetarisht.”[15]

Duhet sjellë në vëmendje se metodologjia e përdorur në historiografinë tonë e ka trajtuar periudhën osmane tërësisht jashtë kontekstit kohor në të cilën u zhvillua, duke arsyetuar për atë periudhë në kontekstin dhe logjikën aktuale. Kjo përplasje kohore e bën këndvështrimin historik tejet të ngushtë. Kur flasim për periudhën osmane i referohemi një periudhe në të cilën njerëzimi ishte i puqur me luftën dhe dhuna në luftë ishte e pashmangshme. Edhe osmanët kanë ushtuar dhunë sidomos ndaj sulmeve apo luftërave që shqiptarë të krahinave të ndryshme i organizonin dhe kjo ka qenë pjesë e tablosë së realitetit të asaj kohe. Por që dhunë në kuptimin e mirëfilltë të fjalës të jetë organizuar nga një shtet si osmanët, të cilët mbanin Kalifatin (udhëheqësinë botërore myslimane) e një  feje e cila në librin e saj të shenjtë Kur’anin shprehimisht urdhërohej:“Nuk ka dhunë në fe, është sqaruar e vërteta nga e kota..”[16], atëherë kjo qasje do të konsiderohej historikisht e guximshme.

Gabimi tjetër në artikulimin historik kur bëhet fjala për identitetin mysliman të shqiptarëve, është cilësimi i osmanëve si turq dhe për rrjedhojë edhe konvertimi i shqiptarëve tashmë ishte jo në myslimanë por në turq. Kështu vishet shqiptari me një identitet nacional në kohën kur nacioni apo kombi si strukturë e organizuar haset rreth dy shekuj më vonë. Implikimi tjetër me këtë anomali është se duke cilësuar tashmë identitetin e ri më shumë si nacional dhe duke kaluar në plan të dytë identitetin religjioz, vizatohej kështu karakteri i një shqiptari pragmatist, interesaxhi ndaj favoreve të pushtetit të turkut, dhe jo një individ me ndjenja, botëkuptim dhe dimension shpirtëror, i cili e gjen veten me fenë e re në një nivel më të lartë. Koloneli anglez Link në veprën e tij “Udhëtim nëpër Shqipëri” të vitit 1804 shkruan: “Shqiptarët bëheshin myslimanë sepse kjo fe pajtohej me natyrën e tyre dhe nuk toleronte përuljen, martirizimin, servilizmin dhe ofendimin.” Osmanët nuk ishin turq ato ishin siç thotë Gibbon: “Nuk janë turqit ata që kanë pushtuar tokat evropiane. Një kombësi e re e përbërë nga elementë turq dhe nga mjaft përfaqësues të popujve të krishterë kanë bërë të mundur krijimin e perandorisë së pafundme osmane.”[17]

Teza tjetër e hartuar nga historiografia jonë, e cila për çudi ka ngjashmëri në trajtimin e realitetit osman të shqiptarëve me tezat serbo-greke, të cilat flasin për këtë periudhë, pasurohet me një tjetër element të dhunës dhe presionit konvertues të osmanëve, të cilët sipas avokatëve të kësaj pikëpamjeje, përdornin presionin ekonomik përmes taksash të papërballueshme për t’i kthyer shqiptarët në fenë islame. E parë me një vështrim të shpejtë, një argumentim i tillë duket pak i lehtë, për faktin se kjo bie ndesh me atë që osmanët islamizuan me forcë shqiptarët,  për arsye se, nëse këto taksa do të ishin të larta, atëherë në interes të shtetit osman do të ishte shtimi sa më i madh i dhimive apo mileteve (statusi i të krishterëve nën shtetin osman) të tjera përveç myslimanëve në mënyrë që të vilnin sa më shumë taksa. Përse do të duhej që Porta e Lartë të islamizonte me çdo kusht popullsitë? Për t’i shpëtuar taksave dhe për të pasur të ardhura më të vogla ekonomike? Në fakt e kundërta është e vërtetë, një pjesëtar i minoriteteve religjioze në shtetin osman paguante taksën e qytetarit si çdo taksapagues i sotëm ndaj shtetit, dhe në këmbim merrte shërbime dhe mbrojtje juridike nga shteti osman. Ndërsa myslimanët përveç taksës së shtetit, paguanin edhe taksën hyjnore apo Zekatin, (i cili nuk i paguhej shtetit, por të varfërve nga vetë individët), që është 2.5% të pasurisë vjetore. Jani Kicikis e përshkruan kështu të ashtuquajturën dhunë taksash turke: “Propaganda ideologjike turke në masat fshatare të krishtera shoqërohej nga heqja e punës angari, nga lehtësimi i taksave, falë një sistemi tatimor më të evoluar, dhe nga dhënia në rregull e sistemit fiskal dhe e centralizimit osman, që i doli për zot rënies së pushtetit qendror Bizantin.”[18] Jo vetëm kaq por administrata osmane kujdesej që të krishterët të paguanin taksat në institucionet e tyre të kultit. Këtë e vërteton një ferman i Sulltanit i vitit 1681 i nxjerrë nga sixhilet (të dhënat) e Beratit, ku kërkohet që taksat e të krishterëve ortodoksë të Vlorës, Beratit, Ohrit etj, të kalojnë për llogari të Patriarkanës.[19]

Osmanët ishin ata që filluan ndërtimin e qyteteve të reja, fuqizuan portet dhe rrugët tregtare, kaluan tregtinë nga formati primitiv rastësor dhe artizanal, në njësi prodhimi të produkteve të metaleve, blegtorisë, bujqësisë, ushtrisë, etj. Pra në kundërshtim të tezës e cila akuzon osmanët për bastisje të vendit dhe plaçkitje, realiteti i ndërtimeve të Beratit dhe Gjirokastrës, të cilat janë të ndërtuara në stilin osman, themelimi i Tiranës e Korçës, fuqizimi i Elbasanit si nyje e rëndësishme tregtare, zgjerimi i porteve të Durrësit e Vlorës dhe portin e vogël të Bunës në Shkodër për tregti me Venedikun, flasin për një fuqi dhe stabilitet gjeopolitik dhe ekonomik si asnjë herë tjetër të trojeve shqiptare. Sanxhaqet dhe qendrat e tyre u bënë pika reference ballkanike në çdo lëmi të jetës përfshirë edhe kulturën dhe letërsinë.

Një aspekt shumë i rëndësishëm i periudhës osmane i cili nuk referohet dhe as nuk hidhet dritë mbi të, është kultura e tolerancës ndaj të qenit ndryshe. Kulturë të cilën ne edhe sot e kësaj dite e trashëgojmë, si një aset shumë të rëndësishëm kombëtar. Toleranca e institucioneve qendrore osmane është prezent dhe e faktuar përmes qindra korrespondencash e vendimesh të zyrtarëve osmanë apo edhe të vetë Sulltanit, krejt ndryshe nga çfarë jemi mësuar të lexojmë dhe të përfytyrojmë për figurën udhëheqësit osman. Simbolika e diktatit nën diktatorin sulltan, nën emrin e të cilit janë shkruar me qindra e mijëra faqe, thërrmohen para fakteve historike, të cilat na vijnë nga dokumentet osmane. Me gjuhën e fermaneve (vendimeve) të Sulltanit do të zbulojmë se cili ka qenë qëndrimi ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve në çështje të ndryshme dhe në kohë të ndryshme. Më poshtë gjenden të listuara disa nga fermanet që kanë të bëjnë me Shqipërinë në periudha të ndryshme kohore.

• Ferman i Sulltanit për lejimin e rindërtimit të kishës së rrënuar të Shën Harallambit në Kamenicë të Sarandës (viti 1862).[20]
• Ferman i Sulltanit që urdhëron të mos ndërhyhet në ullishtën pas ankimit të bërë nga i krishteri Naum (viti 1736).[21]
• Feman i Sulltanit për të drejtat e zotërimit të pronave nga priftërinjtë e Delvinës (viti 1712).[22]
• Ferman i Sulltanit që u ndalon spahinjve që të lypin taksa arbitrare priftërinjve të kishës së Delvinës për pronat kishtare (viti 1680).[23]
• Ferman i Sulltanit për ndërtimin e shkollës së Nokovës (1902).[24]
• Ferman i Sulltanit dërguar prefektit të Beratit ku njeh të drejtat e Metropolitit të Beratit (viti 1853).[25]
• Ferman i Sulltanit për meremetimin e kishës së Shënkollit Elbasan (viti 1849).[26]
• Ferman i Sulltanit ku të parit të Mirditës i jepet grada e gjeneralit të brigadës dhe dekorohet (viti 1856).[27]
•  Ferman i Sulltanit ku thuhet “Mbasi katolikët e Durrësit nuk kanë një faltore dhe janë lutur që të ndërtojnë një kishë në një vend të përshtatshëm, dhe pasi dëshira ime është që të gjithë shtetasit të gëzojnë qetësi të plotë, dhashë leje që të ndërtohet kjo kishë e re dhe urdhërova që të mos bëhet asnjë pengesë apo ndalim dhe të mos i merren asnjë para. (viti 1856).[28]
• Ferman i Sulltanit dërguar priftit dhe kadiut të Delvinës mbi marrjen e masave ndaj personave që ndërhyjnë në pronat e kishës, (viti 1699).[29]
• Ferman i Sulltanit për ndërtimin e kishave në lagjet Goricë dhe Mangalem të Beratit (viti 1842).[30]
• Ferman i Sulltan Mustafait dërguar Kadiut te Delvinës: “Zoti u shtoftë nderen! Porsa te ju mbërrije ky ferman në dorë, të merrni dijeni se priftënit e kishës së atij vendi i janë drejtue fronit të madhnisë seme. Dhe kane ankue se nder do toka të kishës, që i kanë zotnue qysh para pushtimit, i ndërhyjnë disa vojvode të Kamenicës, tue thanë se na jena vojvodë e kena të drejtë mbi ato toka, dhe më janë lutë me ndalu ndërhymjen e tyne. Unë ju urdhnoj sa të merrni këtë ferman e hyxhetet se kush ka zotnue këtë tokë kadimi, dhe nëse provohet e drejta e priftënve mbi atë tokë, keni me i ndalu ndërhymjet arbitrare që bajnë vovjvodet në fjalë, në pasuni të kishës. Unë kështu urdhnoj dhe kështu të bahet.” (Viti 1699).[31]
• Ferman i Sulltan Ahmedit, birit të Sulltan Muratit të 3-të:“Pasuria nuk mund të shitet. Prej të ardhunave të pasurisë, dy pjesë i takojnë Lutfi Agës dhe me dy pjesë të tjera do të hapen rrugë, çezma, shkolla, do të përkrahen të vobektit, fëmijët jetimë, do të martohen gratë e veja dhe vajzat pa dallim feje.”(Viti 1587).[32]
• Në Kuvendin Osman të Shqipërisë dokumentohet se të krishterët kanë pasur edhe deputetët e tyre duke i dhënë minorancave përfaqësi në Kuvend:
• Anxhelo Efendiu, Deputet i Shkodrës – (1876).[33]
• Filip Efendiu Deputet i Shkodrës – (1876).[34]
• Mishel Efendiu Deputet i Korçës  – (1908).[35]

Që e drejta historike të rivendoset duhet dhe është e nevojshme që historia jonë e shkruar të kalojë përmes një procesi rivlerësimi dhe mbi të gjitha rimoralizimi të domethënies historike të ngjarjeve dhe hapave vendimtarë që morën shqiptarët. Për këtë është e nevojshme që të rritet përkuptimësia e mesazheve që vijnë nga historia, por jo vetëm kaq, është e nevojshme që diafragma e fakteve dhe provave historike, duhet të zgjerohet për një frymëmarrje të tillë sa të shpjegojë korrektësisht ndërrimin e identitetit fetar të shqiptarëve në fenë islame.

Duhet pastruar ndërgjegjja kombëtare nga mitet e rreme dhe nga falsifikimet dashakeqe. Ndërrimi i fesë nga shqiptarët nuk solli ndërrimin e identitetit të tyre gjeografik.  Shqiptarët tashmë edhe si myslimanë ishin dhe janë pjesë e realitetit evropian dhe si i tillë duhet kuptuar edhe identiteti i ri mysliman i shqiptarëve, si një akt civilizues individual, por edhe në shumë raste kolektiv, për një vlerë superiore qoftë ajo shpirtërore, apo edhe ekzistenciale.