Nga: Howard Brenton, dramaturg / The Guardian
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi.com
A e “pezulloi” veten Sokrati? Në gjyqin e tij në Athinë, në vitin 399 p.e.s., a e zemëroi qëllimisht porotën me një fjalim të ashpër komik për të qenë i sigurt se ata do ta dënojnë me vdekje?
Sokrati u akuzua për mohimin e ekzistencës së perëndive dhe shpikjen e perëndive të rinj, si dhe për korruptimin e rinisë. Në fakt, Sokrati ishte shumë fetar dhe u bë një luftë e pisët për ta akuzuar për sakrilegj. Por, njerëzit e fuqishëm u lodhën me të. Një burrë 70-vjeçar, i lerosur, që sillet në vendet publike i rrethuar prej nxënësve që e adhuronin, duke i mësuar se jeta që nuk hetohet nuk ia vlen të jetohet, por se duhet të mësojmë se nuk dimë asgjë … po e gërryente sigurinë e të fuqishmëve. Dhe, e sigurt ishte ajo çfarë qyteti donte.
Zëri i pakompromis i Sokratit, në një kohë të rrezikshme, rezonon me “epokën e tërbimit” tonë. Pasi Tom Littler – drejtori artistik i Teatrit të vogël, por goditës në Londër, “Jermyn Street” – propozoi një shfaqje për Sokratin, e shkrova një skenë të bazuar në dialogun e Eutifronit të Platonit – takimi gazmor mes Sokratit dhe një qytetari të drejtë athinas, jashtë gjykatoreve. Sokrati u duk si i turpshëm, empatik dhe provokues, i këndshëm për shkrime gazmore. Pastaj gruaja e tij dhe nëna e dy djemve të tyre, Ksantipa, dhe e dashura e tij, Aspasia – e vetmja grua e fuqishme në politikën athinase që ne e njohim – e marrin skenën tjetër. Shfaqja ishte në zhvillim e sipër.
Sokrati nuk shkroi kurrë asgjë, megjithëse në burg e bëri një poezi të bazuar në fabulat e Ezopit. Ose, Platoni na tha se e bëri këtë. Dhe, këtu është problemi: katër dialogët që i kemi dhe që e përshkruajnë gjyqin dhe ekzekutimin janë të fuqishme, me humor dhe dramë, megjithatë janë të dyshimta, të shtrembëruara sipas botëkuptimit të Platonit. Ekziston një rrëfim tjetër i fjalimit të Sokratit nga Ksenofoni, por është lexim i mërzitshëm dhe nuk ka asgjë të përbashkët me atë të Platonit. Platoni në fakt është burimi ynë i vetëm.
Eutifroni, Mbrojtja e Sokratit dhe Kritoni mendohet se janë shkruar afër kohës së ekzekutimit. Dialogu i katërt, Fedoni, është padyshim shumë më i vonshëm: Platoni i thotë Sokratit të besojë te rimishërimi, për të cilin nuk ka asnjë gjurmë në veprat e hershme – por janë të vërteta përshkrimi shumë prekës i vdekjes së mësuesit dhe fjalët e fundit të koduara. Pra, ndalu për një moment te kjo e ajo dhe na shfaqet një Sokrat shumë real.
Ishte e brishtë demokracia athinase e vitit 399 p.e.s. Nga oligarkët – në vitin 411 p.e.s. – kishte ndodhur një grusht shteti brutal, që mbaroi pas një viti. Kishte një grusht të dytë shteti kur Athina iu dorëzua Spartës, në vitin 404 p.e.s. Demokracia u rivendos, por krenaria kombëtare thellë u plagos. Ekonomia ishte e rrezikuar: fermat ishin djegur nga trupat spartane dhe kishte shpërthime të murtajës. Njerëzit ishin të zemëruar, të rraskapitur dhe donin të fajësonin dikë – në kohë të këqija, ndalimi i të suksesshmëve ishte sport athinas.
Dhe, Sokrati ishte shumë i suksesshëm. Ishte njeriu më i famshëm në qytet, por jo popullor në aspektin e përgjithshëm. Vetëm një herë ka mbajtur post publik – për një ditë, si kryetar i Kuvendit. E përdori votën e tij në përpjekjen për ta bllokuar ekzekutimin e gjashtë gjeneralëve, kur i gjithë qyteti kërkonte gjakun e tyre, duke argumentuar se gjyqi ndaj tyre ishte i paligjshëm. Kishte marrëdhënie të gjatë dhe të mirë me studentin e tij, Alkibiadin, hero lufte që dezertoi dy herë – fillimisht në Spartë dhe më pas në Persi. Ishte jashtëzakonisht i popullarizuar mes të rinjve dhe prindërit shqetësoheshin se djemtë e tyre po i çonte në rrugë të gabuar.
Porota e 501 anëtarëve ndoshta ishte formuar thjesht për t’ia prerë krahët, duke e dënuar rëndë që në votimin e parë. Ligji ia lejonte Sokratit të propozonte dënimin alternativ – internimin ose një gjobë të madhe – të cilën porota do ta pranonte dhe të gjithë do të shkonin në shtëpi. Por, nuk kërkoi internim apo gjobë; në vend të kësaj kërkoi që shteti t’i jepte darka falas, deri në fund të jetës – një nder që u bëhet heronjve kombëtarë. Të inatosur, porota votoi për ta konfirmuar dënimin me vdekje. Më pas, në burg ai e refuzoi arratisjen, me argumentin se ikja do t’ia shkatërronte reputacionin dhe se ai duhet t’i respektojë ligjet e demokracisë, paçka që demokracia ishte çoroditur nga armiqtë e saj.
A po e testonte shtetin deri në shkatërrim, duke e shkatërruar veten? Apo ishte kulmi i një hetimi të thellë: a mbijeton shpirti, vdekjen? Rëndësia e tregimeve të mëdha mund të shkojë përtej momentit të menjëhershëm. /Telegrafi/
