Sekretet e Luftës së Dytë Botërore “që do u jepte fund gjithë luftërave”

INTERVISTA / Flet një prej historianëve më të njohur që kanë shkruajtur për Luftën e Dytë Botërore

Stalingradi ishte pika psikologjike e kthesës së luftës. Pika gjeopolitike e kthesës erdhi në Dhjetor 1941 kur Vermahti u ndal në rrethinat e Moskës, dhe SHBA u fut në lojë për arsye se Hitleri i shpalli luftë Amerikës, pas Pearl Harbourit. Nuk kish asnjë shans që Hitleri ta fitonte luftën pas kësaj dhe ai ishte pothuajse i dënuar që ta humbte për arsye se reshtimi gjeopolitik kundër tij ishte kaq i madh, sidomos në terma industrialë. Disa njerëz thonë se pika e kthesës ishte vonë, në Kursk në vitin 1943, gjë që e konsideroj të habitshme. Eshtë e qartë që pika e kthesës erdhi shumë më herët. Problemi është se 1942 ishte një vit absolutisht i tmerrshëm për Aleatët. Ushtria e Kuqe ishte mundur dhe sprapsur deri në Vollgë në Stalingrad, dhe të gjithë menduan që Rommeli do të cante përpara në Afrikën veriore, duke i lejuar gjermanët të bashkoheshin në Lindjen e Mesme. Kjo gjë fsheh faktin që Vermahti kish tejkaluar kompetencat e vetvetes. Kish mbërritur në atë pikë kritike dhe do të fillonte me siguri të shembej me shpejtësi.

Kjo ishte në shumë drejtime një luftë për t’u dhënë fund gjithë luftërave konvencionale. Epoka e ushtrive me rekrutë pothuajse ka marrë fund. Në nivel global nuk do të shohim kaq shumë njerëz nën armë përsëri për arsye se ajo fazë e luftës ka kaluar tashmë. Tashmë është shumë më profesionale dhe teknike. Mund të shohim konflikte të tjerë, sidomos në Lindjen e Mesme përshembull. Por nuk do të shohim më të njëjtët sulme masivë të këmbësorisë, për arsye se janë shumë të goditshëm nga teknologjia e lartë

Përse vendosët të shkruani një histori të Luftës së Dytë Botërore?

Në disa drejtime, kam ndierë gjithmonë një si lloj hileje. Njerëzit do të konsultoheshin me mua si një ekspert i madh i Luftës së Dytë Botërore, ndërkohë që unë e dija se kisha periudha të gjata, fasha të ëmdha injorance. Më parë kisha shkruajtur gjithmonë për aspekte të vecantë, beteja apo fushata ushtarake, por e gjitha nuk bashkohej. Për mua ishte shumë e rëndësishme që të kuptohej se si e gjitha bëhej bashkë në një mënyrë sa më gjithëpërfshirëse.

C’gjëra të reja do të sjellë libri juaj në lidhje me luftën?

Ka shumë aspekte që sigurisht më tronditën. Zbulova që shtrirja e tmerreve në Lindjen e Largme është raportuar në mënyrë të mangët në shumë drejtime, kryesisht për arsye se ne nuk kemi arritur të kuptojmë që sado keq të jenë trajtuar nga japonezët të burgosurit britanikë, australianë apo amerikanë të luftës, trajtimi që ata u kanë bërë popullsive lokale ka qenë edhe më keq. Kur shikon numrin e viktimave të hekurudhës së Birmanisë, mendohet që gjatë ndërtimit të saj të kenë vdekur një e treta të të burgosurve të luftës, por përqindja e viktimave nga ana tjetër ka qenë 50 përqind e popullsisë lokale, njerëz që u përdorën për punë të detyruar.

Kishte edhe aspekte të tjerë. Unë nuk kisha fare dijeni që japonezët i përdornin në fakt të burgosurit e luftës si mish, domethënë i mbanin gjallë me qëllimin që më vonë t’i vruisnin e t’i përdornin për ushqim. Këta nuk ishin thjeshtë incidente të izoluar – ndodhte në të gjithë ushtrinë japoneze. Kur trupave japoneze iu ndërprenë rrugët e furnizimit atyre iu kërkua që të përshtasnin autoefiçencën, dhe kjo praktikisht nuk do të thotë vetëm të vidhnin ushqimin e vendasve, por edhe t’i përdornin këta si mish, ku të mundeshin. Këtu përfshiheshin edhe të burgosur nga forcat e Aleatëve, sidomos indianë. Historia u fsheh në fundin e luftës dhe ajo nuk doli gjatë gjyqit për krime lufte të Tokios për arsye se autoritetet ishin shumë të frikësuar nga efekti që do të kishte në familjet në Britani, Shtetet e Bashkuara etj. Ata nuk donin që njerëzit që kishin humbur babanë, vëllanë apo djalin në luftën japoneze, të fillonin e të mendonin se mos këta ishin ngrënë nga kundërshtarët.

Kush mendoni se duhet fajësuar për shpërthimin e luftës?

Asgjë nuk është e pashmangshme në histori. Kushtet për paqëndrueshmërinë si rezultat i krizës ekonomike botërore dhe të metat e Traktatit të Versajës ishin të mëdha, por nuk kishte përse ato të çonin drejt luftës. Hitleri ishte një njeri i vetëm, por ai ishte me të vërtetë njeriu i vetëm që krijoi Luftën e Dytë Botërore. Japonia do të kishte shkuar vetë në luftë kundër Kinës, por nuk do të kishte sulmuar asnjëherë Britaninë apo SHBA, siç bëri në vitin 1941, po të mos kish qenë lufta në Europë që nisi nga Hitleri. Ai ishte personi i parë përgjegjës për Luftën e Dytë Botërore. Do të kishte patur konflikte të tjerë gjatë asaj periudhe, por një acarim i tillë u shkaktua prej Hitlerit.

A ka qenë ndonjëherë e mendueshme që Aksi mund të kishte fituar luftën?

Nëse Churchilli do ta kishte humbur nervin, apo le të themi nëse do të detyrohej që të dorëzohej ndaj Halifaxit dhe të negocionte një marrëveshje paqeje për një arsye apo një tjetër në fundin e majit 1940, atëherë me siguri që situata do të kish qenë krejt ndryshe. Sa për fillim, nuk do të kish patur një aeroplanmbajtëse të pafundosësshme për SHBA që të niste një pushtim të Europës. Hitleri do të kish qenë triumfues, ndonëse nuk e dimë se si do të kishin shkuar gjërat më vonë. Nëse Britania do të dorëzohej dhe do të firmoste një marrëveshje paqeje poshtëruese, atëherë Hitleri do të kish qenë në pozitë për të përqëndruar më shumë forca në frontin lindor, përfshirë Luftwaffen, në një moment shumë kritik. Një nga gjërat që kam argumentuar në libër është se ne nënvlerësojmë – sado që e dënojmë apo duam ta dënojmë mbi baza morale – bombardimin strategjik të Gjermanisë. Ka patur shumë më tepër motive ushtarake nga sa është pranuar deri sot. Luftwaffe u detyrua të tërheqë pjesën më të madhe të skuadronëve të vet të avionëve luftues nga fronti lindor për të mbrojtur Rajhun dhe kjo bëri një dallim shumë të madh. Atëherë, a do të kish qenë vendimtare një forcë më e madhe në lindje në vitin 1941, me Britaninë jashtë lufte? Këtu hyjmë në fushën e historisë së kundërfakteve dhe nuk dua të shkoj më tej.

A ishte beteja e Stalingradit pika e kthesës për luftën?

Unë do ta thoja ndryshe. Stalingradi ishte pika psikologjike e kthesës së luftës. Pika gjeopolitike e kthesës erdhi në Dhjetor 1941 kur Vermahti u ndal në rrethinat e Moskës, dhe SHBA u fut në lojë për arsye se Hitleri i shpalli luftë Amerikës, pas Pearl Harbourit. Nuk kish asnjë shans që Hitleri ta fitonte luftën pas kësaj dhe ai ishte pothuajse i dënuar që ta humbte për arsye se reshtimi gjeopolitik kundër tij ishte kaq i madh, sidomos në terma industrialë. Disa njerëz thonë se pika e kthesës ishte vonë, në Kursk në vitin 1943, gjë që e konsideroj të habitshme. Eshtë e qartë që pika e kthesës erdhi shumë më herët. Problemi është se 1942 ishte një vit absolutisht i tmerrshëm për Aleatët. Ushtria e Kuqe ishte mundur dhe sprapsur deri në Vollgë në Stalingrad, dhe të gjithë menduan që Rommeli do të cante përpara në Afrikën veriore, duke i lejuar gjermanët të bashkoheshin në Lindjen e Mesme. Kjo gjë fsheh faktin që Vermahti kish tejkaluar kompetencat e vetvetes. Kish mbërritur në atë pikë kritike dhe do të fillonte me siguri të shembej me shpejtësi.

A erdhi fitorja e Aleatëve kryesisht për shkak të superioritetit logjistik?

Absolutisht po. Charles de Gaulle e pranoi këtë në vitin 1940, kur parashikonte se lufta do të fitohej prej mekanizimit. Kur Stalini takoi Beaverbrook dhe Harriman në Moskë vitin që pasoi, ai tha menjëherë se fitorja do i përkiste asaj pale që do të prodhonte më shumë motorrë. Kjo nuk ishte vetëm një luftë gjaku dhe guximi, një luftë numrash nga secila palë. Kjo fazë ishte kapërcyer që nga Lufta e Parë Botërore. Zhvillimi i fuqisë ajrore, tankeve dhe gjithçka tjetër po ia jepnin fitoren fuqive të mëdha industriale. Nga kjo pikëpamje Gjermania ishte e destinuar të humbiste sepse nuk mund të prodhonte asnjëherë më shumë se sa bashkimi i SHBA, Britanisë dhe BS.

A kishin Aleatët edhe një lidership superior?

Kjo varet se për çfarë niveli flisni. Në nivelet më të lartë aleatët kishin lidership më të mirë, ndonëse ne kishim gjithashtu edhe problemin e luftës së koalicionit. Gjenerali Patton, për shembull, argumentonte se aleatët duhej të luftonin në skena të ndryshme sepse përndryshe do të përfundonin duke urryer njëri-tjetrin më shumë se sa armikun. Ky ishte nëj ekzagjerim, natyrisht, por kishte tensione të tmerrshëm. Megjithatë, gjëja më e rëndësishme ishte se sistemi i shefit të shtabit të aleatëve, dhe mënyra si ata punonin me shefat e tyre politikë, ishte shumë efektive. Kur vjen puna tek Hitleri dhe Stalini, shohim një përmbysje. Në fillim Hitleri ishte një udhëheqës i frymëzuar, për arsye se gjenia e tij konsistonte në vlerësimin e dobësisë së të tjerëve dhe më pas shfrytëzimin e atyre dobësive. Ky ishte në fakt i vetmi talent që ai kishte. Ai pa potencialin e planit të von Manstein për pushtimin e Francës nga Gjermania, dhe ishte i përgatitur ta mbështeste sa më shumë që të mundej. Por që nga ai moment e tutje, e sigurisht që nga momenti i pikës së kthesës në 1941, ai u bë krejtësisht sklerotik. Nuk lejonte asnjë form tërheqje apo fleksibiliteti nga ana e komandantëve në terren, dhe kjo gjë natyrisht ishte katastrofike. Ata u shkëputën herë pas here nga prapavija për shkak të refuzimit të Hitlerit për t’u tërhequr dhe refuzimit të tij për të shfrytëzuar avantazhin e ushtrisë gjermane, që ishte lufta në lëvizje. Stalini, nga ana tjetër ishte një tmerr në fillim, por më pas u shndërrua në një udhëheqës lufte shumë të mirë. Kjo nuk do të thotë që ai kurseu jetë ushtarësh – ishte në fakt gati t’i conte dëm në mënyrat më të tmerrshme – por ai ishte shumë efektiv që kur filloi të lejonte marshallët dhe gjeneralët të vepronin sipas mendjes së tyre. Në fund të 1942 Stalini e kuptoi se mënyra më e mirë ishte të mos ndërhynte shumë dhe t’i bënte që të përdornin talentin dhe imagjinatën e tyre. Pas kësaj, lufte u kthye me shpejtësi në favor të Ushtrisë së Kuqe.

A është shumë thjeshtësuese ta përshkruash luftën si konflikt mes të mirës dhe të keqes?

Po, sigurisht. Një sërë historianësh kanë treguar me të drejtë se ka patur një dilemë të madhe morale në qendër të strategjisë së aleatëve; cmimi i clirimit të gjysmës së Europës ishte të dorëzoje gjysmën tjetër tek një diktaturë që ishte pothuajse po aq e tmerrshme sa ajo e Hitlerit. Nuk mund të flasësh tërësisht për bardhë e zi. I gjithë debati për ofensivën e bombardimit strategjik ofron nuanca të grisë. Zgjedhje morale qëndrojnë në qendër të dramës njerëzore dhe unë mendoj se kjo është pjesë e tërheqjes që na shkakton studimi i Luftës së Dytë Botërore. Njerëzit pyesin çfarë do të kishin bërë po të kishin qenë aty? A do të kishin mbijetuar fizikisht apo psikologjikisht?

Një prej dilemave të Britanisë ishte nëse duhej të bënte aleancë me Bashkimin Sovjetik. A ishte një vendim i justifikueshëm?

Absolutisht. Nuk kishte asnjë alternativë tjetër. Churchill e bëri të qartë se nuk shkonte gjëkundi me Bashkimin Sovjetik, e megjithatë për shkak të natyrës së ligë të regjimit nazist duhej që armiku i armikut tonë të bëhej miku ynë. Disidenti sovjetik Andrei Sakharov ka thënë me të drejtë se Stalini mund të ketë vrarë më shumë njerëz, por Hitleri duhej të mposhtej më parë. Kjo është absolutisht e vërtetë. Kur shikon gjëra të tilla si plani i urisë i Herbert Backe (plaçkitja e burimeve ushqimore të sovjetikëve për të ushqyer gjermanët), që nëse do të implementohej si parashikohej do të kish vrarë disa herë më shumë njerëz se sa Holokausti, është e qartë se në fillim duhej mundur nazizmi. Dhe në cdo rast, nuk është se kish ndonjë temë për mposhtjen e komunizmit në atë fazë. As nuk ishte në axhendë. Historianët që përpiqen të argumentojnë se Britania duhej të përpiqej të bënte paqe me Gjermaninë në 1940 për të ruajtur perandorinë thonë brockulla të rrezikshme. Eshtë absurde të mendosh që ne mund të kishim bërë një marrëveshje me Hitlerin, duke ditur se ai kishte shkelur çdo marrëveshje që kishte bërë ndonjëherë. Do të na kishte çarmatosur me forcë dhe do të ishim tërësisht nën kontrollin e tij, pothuajse ekuivalent i Francës së Vichy-së.

Kanë dalë shumë teori komploti që ngrihen mbi temën e luftës. A do të shërbejë libri juaj si një sfidë ndaj tyre?

Shpresoj që duke integruar të gjithë këta aspekte të vecantë të luftës, dhe në disa raste duke u marrë me këto teori, do të jetë në gjendje ta bëjë këtë. Janë një numër që duhet të përballen. Njëra është që Stalini po përpiqej të sulmonte Gjermaninë në 1941, gjë që është një marrëzi. Bazohej në një dokument që gjithësesi ishte hartuar në një moment kur shtabi sovjetik ishte i informuar që Hitleri po planifikonte t’i sulmonte. Pra nuk ishte aspak një çështje e një sulmi të paprovokuar. Nuk mund të përjashtosh mundësinë që Stalini mund të ketë menduar një sulm parandalues ndaj Gjermanisë në 1942 apo më vonë, për arsye se kishte frikë nga rreziku që i vinte prej Gjermanisë. Por në 1941 Ushtria e Kuqe nuk ishte aspak në formë apo e gatshme për të realizuar një sulm efektiv. Atëherë të gjithë traktorët e artilerisë sovjetike përdoreshin për të korrat.

Ka gjithashtu teori për fshehjen e lajmeve për sulm në Pearl Harbor. Ishin bërë paralajmërime në javët e fundit se lufta me Japoninë ishte e mundur, por problemi qëndron se ishte përtej imagjinatës së amerikanëve që Japonia do të sulmonte deri në Pearl Habor. Nuk mund të thuash se kishte një komplot, apo që në një farë mënyre Churchilli kish të bënte me të sepse donte të detyronte Amerikën të futej në luftë. Ky ishte një problem tërësisht amerikan. Më mbresëlënës është fakti që Stalini e dinte atëherë që Saponia do të sulmonte në jug dhe kështu që po i zhvendoste divizionet e tij siberianë në lindje. Por a ka patur një paralajmërim nga Stalini për Uashingtonin? Gjithmonë flitet në duhet sulmuar Churchilli apo Roosevelti, por asnjëherë nuk mendohet në duhet sulmuar Stalini.

Po kështu ka teori për arsyen përse aleatët nuk bombarduan Aushvicin apo kampet e burgosjes. Në fakt ka disa arsye shumë të drejtpërdrejta për këtë gjë. Kryesoret janë distanca dhe koha e fluturimit, si dhe pasaktësia e bombardimit. Kur Aleatët u përpoqën të bombardojnë burgje në Amiens apo Copenhagen, ata përfunduan duke vrarë më shumë civilë se sa shpëtuar të burgosur. Stalini, megjithatë ishte më pranë, kishte informacion më të mirë të zbulimit dhe mund të kish bërë shumë më tepër në atë drejtim, por ai, natyrisht nuk ishte i interesuar.

A do të ketë ndonjëherë një luftë tjetër për t’u dhënë fund gjithë luftërave konvencionale?

Kjo ishte në shumë drejtime një luftë për t’u dhënë fund gjithë luftërave konvencionale. Epoka e ushtrive me rekrutë pothuajse ka marrë fund. Në nivel global nuk do të shohim kaq shumë njerëz nën armë përsëri për arsye se ajo fazë e luftës ka kaluar tashmë. Tashmë është shumë më profesionale dhe teknike. Mund të shohim konflikte të tjerë, sidomos në Lindjen e Mesme përshembull. Por nuk do të shohim më të njëjtët sulme masivë të këmbësorisë, për arsye se janë shumë të goditshëm nga teknologjia e lartë.

Antony Beevor është një prej historianëve ushtarakë më të njohur në botë. Mes librave të tij të mëparshëm janë “Stalingradi”, “Berlini: Rënia”, dhe “D-Day: Beteja për Normandinë”

History Today – Bota.al