Shkollimi si faktor i zhvillimit teknologjik

Përvoja e vendeve të zhvilluara duhet të ndërgjegjësojë prodhuesin kosovar dhe qeverinë e Kosovës se pa zhvillimin e kapitalit njerëzor, zhvillimi ekonomik është vetëm një iluzion. Që kjo të ndodhë, nevojiten reforma rrënjësore të sistemit arsimor. Nuk duhet frikësuar nga reformat dhe gabimet që mund të ndodhin gjatë këtij procesi. Ne duhet të mësojmë të bëjmë gabime, por duhet të mësojmë edhe nga gabimet. Dhe, gabimi më i madh është ruajtja e kësaj status quo-je të sistemit arsimor. Një status quo në këtë sistem është një recetë për status quo në të gjitha fushat e tjera të jetës sonë.

Fadil Sahiti

Si teoria ashtu edhe praktika sugjerojnë se sot, në botën moderne, kapitali njerëzor është përcaktues i zhvillimit ekonomik. Ekziston një marrëdhënie kauzale midis aftësive të punonjësve dhe absorbimit të teknologjisë dhe inovacionit. E thënë thjesht, shkollimi është një parashikues i fortë i rritjes ekonomike dhe të ardhurave për frymë në nivel kombëtar. Si koncept “kapitali njerëzor” është një term i gjerë dhe përdoret kudo. Në kontekstin industrial, kapitali njerëzor përfshin aftësitë e fuqisë punëtore të fituara përmes sistemit formal të arsimit dhe trajnimit, si dhe përmes trajnimit dhe përvojës së fituar në vendin e punës..

Të gjitha matjet empirike, nga PISA e deri te matjet e bëra nga studiues individualë dhe institucionalë, sugjerojnë se cilësia e kapitalit njerëzor në Kosovë është larg standardeve moderne. Kjo tregon për efikasitetin e dobët të institucioneve tona arsimore, por jo vetëm, sepse nuk janë vetëm institucionet publike ato që formojnë kapitalin njerëzor. Vetë firmat industriale duhet të japin një kontribut të madh në rritjen e cilësisë së kapitalit njerëzor, nëpërmjet trajnimeve të brendshme.

Të dhënat e fundit të Bankës Botërore sugjerojnë se kompanitë kosovare investojnë shumë pak në trajnimin e punonjësve të tyre. Sipas këtyre të dhënave, vetëm 20% e kompanive kosovare ofrojnë trajnime të brendshme, shifër kjo është shumë më e ulët në krahasim me vendet e ngjashme si Sllovenia apo Estonia, përkatësisht 44% dhe 40%..

Bazuar në përvojën time personale të hulumtimit, kam kuptuar se janë tre arsye pse kompanitë kosovare investojnë pak në trajnimin e punëtorëve. Së pari, menaxherët e firmave prodhuese nuk janë të vetëdijshëm për boshllëqet e aftësive teknologjike, apo çfarë aftësish teknologjike u nevojiten. Shumë menaxherë kosovarë janë të fiksuar në mënyrat tradicionale të prodhimit dhe nuk kanë informacion për praktikat moderne menaxheriale që çojnë në rritjen e efikasitetit të prodhimit. Së dyti, ka prej tyre që madje i dinë mangësitë që kanë, por nuk dinë si t’i trajtojnë ato – ose nuk kanë trajnerë adekuat, trajnimi jashtë shtetit është i shtrenjtë, nuk ka institucione trajnimi lokale (qoftë publike ose private) që mund të ofrojë nivel dhe cilësi të trajnimit, etj. Së treti, lëvizja e punëtorëve brenda dhe jashtë vendit tashmë është bërë trend në Kosovë. Kështu, kur punëtori i trajnuar largohet, ai merr trajnimin me vete, një eksternalitet klasik që ndodh si pasojë e dështimit të tregut, por që pengon investimet e dëshirueshme shoqërore në kapitalin njerëzor.

Shumica e menaxherëve të kompanive prodhuese në Kosovë paratë e shpenzuara për zhvillimin e kapitalit njerëzor i konsiderojnë shpenzim dhe jo investim. Ajo që është vënë re nga hulumtimet personale është se kompanitë prodhuese në Kosovë investojnë shumë pak, ose aspak, në atë që njihet si ‘upskilling’, d.m.th. zhvillimi i aftësive të reja, ose procesi i trajnimit ku punëtorët i nënshtrohen përvetësimit të aftësive plotësisht të reja.

Si përfundim, është përvoja që duhet të ndërgjegjësojë prodhuesin kosovar dhe qeverinë e Kosovës se pa zhvillimin e kapitalit njerëzor, zhvillimi ekonomik është vetëm një iluzion. Që kjo të ndodhë, nevojiten reforma rrënjësore të sistemit arsimor. Nuk duhet frikësuar nga reformat dhe gabimet që mund të ndodhin gjatë këtij procesi. Ne duhet të mësojmë të bëjmë gabime, por duhet të mësojmë edhe nga gabimet. Dhe, gabimi më i madh është ruajtja e kësaj status quo-je të sistemit arsimor. Një status quo në këtë sistem është një recetë për status quo në të gjitha fushat e tjera të jetës sonë.

/Autori është profesor i menaxhmentit dhe ndërmarrësisë në Universitetin RIT të Kosovës (AUK). Së fundmi ka botuar: “Industrial Policies for Technological Upgrading in Western Balkan Countries: Economic Growth and Development”, Springer, Palgrave Macmillan, 2024.