Figura e Gjergj Aranitit në letërsinë popullore

Nga Ilirjan Gjika

 

Një prej aleatëve dhe njerëzve të afërt të Skënderbeut ishte edhe Gjergj Araniti. Bashkëpunimi midis tyre nisi në Lidhjen e Lezhës të 2 marsit 1444, u forcua nga martesa e Heroit me të bijën Donikën, për të vijuar deri në vitin 1461, kur Gjergj Araniti ndahej nga jeta (F. Noli, 1989: 99, 146-147, 162).

Por duke u fokusuar te figura e Skënderbeut historianët e kanë anashkaluar këtë personalitet të shquar të luftës shqiptaro-osmane të shekullit të XV. Ndoshta shprehja e historianit gjerman Babinger, se: ‘’Nuk ekziston as dyshimi më i vogël, se prej famës së dhëndrit të tij Skënderbeut, ky personalitet është mbuluar me një errësirë shqetësuese’’, gjen pasqyrimin më të mirë në këtë rast (F. Babinger, 1965: 477).

Ndërkohë ndryshe nga historia, figura e Gjergj Aranitit është trajtuar gjerësisht nga letërsia dhe folklori popullor. Në morinë e krijimeve të shumta folklorike veçohet edhe kënga e njohur e Gjorg Golemit. Ajo i kushtohet Gjergj Aranitit, apo Arianit Golem Topia sipas Barletit, i cili bazuar te Kronika e Gjon Muzakës: ‘’… ishte zot i një pjesë të Maqedonisë, të vendit të Çermenikës, e Mokrës dhe të Shpatit… ’’ (M. Barleti, 1967: 96; G. Musachio, 1873: 283).

E mbledhur në vitin 1938 në Bërzeshtë të Librazhdit nga nxënësi normalist Shahin Zharri, ajo u botua me titullin “Kanga e Gjorq Golemit, Princit të Sopotit”, në nr. 16-17 të revistës “Shkolla Kombtare” tëp o atij viti (A. Alcani, 2006: 26).  Ja se ç’thuhet në vargjet e saj, bazuar në një publikim të këngëve popullore historike, botuar në Prishtinë në vitin 1978 (D. Shala, 1978: 80-81).

 

Ky sulltani qan me lot:

-Kam nji Skënder ne Sopot,

Në Mal Plak, me nji brek,

Gjorq Golemi, thotë-Jam mbret,

Gjorq Golemi kryezot.

Nizet vjet me ta luftoj,

Asqerin ma turpëroi

 

Por për figurën e Gjergj Aranitit ekzistojnë edhe dhjetra krijime gojore në formën e tregimeve popullore. Për mbledhjen e tyre një kontribut të madh ka edhe etnografi Dhosi Liperi, një nga pionierët e parë të kësaj disipline në Shqipëri. Si partizan i punës në terren ai u mor gjatë viteve 1929-1965, kryesisht me mbledhjen dhe studimin e gojëdhënave popullore për Skëndërbeun, të cilat të përpunuara në tre libra (12 gjithsej) i dorëzoi dikur si dorëshkrime në institutet e Folklorit dhe Gjuhësisë. Publikimi i tyre u realizua vetëm në vitin 2014, kur familja Liperi botoi korpusin e këtyre kërkimeve dhe studimeve, me titullin: “Mitologjia Skënderiane” (Dh. Liperi, 2014). Duhet theksuar se edhe Dhosi Liperi vijoi traditën e krijuar në Shkollën Normale të Elbasanit ku studjoi në vitet 1925-1927. Mësuesit e saj dhe veçanërisht prof. Aleksandër Xhuvani, kishin si praktikë pune që gjatë pushimeve të verës t’iu jepnin nxënësve si detyra mbledhjen e proverbave, shprehjeve të frazeologjisë popullore, materialeve folklorike, këngëve dhe legjendave. Kështu veproi edhe Shahin Zharri kur mblodhi botoi i pari në vitin 1938 “Këngën e Gjorg Golemit”, një nga kryeveprat e folklorit tonë popullor (A. Alcani, 2006: 26).

Ndërkohë që në librin ‘’Mitologjia Skënderiane’’, Dhosi Liperi, na sjell kërkimet e legjendave për Gjergj Aranitin të zhvilluara në vitin 1965 në Elbasan dhe në krahinën e Shpatit. Të tilla janë “Jorg Golemi”, “Qyqet e Sopotit”, “Zaptimi i Sopotit’’, “Tanushët dhe Muzhaqët”, treguar nga bartës të folklorit në fshatra të këtyre zonave (Dh. Liperi, 2014: 264-267).

“Jorgj Golemi ka qen krajl i Sopotit. Kalanë e sarajet i ka pas në Sopot. Sopoti gjendet në mal të Bërzeshtës, nga lindja e Valshit. Në atë kohë krali shkoi në kishën e Galigatit për festën e Shënmërisë që bëhet në 15 gusht. Në kala të Sopotit la rojet e tij. Roja e parë ishte Panxhi, e dyta Toçi dhe e treta Bosi. I vete lajmi sulltanit të Turqisë që krali nuk gjindet në Sopot dhe sulltani drejton ushtrinë e tij menjëherë për të zaptuar Sopotin…..’’, shkruan Liperi për legjendën e Jorg Golemit, treguar nga Koftë Qosja në Valsh (Dh. Liperi, 2014: 265-266).

Por përveç kësaj figure historike, Dhosi Liperi, zbuloi edhe disa emra të tjerë të epokës, të cilët nën emërtimin “bashkëluftëtarë të padiktuar prej historisë”, ja rekomandon institucioneve përkatëse për ti përfshirë në tekstet historike. Midis tyre është edhe Petro Petroshi një nga komandantët e Gjorg Golemit (Dh. Liperi, 2014: 226).

Edhe kapedan Petro Petroshi është një personazh i legjendave popullore të Shpatit dhe Sopotit por i panjohur prej historisë së shkruar. Për të ekzistojnë gojëdhanat “Fitorja e Petro Petroshit”, Lufta e Mëlizës” “Mulliri i Sulltanit”, “Kapedan Petro Petroshi” si dhe kënga “Nëna e sulltan Fetihut”, të cilat Dhosi Liperi i mblodhiu fshatrat Shelcan dhe Mlizë (Dh. Liperi, 2014: 227-231). Ndërsa në fshatrat Shelcan dhe Shtërmen, ai, ra edhe në gjurmët e shtëpive që kishin mbetur nga trashëgimnia e fisit Petroshi. Gjatë kësaj ekspedite, Dhosi Liperi, vizitoi edhe varret e Mëlizës, të cilët i përkisnin ushtarëve turq të vrarë në betejën kur Petro Petroshi shpartalloi ekspeditën turke, ndoshta gjatë fushatës së Sulltan Mehmetit II në vitin 1466 (Dh. Liperi, 2014: 226-231).

Ky ishte shkurtimisht një vështrim mbi folklorin dhe letërsinë tonë popullore,  subjekt i së cilës është Gjergj Araniti, ndoshta përfaqësuesi më të shquar i një prej familjeve më të vjetra të fisnikërisë feudale në Shqipëri.