E vërteta e marrëveshjes mes serbit Nikolla Pashiç me Ahmet Zogut, nënshkruar në Beograd në gushtin e vitit 1924

Studiuesi i njohur bën një pasqyrim të marrëveshjes së shumëpërfolur Zogu-Pashiç dhe pasojat e saj. Autori, specialist i të Drejtës Ndërkombëtare, e shpjegon atë në një areal të plotë, duke treguar me këtë rast edhe pozicionin e pandershëm të Zogut, që për interesin personal cedoi në interesa kombëtare…

Nga Ksenofon Krisafi*

Ka rreth tre vjet që në mediat shqiptare po shkruhet dhe po flitet shumë rreth Marrëveshjes shqiptaro-greke për ndarjen e kufijve detarë në kanalin e Korfuzit dhe në detin Jon, firmosur në Tiranë, në prill 2009, e cila u hodh poshtë në prill të vitit 2010, me vendim të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. Në këtë vit jubilar të 100-vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, kur përkujtohen  përpjekjet dhe sakrificat e patriotëve të shquar për themelimin e shtetit të pavarur shqiptar dhe për garantimin e integritetit territorial të tij, diskutimi i këtij precedenti merr një rëndësi të veçantë. Gjithkush dëshiron që ajo çka ndodhi në vitin 2009 të mos përsëritet më, që integriteti territorial i vendit të mos rrezikohet, që Kushtetuta e vendit, akti themeltar i shtetit dhe garanti i rendit juridik, të mos cënohet dhe të mos shkelet nga askush, cilidoqoftë ai.

Precedenti i pashembullt i të ashtuquajturës marrëveshje detare shqiptaro-greke, procedurat e mistershme dhe veprimet antikushtetuese që u kryen për cedimin e një hapësire të konsiderueshme territoriale prej rreth 354 km katrorë, shumëkujt i sjellin ndërmend edhe së paku dy episode të tjerë të këtij  karakteri unikal, cedimin e territorit të vendit me “pëlqimin” e disa individëve të ndodhur në pushtet, që kanë shpërdoruar detyrën zyrtare dhe atributet e larta shtetërore, për interesat e ngushta vetiake.

Rasti i parë është shitja e Shkodrës Malit të Zi nga Esat Pashë Toptani në vitin 1913, akt që fatmirësisht rezultoi i pasuksesshëm. Ai e kreu këtë veprim për të siguruar përkrahjen e Malit të Zi për t’u vënë në krye të Shqipërisë. Do ta vazhdonte veprën e tij antikombëtare në vitin 1914. Pikërisht kur Greqia, nëpërmjet agjentit të vet Kristaq Zografo, përpunonte dhe impononte të ashtuquajturin Protokoll të Korfuzit, për aneksimin e Shqipërisë së jugut, të ashtuquajturit Vorio-Epir, Serbia përgatiti dhe i paraqiti Esat Pashës një marrëveshje, që u përfundua në qytetin e Nishit më 4 (17) shtator të vitit 1914. Ajo parashikonte eliminimin e Shqipërisë së pavarur të shpallur shtet nga Kuvendi Kombëtar i Vlorës më 28 Nëntor 1912 dhe të njohur e pranuar si subjekt i së drejtës ndërkombëtare nga Konferenca e Ambasadorëve e Londrës, me vendimin e 29 korrikut 1913. Rreth një vit më vonë, duke dashur të sanksiononte  juridikisht situatën e krijuar si rezultat i pushtimit të Shqipërisë, Serbia shpejtoi ta plotësonte Marrëveshjen e Nishit, të firmosur nga Esat Pasha dhe Nikolla Pashiçi, me një akt tjetër, që njihet me emrin Marrëveshja Toptani- Jovanoviq, e cila në pjesën hyrëse mban datën 27 qershor 1915, kurse në pjesën përmbyllëse ka të shënuar datën  15 (28) qershor 1915.( Për këto dy marrëveshje do të flitet ne një shkrim tjetër).

Rasti i dytë është dhurimi i Manastirit të Shën Naunimit dhe i një pjese të Vermoshit Serbisë në vitin 1925 nga Ahmet Zogu, si shpërblim për strehimin që Beogradi i ofroi pas përmbysjes nga revolucioni demokratik i qershorit i vitit 1924, si edhe për përkrahjen që Serbia i dha për t’u rikthyer në pushtet. Veprimi u realizua mbi bazën e një marrëveshjeje tjetër, që u  nënshkrua në Beograd, ne gushtin e vitit 1924, nga i njëjti kryeministër serb Nikolla Pashiç me Ahmet Zogun, kryeministrin shqiptar të rrëzuar nga pushteti dhe të arratisur në Jugosllavi.

Për këtë marrëveshje, sikurse edhe për ato që lidhen me emrin e Esat Toptanit, është folur dhe shrkuar  edhe më parë. Në këtë shkrim synohet që çështja të shihet nga një tjetër këndvështrimi. Deri tani kur është folur për marrëveshjen e Ahmet Zogut me Serbinë, gjithëçka ështe reduktuar në “dhurimin” e Shën Naumit dhe të Vermoshit. Në të vërtetë çështja është shumë më komplekse. Marrëveshja ka një spektër të gjerë veprimi dhe përfshin e trajton edhe mjaft çështje të tjera që për nga rëndësia dhe pasojat përfaqësojnë një akt tepër të rëndë dhe të paprecedent, që e damkos mbretin e vetshpallur të Shqipërisë, me një njolle të pashlyeshme turpi.

Nuk ka dyshim se Ahmet Zogu i cili vuri emrin e vet në së paku 15 vjet të historisë shqiptare, përbën një figurë komplekse dhe problematike, me kontribute, por edhe me qëndrime e veprime, të cilat në një gjykim objektiv kanë qënë në dëm të Shqipërisë. Nuk mund të mohohet roli që mund të ketë në konsolidimin e shtetit shqiptar, në forcimin e institucioneve, në përgatitjen dhe miratimin e kodeve themelore, në zgjerimin e rrjetit shkollor fillor dhe hapjen e shkollave të para të mesme laike etj. Por kur flitet për Ahmet Zogun, nuk mund të sfumohen, madje nuk ka arsye për të fshirë nga historia e tij ngjarje apo episode që përfaqësojnë njolla, në qëndrimet ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve. Duke lënë mënjanë aktin e pakuptimtë të vetshpalljes si mbret të shqiptarëve, braktisjen e vendit në kohën e pushtimit nga italia fashiste në prill të vitit 1939, vjen ndër mend menjëherë pazarllëku i tij me Nikolla Pasiçin, ish kryeministrin serb të asaj kohe, për shitjen dhe shpërdorimin e Shqipërisë në çdo kuptim të kësaj fjale.

Në shtypin dhe në literaturën historiografike shqiptare flitet pa asnjë dyshim për ekzistencën e një marrëveshjeje formale të nënshkruar nga Pashiçi dhe Zogu, në Beograd, në gusht të vitit 1924. Në librin e Faton Mehmetaj, me titull Veprimtaria kriminale e “Dorës së Zezë” serbe në trojet shqiptare, botuar në Prishtinë, më 2004, thuhet se ishte fjala për një marrëveshje që sanksiononte varësinë e plotë të Shqipërisë. Autori pohon se e ka gjetur tekstin origjinal të marrëveshjes në Arkivin Qendror të Shtetit, në fondin 251, në dosjen 105, të vitit 1924. Për ekzistencën e kësaj marrëveshjeje, e cila njihet tashmë në histori si “Marrëveshja Zogu – Pashiq” dhe për përmbajtjen e saj, studiuesja Monika Stafa (Shoshori) thotë se ekzistojnë disa alternate tekstesh. Ato gjenden të ruajtura në Arkvin Qendror Shqiptar, në arkivin shtetëror italian dhe padyshim edhe në arkivat e Beogradit. Nga Beogradi pretendohet se ekziston vetëm një “Gentelman’s Agreement” (Marrëveshje xhentëllmenësh, marrëveshje verbale) dhe jo një tekst i shkruar. Deri para pak kohësh teksti i marrëveshjes mund të gjendej vetëm në botimin integral të studiuesit italian P. Pastorelli, i cili i referohej pikërisht arkivave italiane. Sipas M. Stafa, « në arkivat italiane, marrëveshja është në dy kopje, të dyja identike me njëra-tjetrën, megjithëse njëra me burim Beogradin dhe tjetra me burim Tiranën, të dyja të përcjella në rrugë diplomatike.» Po sipas saj, ajo ishte botuar e plotë në një të përmuajshme të Prishtinës.

Nga një lexim i shpejtë i tekstit rezulton se marrëveshja është një akt zyrtar kapitullimi i turpshëm për shtetin shqiptar, krejtësisht i pamotivuar dhe juridikisht i pajustifikuar. Pa shtjelluar tërësisht përmbajtjen e saj, do të mjaftonte të përmendnim se nëpërmjet saj Shqipëria angazhohej të bashkohej me Jugosllavinë në formën e një bashkimi personal. Kryetari i shtetit shqiptar formalisht, por në fakt krejtësisht në mënyrë fiktive, do të vazhdonte të mbetej Ahmet Zogu, i cili më vonë do ta njihte dinastinë e Karagjorgjeviqëve. Sipas nocionit juridiko-ndërkombëtar të bashkimit personal kjo nënkuptonte pranimin e kurorës mbretërore serbe si kryetar të bashkimit shqiptaro-serb. Ndryshe nga koncepti tradicional i bashkimit personal, përfaqësuesit diplomatikë jugosllavë do të ngarkoheshin edhe me përfaqësimin e interesave të Shqipërisë, e cila, pas kësaj, nuk do të kishte më përfaqësi diplomatike dhe përfaqësi konsullore jashtë shtetit. Të dy vendet binin dakord për realizimin e bashkimit doganor, në bazë të të cilit importet dhe eksportet e mallrave midis të dy vendeve do të kryheshin pa pengesa dhe në liri të plotë. Lidhur ngushtë me këtë dispozitë figuronte edhe një klauzolë, e cila për nga përmbajtja duket disi e çuditshme. Ajo thotë shprehimisht se “Edhe tranziti nëpërmes kufijve të dy vendeve do të jetë i lirë për ushtarët e dy vendeve”.

Më tej, Marrëveshja sanksiononte pranimin e detyrimit të qeverisë shqiptare për të deklaruar pranë Konferencës të Ambasadorëve në Paris se tërhiqte pretendimin e saj për sovranitetin mbi Manastirin e Shën Naumit dhe lokalitetet e Vermoshit dhe Kelmendit, të cilat do të mbeteshin nën zotërimin e Jugosllavisë.

Në xhandarmërinë e Shqipërisë do të kishte gjithashtu një xhandarmëri serbe, ku do të bënin pjesë edhe oficerë rusë e të tjerë. Ky do të ishte, siç kuptohet lehtë, shpërblimi për rusët e bardhë të Vrangelit, për ndihmën që do t’i jepnin Zogut për rikthim në pushtet, në dhjetor të vitit 1924. Xhandarmëria do të pajisej me armë dhe do të financohej nga qeveria jugosllave.

Marrëveshja nuk linte jashtë vëmendjes një aspekt tjetër mjaft të rëndësishëm, çështjen e administrimit dhe drejtimit të veprimtarisë së institucioneve fetare shqiptare. Ajo përcaktonte se Kisha Ortodokse Shqiptare do të tërhiqej nga varësia që kishte nga Patriarku i Kostandinopojës dhe do të bashkohej me Hierarkinë Ortodokse të Beogradit.

Në të njëjtën menyrë do të veprohej edhe me Myftininë Myslimane Shqiptare, e cila do të varej nga ajo jugosllave. Duke vazhduar në lëshime të paprecedenta ndaj një shteti tjetër, siç ishte Jugosllavia, përfaqësuesi i vetkonsideruar i Shqipërisë, i cili fliste  në emër të qeverisë, pa qënë aspak i mandatuar zyrtarisht prej saj, Zogu pranonte se qeveria shqiptare do të hiqte dorë nga një politikë ngushtësisht kombëtare dhe nuk do të interesohej për elementin shqiptar jashtë kufijve të vet. Ajo impenjohej veç kësaj që të mos pranonte në tokën e saj kosovarët, elemente të dyshimtë dhe segmentet e tyre kundërshtarë të politikës jugosllave.

Shqipëria duhet të merrte pëlqimin e Jugosllavisë për çdo koncesion që do t’u jepte vendeve të tjera. Së fundinë qoftë se Jugosllavia do të ishte në luftë me Bullgarinë dhe Greqinë, Qeveria Jugosllave, do të kishte të drejtën të rekrutonte në Shqipëri një ushtri prej 25 mijë vullnetarësh me qëllim për t´i përdorur në frontin bullgaro-grek. Në rast gjendje lufte midis Italisë dhe të Greqisë kundrejt Shqipërisë, ushtria, jugosllave do të kishte të drejtë të okuponte gjithë tokën shqiptare për t’i siguruar kështu Shqipërisë gjithë tokën e saj nga invadimi eventual italian ose grek. (korsivi i autorit). Qeveria Shqiptare nuk mund t´i deklaronte luftë asnjë shteti pa pëlqimin paraprak të Jugosllavisë. (korsivi i autorit).

Siç shihet nga përmbajtja e marrëveshjes të përshkruar më lartë, duket se bëhet fjalë për një akt juridiko-ndërkombëtar bilateral, sipas të cilit praktikisht Shqipëria jo vetëm që do të tkurrej e zvogëlohej në përmasa simbolike, por do të cedonte gati krejt atributet sovrane të një shteti të zakonshëm dhe praktikisht do të eliminohej si subjekt i së drejtës ndërkombëtare. Ajo do të shndërrohej në një njësi territoriale administrative që do të ekzistonte dhe do të vepronte nën tutelën zyrtare e juridike të shtetit serbo-kroato-slloven.

Në fakt marrëveshja veproi vetëm në njërin prej aspekteve të saj, në realizimin e cedimit territorial te Manastirit të Shën Naumit dhe një pjese të Vermoshit. Për pjesën tjetër nuk rezulton të jetë folur dhe as vepruar si nga pala serbe ashtu edhe nga pala shqiptare. Mund të supozohen disa arsye që çuan në këtë situatë. Në radhë të parë mund të përmendet fakti që ai që e negocioi dhe që e firmosi atë nuk kishte asnjë mandat legal, asnjë plotfuqi zyrtare të lëshuar nga autoritetet kompetente shqiptare. Ahmet Zogu ishte thjeshtë një shtetas shqiptar i arratisur jashtë vendit, një ish kryeministër i rrezuar nga pushteti nëpermjet një kryengritjeje dhe si i tillë nuk e kishte prerogativën përkatëse që të sillej si i tillë, përsa kohë që në krye të qeverisë shqiptare në Tirannë kishte ardhur një tjetër kryeministër, i cili kishte hyrë në lidhje zyrtare me homologët e vendeve të tjera. Le të kujtojmë se Noli, me cilësinë e kryeministrit u prit në takim dhe bisedoi në Romë, me kryeministrit italian të asaj kohe, Benito Musolini. Prania e këtij elementi thelbësor ishte e mjaftueshme që të çonte në pavlefshmërinë absolute të aktit juridiko-ndërkombëtar të përfunduar nga një përfaqësues i palegjitimuar i njërës prej palëve, subjekt i marrëveshjes në fjalë.

Nuk mund të mos mbahet parasysh edhe fakti që nëqoftëse ajo që ishte vendosur në tekstin e saj do të zbatohej realisht, do të shkaktoheshin turbulenca të fuqishme politike jo vetëm brenda vendit në Shqipëri, por edhe te fqinjët e saj, te Greqia dhe veçanërisht te Italia. Kjo e fundit madje kishte marrë edhe një “autorizim” formal nga Konferenca e Ambasadorëve e Parisit, nëpërmjet vendimit te 9 nëntorit 1921, i cili i njihte asaj të drejtën që nëqoftëse në Shqipëri vërtetoheshin zhvillime, të cilat konsideroheshin se vinin në rrezik sigurinë e saj dhe të Italisë, kjo e fundit ishte e legjitimuar që ta pushtonte atë ushtarakisht. Ishte ky me sa duket një koncension që iu bë Italisë në plotësim të kërkesave të saj insistuese, për zbatimin e dispozitave të Traktatit të fshehtë të Londrës, të 26 prillit 1915. Ai i jepte asaj një pjesë të konsiderueshme të bregdetit shqiptar, përfshirë ishullin e Sazanit dhe Karaburunin, si dhe mandatin mbi një shtet mikroskopik shqiptar që do të krijohej, pasi t’iu kaloheshin Greqisse, Malit të Zi dhe Serbisë rajonet jugore e veriore të saj.

Frika nga vënia në diskutim e legjitimitetit të marreveshjes nga palët e interesuara dhe nga opinioni i gjerë publik shqiptar bëri që Zogu, pas kthimit në atdhe, në fundin e dhjetorit 1924, të mos e përmendte fare atë. Në përmbushje të angazhimit që kishte marre ndaj Pashiçit, që në ditët e para të janarit 1925, thirri Mehdi Frashërin dhe e ngarkoi që të hynte në tratativa sekrete me palën jugosllave për të filluar negociatat zyrtare për përfundimin e marrëveshjes, e cila do të firmosej më 28 gusht të vitit 1925. Nëpërmjet kësaj marrëveshjeje Shqipëria pranoi t’i lëshonte Jugosllavisë një pjesë në malin e Vermoshit dhe Shën Naumin, në shkëmbim të fshatit Pishkupije, në jug të Shën Naumit dhe disa territoreve të tjera, për të cilat do të flitet në pjesën e dytë të këtij shkrimi.

Variantet e tekstit të Marrëveshjes Zogu-Pashiç**

“1. Shqipëria impenjohet t’i bashkohet Jugosllavisë me bashkim personal.

2. Kryetar i shtetit shqiptar do të jetë Ahmet Zogu, që më vonë do të njohë dinastinë Karagjorgjeviq.
3. Qeveria Jugosllave, me gjithë mjetet diplomatike dhe ushtarake, do të njohë Ahmet Zogun si kryetar shteti …dhe i atribuon me një herë një kontribut vjetor të shtetit.
4. Ministria e Luftës Shqiptare do të anulohet dhe Shqipëria heq dorë që të ketë një ushtri Kombëtare.
5. Shqipëria do të mbajë një xhandarmëri aq të fortë sa të mbaj qetësinë e brendshme të vendit për të ndaluar e shfarosur çdo lëvizje të ngritur kundër Ahmet Zogut dhe kundër regjimit të vendosur prej tij.
6. Në këtë xhandarmëri do të bëjnë pjesë edhe oficerë rusë të ish ushtrisë të Gjeneralit Vrangel që tashti ndodhet në Jugosllavi. Qeveria Jugosllave do të mbajë atë xhandarmëri me mjete financiare dhe armë.
7. Në xhandarmëri mund të hyjnë për të shërbyer edhe oficerë jugosllavë dhe të tjerë që qeveria Jugosllave do të pranojë në interes të dy vendeve.
8. Midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë do të stabilizohet një bashkim doganor në bazë të së cilës akordohet liri e plotë e importimeve dhe eksportimeve të mallrave të dy vendeve. Edhe transiti nëpërmes kufijve të dy vendeve do të jetë i lirë për ushtarët e dy vendeve.
9. Përfaqësuesit e jashtëm Jugosllavë do të ngarkohen edhe për interesat e Shqipërisë, e cila heq dorë që të mbajë zyra diplomatike dhe konsullata të saja jashtë shtetit.
10. Qeveria shqiptare duhet të deklarojë pranë Konferencës të Ambasadorëve në Paris që tërheq pretendimin e saj për sovranitetin mbi Manastirin e Shën Naumit dhe Lokalitetet e Vermoshit e Kelmendit që mbeten në zotërimin e Jugosllavisë.
11. Kisha Ortodokse Shqiptare do të tërhiqet nga Patriarku i Kostandinopojes dhe do t’i bashkohet Hierarkisë Ortodokse të Beogradit, kështu dhe Myftinia Myslimane Shqiptare, do të varet nga ajo Jugosllave.
12. Qeveria shqiptare do të heqë dorë nga një politikë ngushtësisht kombëtare dhe nuk do të interesohet për elementin shqiptar jashtë kufijve të veta. Ajo impenjohet veç kësaj që të mos pranojë në tokën e saj kosovarët dhe elemente të ditur dhe të dyshimtë dhe segmentet e tyre kundërshtare të politikës jugosllave.
13. Për çdo koncesion që Shqipëria do të bëjë vendeve të tjera, ajo është e detyruar të marrë pëlqimin nga Jugosllavia.
14. Në qoftë se Jugosllavia është në luftë me Bullgarinë dhe Greqinë, Qeveria Jugosllave, do të ketë të drejtën të rekrutojë në Shqipëri një ushtri prej 25 mijë vullnetarësh me qëllim për t´i përdorur në frontin bullgaro-grek. Në rast gjendje lufte midis Italisë dhe të Greqisë kundrejt Shqipërisë, ushtria, jugosllave do të ketë të drejtë të okupojë gjithë tokën shqiptare për t’i siguruar kështu Shqipërisë gjithë tokën e saj nga invadimi eventual italian ose grek.
15. Qeveria Shqiptare nuk mund t´i deklarojë luftë asnjë shteti pa pëlqimin preventiv të Jugosllavisë.
16. Ky traktat është sekret dhe nuk mund të zbulohet e të shtypet pa pëlqimin e dy palëve”.)

Shyqri Hysi: Marrëveshja Nikolla Pashiç – Ahmet Zogu e gushtit të vitit 1924 …Arkivi Qendror i Shtetit, fondi 251, dosja 105, viti 1924, Citohet sipas Faton Mehmetaj,  Veprimtaria kriminale e “Dorës së Zezë” serbe në trojet shqiptare, Prishtinë, 2004,f.207.

** Materiali vjen nga disa burime arkivore.

*Autori është pedagog i së Drejtës Ndërkombëtare në Universitetin Evropian të Tiranës /InforCulture.info