ILIRËT NË KULTURËN SHQIPTARE

– shënime dhe sugjerime –

Në fillim ishin ilirët – si bashkësi fisesh që banonin në Ballkanin perëndimor, të njohur për autorët klasikë; pastaj të njëjtët ilirë u rikthyen në vëmendjen e Rilindjes europiane dhe të Kohës së re, që pa u formuluar hipoteza indoeuropiane. I përmend edhe Leibniz-i në letrat e veta të njohura, si paraardhës të mundshëm të shqiptarëve, por duke i dalluar “ilirët e lashtë” nga “ilirët” e kohës së vet, që atëbotë identifikoheshin me sllavët e jugut.[1] Më pas ilirëve (të lashtë) iu bë gradualisht vend në familjen indoeuropiane, krahas trakëve dhe popujve të tjerë jogrekë të gadishullit.

Dikur, në kapërcyell të shekujve XIX-XX, duket se filloi të shtohej interesi edhe për ilirët; me gjasë, paralelisht me konsolidimin e albanologjisë austriake dhe gjermane dhe ndikimin kulturor austro-hungarez mes shqiptarëve, veçanërisht në zonën e Shkodrës. Nëse hipoteza pellazgjike e ushqyer në krye prej arbëreshëve, u mbajt gjallë dhe u ushqye nga kryesisht nga jugorët, të cilëve u duhej edhe për një karshillëk ndaj pretendimeve të ekzagjeruara të nacionalistëve grekë, hipoteza ilire me gjasë sjell një fillesë “veriore” në përfytyrimin kombëtar për origjinën.

Ecuria e prestigjit të hipotezës ilire në vetëdijen kombëtare mund të ndiqet edhe duke parë historinë e emrave ilirë, që filluan t’u viheshin fëmijëve. Emri më i vjetër, që kam arritur të gjej – në kërkimet e mia krejt sporadike – është ai i Tefta Tashkos, e lindur në 1910 në Egjipt: Tefta është një version i leximit të emrit ilir TEVTA, në trajtën që ky dilte në mbishkrimet dhe në tekstet e autorëve antikë. Herët më rezulton të jetë përdorur edhe Agron, tek Agron Çorati – figurë e lëvizjes komuniste dhe i persekutuar politik; i datëlindjes 1922. Njëlloj edhe Genc dhe Pleurat, emrat e dy djemve të dijetarit Aleksandër Xhuvani.

Në vitet 1930 kam gjetur shembuj emrash të tjerë, si Bardhyl dhe Ilir (si Bardhyl Golemi dhe Ilir Gjylbegu). A. Omari më thotë se një version i emrit Genc, si Gjenç, ka filluar të përdoret edhe ai në atë kohë.

Gjysma e parë e shekullit XX shënoi edhe një kohë kur shqiptarët filluan të largohen në masë nga tradita e emrave fetarë, duke filluar t’u vënë fëmijëve emra figurash historike njëfarësoj të lidhura me historinë e lashtë, si Lekë dhe Pir(r)o, por edhe apelativë, të tipit Luan, Petrit, Kujtim, Agim, Bujar. Nëse Lekë dhe Pir(r)o i referoheshin një të kaluare sërish në referim ndaj benchmark-ut grek antik, emrat ilirë janë lajmëtarë të një identiteti të ri imagjinar, që e kthen fytyrën nga ilirët.

Ndryshe nga pellazgët, ilirët janë realitet historik i gjurmueshëm; edhe pse gjuha, kultura dhe natyra e tyre mbetet objekt hulumtimesh, për mungesë të dhënash. Për këtë arsye, edhe pse hipoteza ilire për shqipen dhe shqiptarët është solide, përfytyrimi kulturor që kanë shqiptarët vetë, për ilirët, është në masë të madhe i mbjellë nga lart. Rilindja kombëtare, që ua dha shqiptarëve një narrativë të prejardhjes dhe të identitetit historik, fliste për pellazgë, siç mund të verifikohet lehtë në vjershat e kohës dhe në materialet për shkollat; për maqedonas (për të bërë lidhje me Lekën e madh); dhe për epirotë (në kontekstin e bëmave të Pirros). Ngjashëm, por edhe më herët, janë shprehur filologë arbëreshë si Gjergj Guzzetta[2] dhe Angelo Masci[3], të cilët mund të shihen edhe si pararendës të hipotezës ilire, në kulturën shqiptare (ngjashëm siç shihet De Rada si pararendës i hipotezës pellazgjike).

Por mbetet e paqartë, për mua, sa janë njohur këta dy autorë nga elitat kulturore shqiptare të shekujve XIX dhe të fillimshekullit XX (vepra e rëndësishme e Guzzetta-s kish mbetur në dorëshkrim); dhe druaj se idetë e tyre, sado paraprijëse dhe të qëlluara, nuk kanë gjetur jehonën e nevojshme në përpjekjet e atyre kohëve, për t’u dhënë një narrativë identitare të origjinës shqiptarëve që po zgjoheshin.

Nga ana tjetër, një vepër e hershme, që u botua në vitin 1923 – me titull Ilirët, nga profesori i Universitetit të Vjenës Karl Patsch, dhe e përkthyer nga Karl Gurakuqi – mund të ketë qenë nga të parat që ia prezantoi narrativën ilire publikut shqiptar. Përkthyesi i veprës dhe me gjasë nismëtari i botimit të saj, ishte sekretari i parë i Komisisë Letrare të Shkodrës, e cila kish për synim edhe krijimin e një biblioteke albanologjike; i tij është edhe përkthimi i një vepre të Paul Kretschmer-it, kushtuar indoeuropianistikës (Ditunija gjuhore indogjermane). Edhe më e hershme është vepra “Ndollina historijet t’motshme” e Mati Logorecit, e botuar në Shkodër në 1911, ku flitej mes të tjerash edhe për Ilirinë në lashtësi; autori kish qenë në kontakt me Gustav Meyer-in, në kohën kur ky merrej seriozisht me shqipen.

Këto orvatje fillestare, për popullarizimin e origjinës ilire të shqiptarëve, nuk gjetën truall të përshtatshëm për t’u përpunuar më tutje, në mitin dhe ideologjinë kombëtare; dhe kjo sepse si miti, ashtu dhe ideologjia, mbeteshin të interesuar për një prejardhje të tillë që të mund t’u përcillte shqiptarëve modernë prestigjin e nevojshëm – dhe këtij funksioni i përshtateshin më mirë si hipoteza pellazgjike, me pellazgët “hyjnorë” pararendës të grekëve të lashtë; ashtu edhe hipotezat për lidhjet e shqiptarëve me maqedonasit antikë (të Aleksandrit të madh) dhe epirotët (e Pir(r)os), dy popuj që i patën dominuan grekët e lashtësisë. Ilirët e lashtë, nga ana e tyre, sikur nuk kishin ndonjë kredencial të këtij kalibri, për të ofruar në tryezën e mburrjeve dhe të krenarive.

Brenda kësaj vetëdijeje kolektive të prejardhjes, ilirët gjetën vend gradualisht; dhe vetëm pas Luftës II hipoteza ilire u bë edhe qëndrimi zyrtar i qarqeve akademike në Shqipëri; duke fituar konkurrencën më parë me hipotezën pellazgjike, e cila nuk gjeti mbështetje në albanologët e shkolluar në Austri, Gjermani dhe Itali; dhe më pas me hipotezën trake, e cila në dijen vendëse nuk zuri kurrë rrënjë.

Rritja e prestigjit të arkeologjisë në Shqipërinë e Pasluftës, në gjurmët e kërkimeve të filluara nga austriakët, francezët, italianët dhe të tjerë arkeologë të huaj, e konfirmoi më mirë vendin qendror të hipotezës ilire, brenda albanologjisë shqiptare; jo rastësisht, në vitin 1972, u mbajt në Tiranë Kuvendi I i Studimeve Ilire, me pjesëmarrje të dijetarëve nga Shqipëria dhe mbarë bota, një pjesë e të cilëve autoritete të ilirologjisë.

Ndërkohë, arkeologët vunë në dispozicion të publikut edhe një numër të madh emrash ilirë, të nxjerrë nga mbishkrimet, përfshi edhe mbishkrimet e varreve; që u përkisnin fiseve ilire anembanë Ballkanit. Këta emra u “formalizuan” në lista zyrtarisht të rekomanduara dhe filluan të përdoren më shumë si pozicionime kulturore të emër-vënësve, ngaqë përndryshe nuk kishin ndonjë domethënie historike – ndryshe nga Agron, Genc, Bardhyl e Teuta, që ishin emra mbretërish; dhe krahas me emrat e fiseve ilire, si Taulant, Enkelejd(a), Ardian, Liburn, Dardan dhe të qyteteve ilire. Kjo shtresë emrash, e pëlqyer veçanërisht në vitet 1950-1980, tregon jo vetëm konformimin kulturor të prindërve dhe gatishmërinë e tyre për të njohur një prejardhje në thelb të imagjinuar; por edhe vullnetin për një identitet të ri kombëtar, krejt i ndarë nga feja dhe me varësi kulturore ndaj ideologjisë dhe mitit kombëtarist. Në këto përdorime, emrat ilirë iu kundërvunë apelativëve ose emrave vetjakë me origjinë nga leksiku i përgjithshëm i shqipes (Drita, Zana, Pranvera, Shpresa, Sokol, Dallëndyshe, Shqipe, Fatmir, Fatbardh), huazimeve kulturore si Natasha, Ana, Silva, Roland, Albert dhe emrave me prestigj historik si Hektor, Nestor, Spartak, Gjergj, Tanush, Aranit, Vojsava, Donika; në një kohë që emrat tradicionalë fetarë dekurajoheshin fort dhe për një periudhë të gjatë u ndaluan krejt.

Historia e emërvënies ndër shqiptarët bashkëkohorë mbetet metodë e dorës së parë e asaj arkeologjie kulturore, që ndihmon për të kuptuar rrugëtimin e hipotezës ilire në narrativën identitare kombëtare; meqë ajo tregon shkallën e përhapjes së kësaj narrative në komunitetet. Njëherazi, emërvënia ilire, ndër shqiptarët e Shqipërisë, tregon edhe një vetëdije – sado të imponuar – për adoptimin e një identiteti të “shqiptarit të ri”, përtej traditave të emërvënies fetare; duke qenë emrat ilirë një lloj rudimentar i orientimit onomastik të kalendarit të ri laik, që synonte regjimi totalitar.

Nuk është gjithnjë e lehtë të hysh në mendjen e atyre shqiptarëve – pa dyshim të kultivuar e të rafinuar – që filluan t’u vënë fëmijëve të tyre emra ilirë, që nga fillimi i shekullit XX. Emri që vihet kryen njëherazi funksione klasifikimi dhe shprehëse të një dëshire a një programi; dhe emrat ilirë, më spikatur se të tjerët, u jepnin shqiptarëve një identitet prerazi të ndryshëm, nga ai grekëve, madje edhe i epirotëve dhe i maqedonasve të lashtë, sa kohë që këta të fundit ende me vështirësi dalloheshin kulturorisht prej grekëve. Emrat ilirë si Tefta (Teuta), Agron, Ilir, ishin emra të rinj, dhe si të tillë kërkonin shpjegim, gjithë duke mbetur refuzim i kalendarit kishtar dhe i traditave fetare/familjare. Ata në krye vinin nga burime filologjike – tekstet e historianëve të lashtë, grekë dhe latinë; por më pas do të “vileshin” drejtpërdrejt nga epigrafia (zbulimet arkeologjike, stelat e varreve, mbishkrimet votive). Edhe pse kishte gjithnjë në ta diçka të zhgroposur, forcën e kishin të drejtuar, megjithatë, nga e ardhmja; meqë (do të) bënin efekt si emra të rinj, jo si emra të vjetër. Shënjonin ringjalljen e shumë-dëshiruar të “shpirtit” historik shqiptar. Nga ana tjetër, u mungonte suporti kulturor, meqë nuk kishte për ta legjenda, poema, piktura, statuja, monumente që t’i mbështetnin. Më mirë të shihen, pra, si përpjekje për t’u dhënë shqiptarëve një identitet modern, me rrënjë në të kaluarën historike të mirëfilltë, por jo në traditën. Përndryshe, për shqiptarin e fillimshekullit XX, këto Agron, Teuta, Genc, Ilir, Bardhyl nuk thoshin asgjë; dhe adoptimi i tyre thjesht dëshmon qarkullimin e një kulture ende në kërkim të identitetit, nëpërmjet adoptimit të një lashtësie unike për shqiptarët, të tillë që këta të mos e bashkëndanin me popuj të tjerë (gjë që vështirë se mund të pretendohej për Lekën dhe Pir(r)on).

Një formë tjetër, paralele, për ndjekjen e suksesit të hipotezës ilire, në narrativën identitare kombëtare, do të ishte gjurmimi i ecurisë së saj në studimet albanologjike në Shqipëri dhe në Kosovë (temë më vete janë arritjet e shënueshme të arkeologjisë jugosllave në ilirologji), veçanërisht në të gjitha ato raste kur prejardhja ilire e shqiptarëve është marrë si premisë për ndërtime hipotezash të reja (përfshi këtu edhe tezën e autoktonisë shqiptare). Përndryshe, studimet ilirologjike nga institucionet shkencore në Shqipëri dhe në Kosovë mbeten kryesisht të arkeologëve, të cilët kanë arritur suksese të shënueshme në zbulimin, pasurimin dhe përshkrimin e kulturës së Ilirëve të Jugut, ashtu siç ka mbijetuar ajo në rrënojat. Gjuhësia historike, nga ana e vet, me gjithë disa pak arritje të spikatura, e ka ndihmuar ilirologjinë vetëm tërthorazi, duke kthjelluar ato rrethana kur fjalët shqipe mund të këqyren si vijuese fjalësh e glosash ilire të njohura ose hipotetike; dhe kjo kryesisht ngaqë materiali gjuhësor që ka mbetur prej ilirishtes mbetet tejet i varfër; dhe kjo edhe sikur të merren parasysh prurjet e mesapishtes, që është disi e dokumentuar në mbishkrime.

Si pjesë e studimeve ilire, historia e ilirëve si popull indoeuropian nuk është pjesë e albanologjisë, por e indoeuropianistikës; ilirët kanë jetuar në një territor tejet të gjerë, që përfshin një pjesë të madhe të Ballkanit; dhe përkatësia në ilirët e disa popujve, si venetët dhe liburnët, është vënë në dyshim nga dijetarë të ndryshëm. Përtej historisë së ilirëve, ka edhe një histori të studimeve ilire ose ilirologjisë, e cila përjetoi një shkëlqim gjatë shekullit XX, por që mbetet edhe ajo e kufizuar nga varfëria e dëshmive të shkruara.

Ka pastaj edhe një histori të hipotezës ilire, në studimet e historisë së shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe; hipotezë që i ka fillimet me letrat e Leibniz-it dhe veprën e Thunman-it, por që më pas u artikulua në mënyrë më solide nga dijetarë indoeuropianistë si Gustav Meyer-i; kjo hipotezë ka konkurruar dhe vazhdon të konkurrojë me hipotezën e prejardhjes trake ose dako-myze të shqiptarëve, e cila ka edhe ajo ithtarët e saj mes studiuesve të historisë së shqipes në universitetet europiane dhe botërore.

Vend më vete meriton historia e hipotezës ilire brenda kulturës shqiptare moderne; një hipotezë që u shfaq mjaft më vonë se ajo pellazgjike dhe e arriti suksesin “epistemologjik” vetëm pas vitit 1945, kur u adoptua, de facto, si hipoteza zyrtare e narrativës kombëtariste të miratuar nga regjimi totalitar i Tiranës. Kjo lloj historie, si pjesë e historisë së ideve dhe e arkeologjisë kulturore të kombit shqiptar modern, nuk thotë gjë për ilirët dhe gjuhën e tyre, sepse thjesht fokusohet në mënyrën si u adoptuan dhe u përdorën ilirët për të sendërgjuar një histori të lashtë të shqiptarëve, ose për t’i dhënë vetëdijes kombëtare përmasën e nevojshme në lashtësi. Si e tillë, ajo është pjesë e përpjekjeve për krijimin dhe konsolidimin e identitetit kombëtar të shqiptarëve, e integruar në materialet e nevojshme për ta arritur këtë, si tekstet shkollore, librat për fëmijë, kuratimi i muzeumeve arkeologjike, përshkrimi (edhe me synime turistike) i rrënojave ilire dhe çdo kontribut tjetër me natyrë popullarizuese.

Deri nga mesi i shekullit XX, relativisht pak shqiptarë kishin dëgjuar për ilirët – me përjashtim të dijetarëve që kishin studiuar jashtë Shqipërisë; shqiptari “i rrugës”, ose produkti standard i arsimit kombëtar, mund të dinte diçka për pellazgët, Pir(r)on dhe epirotët e tij ose Aleksandrin e Madh, por ilirët për të mbeteshin një madhësi sa opake aq edhe e parëndësishme. Në këtë kuptim, ideja se “ne rrjedhim nga ilirët” u mboll në mendjet e shqiptarëve nga elitat, të cilat preferuan këtë hipotezë ndaj të tjerave, sepse u rezultoi më e mbështetur shkencërisht dhe më e përshtatshme për të bashkëjetuar me idenë e autoktonisë, sa kohë që ilirët, veçanërisht Ilirët e Jugut ose “Illyri proprie dicti” kishin jetuar pikërisht në trojet ku jetonin shqiptarët sot.

Shënimet e mia më lart nuk përbëjnë ndonjë studim kulturor-arkeologjik të historisë së hipotezës ilire, në vetëdijen kombëtare kolektive; por vetëm duan të tregojnë se çfarë pamjeje mund të marrë një studim i tillë, i një operacioni kulturor të suksesshëm, me natyrë iluministe. Baza e një studimi të ardhshëm të këtij lloji, nëse do të ketë, mbetet qëmtimi i arkivave onomastike, i revistave kulturore të viteve 1920-1930 të botuara në Shqipëri, i teksteve shkollore të ciklit të ulët dhe të mesëm; dhe i letërsisë për fëmijë të periudhës totalitare. Për mua historia e pranisë ilire në narrativën kombëtare të shqiptarëve, veçanërisht sa i përket përfytyrimeve të origjinës dhe të prejardhjes së popullit dhe të gjuhës, ka të paktën po aq rëndësi sa edhe historia e ilirëve vetë, e gjuhës dhe e kulturës së tyre, dhe e marrëdhënieve të tyre historike me shqiptarët e sotëm. Por ndryshe nga objekti i ilirologjisë, kjo përpjekje kultural-arkeologjike do të synonte të përshkruante, në thelb, prejardhjen e ilirëve nga shqiptarët.

---

[1] Letrat shqiptare të Leibniz-it i kanë studiuar disa autorë; por unë rekomandoj veçanërisht artikullin Si ta lexojmë Lajbniz-in, botuar nga B. Demiraj në Studime Filologjike 1-2, 2001; dhe një varg esesh të këtij studiuesi në revistën Peizazhe të fjalës (Leibniz-i mbi Shqipërinë dhe shqiptarët, Leibniz-i mbi shqipen dhe origjinën e saj dhe Lebniz-i mbi leksikun e shqipes). Lexoni edhe esenë time Leibniz-i, ilirët, Elsie, po në Peizazhe të fjalës.

[2] Për Guzzetta-n i referohem kryesisht artikullit nga Matteo Mandalà: “Vepra e pabotuar e at Gjergj Guxetës dhe fillimet e albanologjisë në shek. XVIII”, Studime Filologjike n3. 1-2, 2006; Bardhyl Demiraj, që i ka kushtuar Guzzetta-s (dhe Masci-t)  vëmendje në veprën Studi filologi arbëreshë të vitit 2015, ka treguar edhe se shestime të tilla synonin të theksonin dallimin edhe etnik-gjenetik të arbëreshëve (dhe, me ekstension, edhe shqiptarëve të Ballkanit) prej grekëve. Nga sa kam parë në shembujt që sjellin M. Mandalà dhe B. Demiraj, Guzzetta e mendonte shqipen e sotme (ose “ilirishten moderne”) herë si vazhdim të gjuhës mëmë të ilirëve dhe së epirotëve të lashtë, dhe herë si rezultat të përzierjes së gjuhës maqedonase të lashtë me latinishten, në një zonë që përfshinte Epirin dhe Maqedoninë, dhe herë si rezultat të përzierjes së gjuhës maqedonase të lashtë me latinishten, në një zonë që përfshinte Epirin dhe Maqedoninë. Këtu ky autor nuk është dhe aq larg nga qëndrimi i Marin Barletit, i cili mendonte se “e quella sia la lingua latina, passata dagli Italici agli Epiroti.” Për këtë arsye, Guzzetta shkruante për shqipen se “essa non è del tutto latina, ma un misto di latino e di macedonico antico.” I sjell këto hollësi, për t’i treguar lexuesit sa larg jemi, megjithatë, nga koncepti bashkëkohor për shqipen si vazhdim të ilirishtes (një dialekti të ilirishtes). Shihni dhe këtë ese të B. Demirajt.

[3] Edhe Masci, për ta thënë me B. Demirajn, “sheston tezën e një trungu të përbashkët gjenealogjik midis ilirëve të vjetër, maqedonasve dhe epirotëve”. Për Masci-n shih edhe Jup Kastrati: “Rreth disa pikëpamjeve të Engjëll Mashit për gjuhën shqipe”, Studime Filologjike 1987, nr. 4; i cili vëren se Masci “mbrojti tezën e autoktonisë së shqiptarëve dhe të prejardhjes ilire të tyre.” Argumenti i atij autori, marrë nga botimi i Malte-Brun-it: