Kadare: Të shkruarit është pothuajse një jetë e dytë

“Të shkruarit nuk është as një profesion i lumtur dhe as i palumtur – është diçka në mes. Është pothuajse një jetë e dytë. Shkruaj me lehtësi, por gjithmonë kam frikë se mund të mos jetë mirë. Nevojitet një humor i qëndrueshëm; edhe lumturia edhe palumturia janë të këqija për letërsinë. Kur je i lumtur, priresh të bëhesh i lehtë, jo serioz dhe nëse je i palumtur, këndvështrimi juaj shpërqendrohet. Së pari duhet të jetosh, ta përjetosh jetën dhe më vonë të shkruash për të”, kishte thënë Ismail Kadare në një intervistë të gjatë për “Paris Review” botuar në verën e vitit 1998 ku flet për jetën, fëmijërinë, diktaturën e shumëçka tjetër

Në vitin 1970, një roman i një shkrimtari të panjohur shqiptar e pushtoi Parisin si një furi. “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” ishte historia e një gjenerali italian që kthehet në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore, për të gjetur eshtrat e ushtarëve italianë të vrarë atje dhe për t’i çuar e varrosur në Itali. U cilësua si një kryevepër dhe autori i saj u ftua në Francë, ku u prit nga intelektualët francezë si zëri origjinal dhe i fuqishëm prapa Perdes së Hekurt. “Gjenerali” u përkthye në dhjetëra gjuhë dhe frymëzoi dy filma: njëri me të njëjtin titull, ku luajti Michel Piccoli, dhe tjetri nga Bernard Tavernier i titulluar “Jeta dhe asgjë tjetër” (‘La Vie et rien d’autre’).

Prej atëherë, më shumë se dhjetëra romane dhe disa përmbledhje me poezi dhe ese të tij janë përkthyer në frëngjisht, anglisht dhe në gjuhë të tjera. Ai konsiderohet si një nga shkrimtarët më të mëdhenj në botë dhe është propozuar disa herë për çmimin “Nobel”. Botuesit e tij francezë po botojnë aktualisht veprat e tij të plota në gjashtë vëllime, si në frëngjisht ashtu edhe në gjuhë origjinale, në shqip. Tri të parat tashmë veç se kanë dalë.

Ismail Kadare lindi dhe u rrit në Gjirokastër të Shqipërisë. Studioi për letërsi në Universitetin e Tiranës dhe kaloi tre vjet me studimet pasuniversitare në Institutin “Gorky” në Moskë. “Gjenerali” ishte romani i tij i parë, i botuar pas kthimit të tij në Shqipëri në vitin 1962, kur ishte njëzet e gjashtë vjeç.

Kadare është krahasuar me Kafkën dhe Orwellin, por pena e tij është një zë origjinal, njëkohësisht universal dhe i rrënjosur thellë në tokën e tij. Për më shumë se dyzet vjet, Shqipëria jetoi nën diktaturën komuniste të Enver Hoxhës, stalinizmi veçanërisht i egër i të cilit zgjati më shumë se në çdo vend tjetër të Evropës Lindore. Kadare përdori një sërë zhanresh dhe mjetesh letrare – alegori, satirë, distancim historik, mitologji – për t’i shpëtuar censurës së pamëshirshme të Hoxhës dhe reprezaljeve vdekjeprurëse kundër çdo forme mospajtimi. Vepra e tij është një kronikë e atyre dekadave të tmerrshme, megjithëse historitë shpesh ngjajnë në të kaluarën e largët dhe në vende të ndryshme. Dy nga romanet e tij më të famshme, “Pallati i ëndrrave” dhe “Piramida”, zhvillohen përkatësisht gjatë Perandorisë Osmane dhe në Egjiptin e lashtë, ndërsa “Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Koncert në fund të dimrit” i referohen qartë shkëputjes së Hoxhës me Rusinë nën Hrushovin dhe me Kinën pas vdekjes së Maos.

Ismail Kadare u largua nga Shqipëria në vitin 1990 dhe u vendos në Paris. Në vitin 1996 ai u zgjodh anëtar i asociuar i Akademisë Franceze të Shkencave Morale dhe Politike (L’Académie des Sciences Morales et Politiques), duke zëvendësuar filozofin britanik me origjinë austriake, Karl Popper, i cili vdiq atë vit.

Ai jeton me gruan dhe vajzën e tij në lagjen Latine, në një apartament të gjerë dhe të ndritshëm me pamje nga kopshtet e Luksemburgut; ai udhëton shpesh në Shqipëri. Kjo intervistë u zhvillua në shtëpinë e tij në shkurt dhe tetor të vitit 1997, me biseda telefonike në mes.

Kadare ka reputacionin e atij që nuk i bën budallenjtë të vuajnë me kënaqësi, por unë e pashë atë të butë, të sjellshëm dhe mjaft të durueshëm me dikë që nuk e njeh vendin dhe letërsinë e tij, për të cilat ai kujdeset me pasion. Ai flet rrjedhshëm frëngjisht me një theks të veçantë, me një zë të matur e të qetë.

Jeni shkrimtari i parë shqiptar bashkëkohor që keni arritur famë ndërkombëtare. Për shumicën e njerëzve, Shqipëria është një vend i vogël me tre milionë e gjysmë banorë në buzë të Evropës. Pra, pyetja ime e parë ka të bëjë me gjuhën shqipe. Çfarë është ajo?

Ismail Kadare: Gjysma e popullsisë shqiptare jeton si fqinj në Jugosllavi, në rajonin e Kosovës. Gjithsej, dhjetë milionë njerëz në botë flasin shqip, që është një nga gjuhët bazë evropiane. Nuk po e them këtë për krenari kombëtare – është një fakt. Nga pikëpamja gjuhësore, ekzistojnë gjashtë ose shtatë familje themelore të gjuhëve në Evropë: latinishtja, gjermanishtja, sllavishtja, baltike (që flitet në Letoni dhe Estoni) dhe tri gjuhë pa familje, si të thuash – greqishtja, armenishtja dhe shqipja. Prandaj gjuha shqipe është më e rëndësishme se vendi i vogël ku flitet, pasi zë një vend të rëndësishëm në hartografinë gjuhësore të Evropës. Hungarishtja dhe finlandishtja nuk janë gjuhë indo-evropiane.

Shqipja është gjithashtu e rëndësishme për të qenë pasardhëse e vetme e gjuhës së lashtë ilire. Në lashtësi kishte tri rajone në Evropën Jugore: Greqia, Roma dhe Iliria. Shqipja është e vetmja e mbijetuar e gjuhëve ilire. Kjo është arsyeja pse ajo ka intriguar gjithmonë gjuhëtarët e mëdhenj të së kaluarës. Njeriu i parë që bëri një studim serioz të shqipes ishte filozofi gjerman, Gottfried Leibnitz në vitin 1695.

Ai që Volteri parodizoi në “Candide si Dr. Pangloss”, i cili tha: “Gjithçka është mirë në këtë botë më të mirë të mundshme”.

Kadare: Pikërisht. Megjithatë, Shqipëria nuk ekzistonte në atë kohë si një njësi më vete; ishte pjesë e Perandorisë Osmane si pjesa tjetër e Ballkanit, përfshirë Greqinë. Por këtij gjeniu gjerman, shqipja iu duk shumë interesante. Pas tij, studiues të tjerë gjermanë bënë studime të thukëta për shqipen – Franz Bopp për shembull, libri i të cilit është shumë i detajuar.

Po letërsia shqipe? Cila është origjina e saj? A ka një Dante, Shakespear apo Goethe shqiptar?

Kadare: Burimet e saj, në thelb janë gojore. Libri i parë letrar në shqip u botua në shekullin XVI dhe ishte një përkthim i Biblës. Vendi ishte atëherë katolik. Pas kësaj kishte shkrimtarë. Babai themelues i letërsisë shqipe është shkrimtari i shekullit të nëntëmbëdhjetë Naim Frashëri. Pa pasur madhështinë e Dantes apo të Shekespeareti, ai është gjithsesi themeluesi, personazhi emblematik. Shkroi poezi të gjata epike, si dhe poezi lirike, për të zgjuar ndërgjegjen kombëtare të Shqipërisë. Pas tij erdhi Gjergj Fishta. Mund të themi se këta të dy janë gjigantët e letërsisë shqipe, ata që fëmijët i studiojnë në shkollë. Më vonë erdhën poetë dhe shkrimtarë të tjerë që prodhuan vepra ndoshta më të mira se ata të dy, por nuk zënë të njëjtin vend në kujtesën e kombit.

Turqit morën Kostandinopojën në vitin 1454, dhe më pas pjesën tjetër të Ballkanit dhe Greqinë. Cili ishte ndikimi i turqishtes në gjuhën shqipe?

Kadare: Vështirë se ka ndonjë. Përveç në fjalorin administrativ ose në fjalët e gatimit si qebap, kafene, pazar. Por ajo nuk kishte asnjë ndikim në strukturën e gjuhës për arsyen e thjeshtë se ato janë dy makina krejtësisht të ndryshme dhe njëra nuk mund të përdorë pjesët rezervë të njërës për tjetrën. Gjuha turke nuk njihej askund jashtë Turqisë.

Turqishtja moderne është ndërtuar nga shkrimtarët turq të shekujve XIX dhe XX, ndërsa turqishtja e thatë administrative nuk ishte një gjuhë e gjallë dhe për këtë arsye, nuk mund të kishte ndonjë ndikim në gjuhët e tjera të Perandorisë Osmane. Kam takuar shkrimtarë turq që më kanë thënë se kanë probleme me gjuhën e tyre.

“Shqipja është thjesht një mjet shprehës i jashtëzakonshëm”

Nga ana tjetër, një pjesë e madhe e fjalorit të huaj ka depërtuar në turqishte – persishte, arabishte, frëngjishte, ndër të tjera. Përpara kohëve moderne, autorët turq shkruanin në persisht, ose në arabisht nëse tema kishte të bënte me teologjinë.

Kadare: Për mua si shkrimtar, shqipja është thjesht një mjet shprehës i jashtëzakonshëm – i pasur, i lakueshëm, i adaptueshëm. Siç e kam thënë në romanin tim të fundit, “Spiritus”, ka modalitete që ekzistojnë vetëm në greqishten klasike, gjë që e vë njeriun në kontakt me mentalitetin e antikitetit. Për shembull, ka folje të shqipes që mund të kenë një kuptim dobiprurës ose keqdashës, ashtu si në greqishten e vjetër, dhe kjo lehtëson përkthimin e tragjedive greke, si dhe të Shakespeareit, ky i fundit është autori më i afërt evropian me tragjedianët grekë. Kur Nietzsche thotë se tragjedia greke u vetëvra e re sepse jetoi vetëm njëqind vjet, ai ka të drejtë. Por në një vizion global ajo ka duruar deri te Shekespearei dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite. Nga ana tjetër, besoj se epoka e poezisë epike ka përfunduar. Sa i përket romanit, ai është ende shumë i ri. Mezi ka filluar.

Megjithatë, vdekja e romanit është paralajmëruar për pesëdhjetë vjet!

Kadare: Gjithmonë ka njerëz që flasin shumë budallallëqe! Por në një këndvështrim universal, nëse romani do të zëvendësojë dy zhanret e rëndësishme të poezisë epike – e cila është zhdukur – dhe e tragjedisë – që vazhdon – atëherë mezi ka filluar dhe ka ende dy mijë vjet jetë.

Më duket se në veprën tuaj jeni përpjekur të përfshini tragjedinë greke në romanin modern.

Kadare: Pikërisht. Jam përpjekur të bëj një lloj sinteze të tragjedisë së madhe dhe groteskut, shembulli suprem i së cilës është “Don Kishoti” – një nga veprat më të mëdha të letërsisë botërore.

Që atëherë, romani është ndarë në shumë zhanre. . .

Kadare: Aspak! Për mua këto ndarje në zhanre nuk ekzistojnë. Ligjet e krijimit letrar janë unike; ato nuk ndryshojnë dhe janë të njëjta për të gjithë kudo. Dua të them që ju mund të tregoni një histori që mbulon tre orë të jetës njerëzore ose tre shekuj – bëhet fjalë për të njëjtën gjë. Çdo shkrimtar që krijon diçka autentike në mënyrë natyrale, instinktivisht krijon edhe teknikën që i përshtatet. Pra, të gjitha format apo zhanret janë të natyrshme.

Dëgjo, mendoj se në historinë e letërsisë ka pasur vetëm një ndryshim vendimtar: kalimi nga oraliteti në shkrim. Për një kohë të gjatë letërsia vetëm flitej, dhe pastaj papritur me babilonasit dhe grekët erdhi shkrimi. Kjo ndryshoi gjithçka, sepse më parë, kur poeti recitonte ose këndonte poezinë e tij dhe mund ta ndryshonte në çdo shfaqje sipas dëshirës, ai ishte i lirë. Në të njëjtën mënyrë ai ishte kalimtar, pasi poezia e tij ndryshoi në transmetimin gojor nga një brez në tjetrin. Pasi të shkruhet, teksti bëhet i fiksuar. Autori fiton diçka duke u lexuar, por humb edhe diçka – lirinë. Ky është ndryshimi i madh në historinë e letërsisë. Zhvillimet e vogla si ndarja në kapituj dhe paragrafë, shenjat e pikësimit, janë relativisht të parëndësishme; janë detaje.

Për shembull, thonë se letërsia bashkëkohore është shumë dinamike, sepse ndikohet nga kinemaja, televizioni, shpejtësia e komunikimit. Por e kundërta është e vërtetë! Nëse krahasoni tekstet e antikitetit grek me letërsinë e sotme, do të vini re se klasikët vepronin në një terren shumë më të madh, të pikturuar në një kanavacë shumë më të gjerë dhe kishin një dimension pafundësisht më të madh – një personazh lëviz midis qiellit dhe tokës, nga një zot për një të vdekshëm, dhe përsëri, në asnjë kohë! Shpejtësia e veprimit, vizioni kozmik në një faqe e gjysmë të librit të dytë të Iliadës është e pamundur të gjendet te një autor modern. Historia është e thjeshtë: Agamemnoni ka bërë diçka që e ka bërë të pakënaqur Zeusin, i cili vendos ta ndëshkojë atë. Ai thërret një lajmëtar dhe i thotë të fluturojë në tokë, të gjejë gjeneralin grek të quajtur Agamemnon dhe t’i vendosë një ëndërr të rreme në kokën e tij. Lajmëtari mbërrin në Trojë, e gjen Agamemnonin në gjumë, i derdh një ëndërr të rreme në kokën e tij si një lëng dhe shkon përsëri te Zeusi. Në mëngjes Agamemnoni thërret oficerët e tij dhe u thotë se kishte parë një ëndërr të bukur dhe se ata duhet të sulmojnë trojanët. Ai pëson një disfatë dërrmuese. E gjithë kjo në një faqe e gjysmë! Dikush kalon nga truri i Zeusit tek ai i Agamemnonit, nga qielli në tokë. Cili shkrimtar sot mund ta shpikë këtë? As raketat balistike nuk janë aq të shpejta!

Megjithatë, ka pasur ngjarje letrare si modernizmi – Joyce, Kafka. . .

Kadare: Kafka ishte shumë klasik, po ashtu edhe Joyce. Kur Joyce u bë vërtet modernist te “Zgjimi i Fineganëve”, ai dështoi. Ai shkoi shumë larg dhe askush nuk e pëlqen atë libër. Edhe Nabokov, një admirues i madh i Joyce, tha se ishte e pavlerë. Ka shpikje dhe risi që nuk janë të pranueshme, sepse ekziston një damar që nuk mund ta presësh pa u ndëshkuar, ashtu siç nuk mund të këpusësh disa aspekte të natyrës njerëzore. Një burrë takon një grua dhe ata bien në dashuri. Në këtë dashuri ka të gjitha mundësitë, diversitetet, por nuk mund të imagjinohet kjo grua me trupin e një krijese tjetër. Nëse ka një shkëputje totale nga realiteti, ai është fundi – njeriu hyn në fushën e shenjave.

“Në ndërgjegjen e një shkrimtari veprat e pashkruara janë më të shumta”

Do të thoni se ka një vazhdimësi të caktuar në krijimtarinë njerëzore?

Kadare: Pikërisht. Ne jemi në njëfarë mënyre të bllokuar nga e kaluara e njerëzimit; nuk kemi nevojë të dimë psikologjinë e, le të themi, krokodilëve apo të gjirafave. E kaluara mund të jetë një barrë, por nuk mund të bëjmë asgjë për këtë. E gjithë kjo zhurmë për risitë, zhanret e reja, është e kotë. Ka letërsi të vërtetë dhe pastaj vijnë të tjerat.

Ju keni folur gjithashtu për “krijim negativ”. Çfarë do të thuash me këtë?

Kadare: Krijim negativ për një shkrimtar është ajo që ai nuk shkruan. Të duhet një talent i madh për të ditur se çfarë nuk duhet të shkruash, dhe në ndërgjegjen e një shkrimtari veprat e pashkruara janë më të shumta se ato që ai ka shkruar. Ju bëni një zgjedhje. Dhe kjo zgjedhje është e rëndësishme. Nga ana tjetër, njeriu duhet të çlirohet nga këto kufoma, t’i varrosë ato, sepse ato e pengojnë njeriun të shkruajë atë që duhet, ashtu siç është e nevojshme të pastrohet një gërmadhë për të përgatitur vendin për ndërtim.

“Fëmijëria ime ishte e pasur, sepse isha dëshmitar i shumë ngjarjeve”

Kjo më kujton Cyril Connollyn, i cili tha: “Librat që nuk kam shkruar janë shumë më të mirë se ato që kanë prodhuar miqtë e mi”. Por le të flasim për fillimet tuaja. Fillimisht fëmijëria juaj: ishit shumë i vogël kur shpërtheu lufta, pas së cilës gjithçka ndryshoi në Shqipëri.

Kadare: Fëmijëria ime ishte e pasur, sepse isha dëshmitar i shumë ngjarjeve. Lufta filloi kur isha pesë vjeç. Unë jetoja në Gjirokastër, një qytet shumë i bukur, nëpër të cilin kalonin ushtritë e huaja, që ishte një spektakël i vazhdueshëm, italianët, grekët… qyteti u bombardua nga gjermanët, anglezët, duke kaluar nga një dorë në tjetrën. Për një fëmijë ishte shumë emocionuese. Ne jetonim në një shtëpi të madhe me shumë dhoma boshe ku luanim—një pjesë e rëndësishme e fëmijërisë sime. Familja ime nga babai ishte modeste – babai im ishte korrier i gjykatës, njeriu që dërgonte letrat e gjykatës – por familja ime nga nëna ishte mjaft e pasur. Paradoksalisht ishte familja e nënës sime që ishte komuniste, ndërsa babai ishte konservator dhe puritan. Jetonim një jetë modeste në shtëpi, por kur shkova në shtëpinë e gjyshit nga nëna, isha fëmijë i një familjeje të pasur. Babai im ishte kundër regjimit komunist; nëna ime dhe familja e saj ishin pro. Ata nuk grindeshin për këtë, por ngacmoheshin me njëri-tjetrin me ironi dhe sarkazëm. Në shkollë nuk i përkisja as fëmijëve me prejardhje të varfër prokomuniste, as atyre të familjeve të pasura që ishin të tmerruar nga regjimi. Por unë i njihja të dyja palët. Kjo më bëri të pavarur, të lirë nga komplekset e fëmijërisë.

Pas shkollës ju u transferuat në Tiranë, dhe studionit letërsi në universitet. Pastaj shkuat në Institutin “Gorky” në Moskë. Ishte në kohën e Hrushovit, kur kishte njëfarë çlirimi, një shkrirje pas ngrirjes së gjatë staliniste. Si e gjetët skenën letrare në Moskë?

Kadare: Më dërguan në Institutin “Gorky” për t’u bërë një shkrimtar zyrtar i regjimit – ishte një fabrikë për fabrikimin e hakimeve dogmatike të shkollës socialiste. Në fakt, atyre i duheshin tre vjet për të vrarë çdo krijimtari, çdo origjinalitet që zotëronit. Për fat të mirë, unë veç se isha imun nga ajo që kisha lexuar. Në moshën njëmbëdhjetëvjeçare kisha lexuar “Makbethin”, që më kishte goditur si rrufe, dhe klasikët grekë, pas të cilëve asgjë nuk kishte fuqi mbi shpirtin tim. Ajo që po ndodhte në Elsinor ose pranë mureve të Trojës më dukej më reale se gjithë banaliteti i mjerë i romaneve socialist-realiste. Në institut isha i neveritur nga indoktrinimi, i cili në njëfarë mënyre më shpëtoi. Vazhdova t’i thosha vetes se në asnjë mënyrë nuk duhet të bëj atë që më mësonin, por krejt të kundërtën. Shkrimtarët e tyre zyrtarë ishin të gjithë skllevër të partisë, me përjashtim të disa përjashtimeve si Kons0tantin Paustovsky, Chukovsky, e Jevtushenko.

Gjatë qëndrimit tim në institut shkrova një roman të quajtur “Qyteti pa reklama”. Kur u ktheva në Shqipëri druhesha t’ia tregoja dikujt. Botova një ekstrakt të shkurtër të titulluar “Një ditë në kafene”, në një revistë, e cila u ndalua menjëherë.

Nuk kishte më asnjë mundësi për botimin e librit. Kreu i Organizatës së Rinisë Komuniste, i cili kishte rekomanduar botimin e saj, më vonë u akuzua për liberalizëm dhe u dënua me pesëmbëdhjetë vjet burg. Fatmirësisht, ky ekstrakt ekziston; përndryshe askush sot nuk do ta besonte që unë e kam shkruar romanin. Ishte historia e dy mashtruesve që duan të falsifikojnë një tekst për të provuar se ai mund t’i përshtatet marksizmit, duke avancuar kështu karrierën e tyre. Ai përfshiu problemin themelor në thelbin e kulturës socialiste – falsifikimin. Ky roman do të botohet në vëllimin e gjashtë të veprave të mia të plota, që po përgatitin botuesit e mi francezë. Asnjë fjalë nuk do të ndryshohet.

Megjithatë, në adoleshencë ju tërhoqi komunizmi, apo jo?

Kadare: Kishte një anë idealiste të saj; mendoja se ndoshta disa aspekte të komunizmit ishin të mira në teori, por mund të shihnit se praktika ishte e tmerrshme. Shumë shpejt kuptova se e gjithë struktura ishte represive, katastrofike.

Në institut, a ju lejohej të lexoni shkrimtarë të ndaluar ose disidentë si Pasternak, Akhmatova, Tsvetayeva, Mandelstam?

Kadare: Kam lexuar Gogolin dhe Pushkinin dhe disa romane të Dostojevskit, veçanërisht “Shtëpia e të vdekurve” dhe “Vëllezërit Karamazov”.

Po në Shqipëri?

Kadare: Në Shqipëri të gjithë këta shkrimtarë ishin të ndaluar. Herë pas here arrija të gjeja një vëllim kur udhëtoja jashtë vendit. Kam lexuar Orwellin dhe Kafkën. Mendoj se ky i fundit është më i rëndësishëm. Më pëlqeu “1984”, por nuk më bëri përshtypje “Ferma e Kafshëve”, sepse alegoritë e mbretërisë së kafshëve nuk më prekin dhe aq. Ajo që ndodhi në vendet totalitare ishte më e keqe se çdo gjë që ka shpikur ndonjëherë letërsia.

Orwell ishte unik në Angli. Në kohën kur shumica e intelektualëve ishin simpatizantë apo bashkudhëtarë, ai e kuptoi natyrën e totalitarizmit dhe e ekspozoi atë.

Kadare: Nuk mund ta kuptoja se si Sartre mund të mbronte Bashkimin Sovjetik. Gjatë Revolucionit Kulturor në Kinë, atij iu tha se mijëra shkrimtarë, artistë dhe intelektualë u persekutuan, u torturuan, u vranë. Dhe ai u bë Maoist!

Çfarë triumfi pas vdekjes për Camus, reputacioni i të cilit është ngritur vitet e fundit! Ai rezulton të ketë pasur të drejtë për çdo çështje politike, ndërsa Sartre ka qenë gjithmonë gabim. Camus qëndroi i palëkundur me gjithë presionet e ushtruara mbi të, gjë që nuk ishte e lehtë në ato ditë.

Kadare: Kam respekt të madh për Camusin, ai ishte shembullor. Shumica e intelektualëve perëndimorë që jetonin këtu, të lirë, të pakërcënuar nga diktatura totalitare, prisnin që ne të tregonim guxim dhe të rrezikonim jetën tonë. Në Kinë ishte edhe më keq se në Shqipëri.

Pse nuk protestuan intelektualët perëndimorë?

Më fajësuan që nuk isha optimist, se isha kozmopolit”

Ju u kthyet në Shqipëri në vitin 1960 dhe botuat romanin që do t’ju bënte të famshëm – “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. A ishte tregimi i bazuar në një incident të vërtetë?

Kadare: Enver Hoxha sapo ishte shkëputur nga Bashkimi Sovjetik, duke akuzuar Hrushovin për revizionizëm, për përparime drejt Perëndimit… duke tërhequr interesin e Perëndimit, duke pretenduar për liberalizëm kulturor. Kundërshtimi i romanit tim erdhi nga kritika zyrtare, pas botimit të tij. Më fajësuan që nuk isha optimist, se nuk shpreha urrejtje ndaj gjeneralit italian, se isha kozmopolit etj.

Romani juaj i dytë, “Përbindëshi”, trajtoi temën e ankthit politik. Si u prit?

Kadare: “Përbindëshi” është historia e një qyteti në të cilin një mëngjes të bukur shfaqet Kali i Trojës. Brenda kalit ka personazhe nga antikiteti – si Uliksi – që vetëm presin ditën kur qyteti do të bjerë. Por bëra diçka të çuditshme: Troja nuk bie; kali qëndron atje përgjithmonë. Njerëzit jetojnë në ankth të përhershëm. Ata thonë, si do të jetojmë? Kjo ka vazhduar për tre mijë vjet dhe kali është ende atje. Ai është i përjetshëm. Çfarë mund të bëjmë? Ata pëshpëritin për komplote, kërcënime dhe jeta nuk është normale. Për shkak se regjimi totalitar është themeluar mbi këtë paranojë për kërcënimet nga jashtë, atij i duhet një armik për të justifikuar represionin.

Ky roman u ndalua. Pra, me çfarë keni jetuar? Sepse nëse dikush nuk do të ishte shkrimtar zyrtar apo anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve, nuk mund të bënte asgjë.

Kadare: Ndonëse më botuan dhe më ndaluan disa herë me radhë, sapo ju botoheshit dhe njiheshit si autor, ti bëheshe anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe merrje një rrogë mujore, e cila ishte e njëjtë për të gjithë, qoftë ai gjeni apo mashtrues. Kjo pagë ishte një e mijta e honorarëve që do të kisha marrë për numrin e librave që shita.

Në një klimë të tillë represioni, si arritët që “Gjenerali” të përkthehej dhe të botohej në Francë?

Kadare: Në Shqipëri, si në të gjitha vendet e Evropës Lindore, ekzistonte një organizatë përgjegjëse për përkthimin e një numri librash në disa gjuhë të huaja të rëndësishme. Kështu ata e përkthyen librin tim në frëngjisht. Rastësisht gazetari Pierre Paraf e pa, i pëlqeu dhe ia rekomandoi një botuesi francez.

Pas suksesit të madh në Perëndim, u ndjetë pak më i sigurt, i mbrojtur nga fama juaj ndërkombëtare?

Kadare: Po, por edhe më i vrojtuar, sepse konsiderohesha i rrezikshëm.

Le të kalojmë te ndikimet tuaja. Para së gjithash, interesi juaj për tragjedianët grekë, veçanërisht Eskilin për të cilin keni shkruar një ese të gjatë, “Eskili, ky humbës i madh”. Pse ai?

Kadare: Pashë paralele mes tragjedisë greke dhe asaj që po ndodhte në vendet totalitare, mbi të gjitha atmosferën e krimit dhe të luftës për pushtet. Shikoni “Shtëpinë e Atreusit”, ku çdo krim çon në një tjetër derisa të gjithë të vriten. Në rrethin e Hoxhës kishte krime të tmerrshme. Për shembull, në vitin 1981, kryeministri Mehmet Shehu bëri “vetëvrasje” – i vrarë nga Hoxha. Nga ana ime, unë isha disi i mbrojtur nga burgu nga fama ime ndërkombëtare, por jo nga kama – mund të më vrisnin dhe të thoshin se ishte një vetëvrasje ose një aksident me makinë.

“Mendoja se letërsia mund të realizonte të pamundurën – të ndryshonte diktatorin!”

Unë do të bëhem avokati i djallit, nëse mundem, dhe do të sugjeroj që në një shoqëri të tillë vetë mbijetesa të bëhet e dyshimtë, si në Rusinë e Stalinit. Mund të përmendim ata që humbën jetën, si Mandelstam, ose ata që kryen vetëvrasje, si Tsvetayeva, ose ata që pushuan së shkruari, si Pasternaku – të reduktuar në përkthimin e Shakespeareit – dhe të tjerë, pafund. Në vitin 1970 ju shkruat një roman me gjashtëqind faqe, “Dimri i vetmisë së madhe”, i cili nuk bazohej në një mit apo një ngjarje historike, por në situatën aktuale politike në vendin tuaj. Libri juaj dukej se ishte një sulm ndaj revizionizmit dhe si rrjedhim një mbrojtje e Hoxhës. Çfarë arsye kishit për të shkruar librin? Në fund të fundit, thjesht mund të kishit vazhduar të shkruanit ato lloj tregimesh të fshehta, alegorike që kishit shkruar.

Kadare: Prej vitit 1967 deri më 1970, kam qenë nën vëzhgimin e drejtpërdrejtë të vetë diktatorit. Kujtojmë se për fatkeqësinë e madhe të intelektualëve, Hoxha e konsideronte veten si autor e poet e për rrjedhojë si “mik” të shkrimtarëve. Duke qenë se unë isha shkrimtari më i njohur i vendit, ai ishte i interesuar për mua. Në një situatë të tillë kisha tri zgjedhje: të përshtatesha me bindjet e mia, që do të thoshte vdekje; heshtje e plotë, që nënkuptonte një lloj tjetër vdekjeje; ose për të paguar një haraç, një ryshfet. Zgjodha këtë të tretën duke shkruar “Dimri i vetmisë së madhe”. Shqipëria ishte bërë aleate e Kinës, por pati fërkime mes dy vendeve që më vonë çuan në një ndërprerje. Ashtu si Don Kishoti, edhe unë mendova se libri im mund ta përshpejtonte këtë shkëputje me “aleatin” tonë të fundit duke inkurajuar Hoxhën. Me fjalë të tjera, mendoja se letërsia mund të realizonte të pamundurën – të ndryshonte diktatorin!

Ai libër është i vetmi, me sa di unë, në të cilin trajtoni drejtpërdrejt situatën politike. Përndryshe keni përdorur kamuflazhe të ndryshme mit, alegori, humor. Po mendoj për “Piramidën” dhe “Pallatin e Ëndrrave”, të vendosura përkatësisht në Egjiptin e lashtë dhe në kohën osmane. Te “Piramida”, Faraoni Keops dëshiron të ndërtojë një piramidë që do të ishte më e madhe dhe do të zgjaste më shumë se çdo tjetër – një veprim që justifikon dhe legjitimon çdo sakrificë, çdo shtypje. Te “Pallati i ëndrrave”, kontrolli dhe klasifikimi i ëndrrave shkon keq. A i kuptuan lexuesit tuaj në Shqipëri aludimet për perandorinë sovjetike dhe për faraonin Hoxha?

Kadare: Po. Ata e panë qartë se unë aludoja për perandorinë komuniste, prandaj e ndaluan “Pallatin e ëndrrave”.

A u ndikuat nga shkrimtarët që përdornin të njëjtat strategji, si Bulgakovi në “Mjeshtri dhe Margarita”, Zamyatin në “Z”, që frymëzoi “1984” të Orwellit, si dhe Hrabal dhe Kundera, apo Kafka në “Kështjella dhe Gjyqi” – prototipat e një shtypësi dhe sistemi të mbyllur?

Kadare: I kisha lexuar dhe isha i vetëdijshëm për disa ngjashmëri. Në të njëjtën kohë, isha i kujdesshëm të mos përdorja hile banale. Më duhej të isha i bindur se do të ishte letërsi e vërtetë, me vizion global. Në këtë kuptim “Pallati i ëndrrave” është një sukses.

Gulagët sovjetikë kanë prodhuar një letërsi të pasur të bazuar në dëshmi të vërteta, si në veprat e Solzhenicinit, Natalia Ginzburgut, Nadezhda Mandelstamit dhe të tjerëve. A kishte gulag në Shqipëri?

Kadare: Po, por më pak, pasi vendi ishte i vogël. Hoxha ndërtoi mijëra bunkerë antibërthamor në rast të shpërthimit të një lufte atomike, por ata ishin krejtësisht të padobishëm, siç dhe e dinte ai – qëllimi i tij ishte të krijonte një psikozë frike.

Me gjithë qëndrimin e dyshimtë ndaj jush, Hoxha ju bëri deputet. Pse?

Kadare: Nuk kishte kurrfarë rëndësie. Lista e deputetëve bëhej nga ai, dhe nëse dikush refuzonte eliminohej, vritej. Askush nuk refuzoi kurrë dhe nuk punohej fare në atë aspekt. Një herë në vit mblidhej Parlamenti dhe Hoxha diktonte atë që donte – pa diskutim, pa debat. Deputetët u zgjodhën midis punëtorëve, shkencëtarëve, shkrimtarëve, në mënyrë që Parlamenti të shfaqej përfaqësues i popullatës.

Pas suksesit të librave tuaj në Perëndim, ju mund të ishit larguar nga vendi. A jeni tunduar ndonjëherë? Në librin tuaj “Pranvera shqiptare: Anatomia e tiranisë”, të botuar në vitin 1992, ju thoni se disa herë për pak sa jeni vendosur në Francë.

Kadare: Nuk u largova, sepse hakmarrjet ndaj të afërmve, miqve, madje edhe të njohurve ishin të tmerrshme. Në vitin 1983 erdha në Francë me synimin për të qëndruar. Pastaj kuptova se nuk ishte e mundur. Kishte rrezikun e një shkëputjeje të plotë me vendin tim, gjuhën time, të gjithë ata që doja. Miqtë e mi francezë më këshilluan të kthehesha, dhe unë ashtu bëra.

“Shkrimtari është gjithmonë deri diku në mërgim”

Romani i trishtuar që shkrove më vonë, “Hija”, shpjegon këtë déchirement – zgjedhjen midis mërgimit dhe lirisë nga njëra anë, shtypjes dhe tiranisë nga ana tjetër. Kishit frikë nga mërgimi?

Kadare: Jo. Shkrimtari është gjithmonë deri diku në mërgim, kudo që është, sepse është disi jashtë, i ndarë nga të tjerët; ka gjithmonë një distancë.

Pra, pse u larguat pas rënies së komunizmit?

Kadare: Jam larguar në vitin 1990, kur Shqipëria po luhatej midis demokracisë dhe diktaturës. Mendova se largimi im do të ndihmonte kauzën e demokracisë. Unë thashë që nëse vendi do ta zgjidhte diktaturën, nuk do të kthehesha dhe ky kërcënim nxiti luftën për demokraci. Unë kisha ardhur në Francë për botimin e “Pallatit të ëndrrave” dhe bëra një deklaratë publike. Mediat e raportuan dhe kjo luajti një rol vendimtar në favor të demokracisë.

Populli donte të të zgjidhte president, si Haveli në Çekosllovaki, por ti nuk pranove. Pse?

Kadare: Nuk hezitova asnjë sekondë të refuzoja. Rasti im ishte i ndryshëm nga ai i Havelit; Doja të mbetesha shkrimtar dhe i lirë.

Është dilemë serioze: a duhet t’i rezistosh diktaturës, të bëhesh disident, siç bënë disa shkrimtarë në Çekosllovaki; ose të largohen nga vendi, siç bënë shkrimtarët gjermanë kur Hitleri erdhi në pushtet.

Kadare: Nuk duhet të jemi naivë! Rrethanat ishin të ndryshme në secilin vend. Nuk mund ta krahasosh Shqipërinë e Hoxhës me Çekosllovakinë. Nuk kishim një Dubcek, Pranverën Çeke dhe gjithçka që pasoi. Nëse Haveli do të ishte në Shqipëri, do të pushkatohej menjëherë. Kjo është arsyeja pse nuk kishte disidentë në Rusi nën Stalinin. Askush nuk mund të bënte asgjë. Në Shqipëri, ashtu si në Rumani, stalinizmi zgjati deri në fund. Kur Havel ishte në burg, ai kishte makinën e tij të shkrimit, qasje në mediat botërore, të gjithë flisnin për të. Ata që e krahasojnë situatën tonë me Çekosllovakinë nuk e kanë idenë e represionit stalinist.

Pra, mbijetesa juaj është vërtet një mrekulli?

Kadare: Jo plotësisht. Çdo regjim duhet të ruajë fytyrën në lidhje me komunitetin ndërkombëtar, dhe nëse jeni një shkrimtar i famshëm, regjimi duhet të jetë i kujdesshëm. Hoxha donte të konsiderohej poet, student i Sorbonës, shkrimtar, jo vrasës. E vetmja gjë që një shkrimtar mund të bënte nën një diktaturë të tillë ishte të përpiqej të prodhonte letërsi të vërtetë. Në këtë mënyrë njeriu kryen detyrën e tij për përjetësinë. Të presësh diçka tjetër është cinike dhe kriminale. Shqiptarët kishin tek unë një shkrimtar që i lidh me botën. Unë dominoja jetën tonë kulturore dhe ruaja kulturën shqiptare me punën time, sepse nga njëra anë ajo që krijoja në anën tjetër ishte produkti komunist, i cili ishte i pavlerë. Kur botohej një libër i imi, shitej për pesëmbëdhjetë minuta – çdo kopje blihej menjëherë. Njerëzit e dinin që ndoshta do të ndalohej, ndaj nxitonin ta blinin sa më parë. Ndonjëherë libri ndalohej edhe para shpërndarjes, por deri atëherë mijëra kopje ishin në qarkullim dhe njerëzit ia kalonin ato njëri-tjetrit.

A nuk duhej ta dorëzonit dorëshkrimin tuaj në Lidhjen e Shkrimtarëve për inspektim, siç ndodhte në Rusi?

Kadare: Jo. Në Shqipëri nuk kishte censurë para botimit; meqë kishte kaq shumë terror, mjaftonte autocensura. Kjo ishte një nga veçoritë e Hoxhës – siç thashë, ai e konsideronte veten intelektual. Pra, ishin botuesit ata që vendosën nëse do të botonin një libër apo jo. Kur dorëzova dorëshkrimin e “Pallatit të ëndrrave”, e dija se ishte një libër i rrezikshëm. Botuesi e lexoi dhe tha se nuk mund të rrezikonte ta botonte. Kështu që i thashë se e pranova përgjegjësinë: Nëse fillojnë të të shqetësojnë, thuaju se të bëri përshtypje fama ime dhe se unë të bëra që ta botosh. Në rrethana të tilla ata gjithmonë ndëshkonin autorin, jo botuesin. Kështu ndodhi në fakt. Ai u tha autoriteteve se duke pasur parasysh prestigjin tim nuk kishte guxuar të refuzonte dorëshkrimin tim.

Pra, shkrimtarë si ju dhanë sinjale, por njerëzit në Perëndim nuk donin të besonin se sa e rëndë ishte situata në vendet e Evropës Lindore.

Kadare: Në Shqipëri të gjithë e dinin që unë isha një shkrimtar kundër regjimit. Dhe fakti që regjimi nuk mund të më dënonte ju dha kurajë të tjerëve. Ky është funksioni themelor i letërsisë: ruajtja e pishtarit moral. Në vitin 1988, Franca më bëri anëtar nderi të Institut de France, një nder shumë i madh. Një gazetar francez më intervistoi në radio, duke më pyetur sinqerisht nëse isha i lirë të shkruaja atë që doja. Unë u përgjigja: Jo, sepse liria në vendin tonë është ndryshe nga këtu. Çfarë mund të them tjetër? Nuk mund të flisja më hapur kundër regjimit. Ajo që po përpiqesha të bëja ishte t’i jepja një populli të lidhur me zinxhirë një ushqim të caktuar – një pasuri kulturore të krahasueshme me atë të popujve të lirë të botës.

A mund të shpjegoni se çfarë kuptoni me letërsi të vërtetë?

Kadare: Ajo dallohet menjëherë, instinktivisht. Sa herë që shkruaja një libër, kisha përshtypjen se po i fusja një kamë diktaturës, duke i dhënë njëkohësisht kurajë popullit.

Duke pasur parasysh atë që ka ndodhur në Jugosllavi, do të doja t’ju pyesja për mos tolerancën fetare. Gjysma e shqiptarëve janë myslimanë, përfshirë edhe familjen tuaj. A keni marrë arsimim fetar? A ekziston rreziku i fundamentalizmit islamik në Shqipëri tani që praktikimi i fesë është bërë i lirë?

Kadare: Unë nuk mendoj kështu. Familja ime ishte myslimane në emër, por ata nuk e praktikonin. Askush rreth meje nuk ishte fetar. Përveç kësaj, sekti bektashi i islamit që praktikohet në Shqipëri është shumë i moderuar, madje më shumë se në Bosnjë. Kështu që nuk mendoj se duhet të shqetësohemi për atë gjë.

“Unë nuk kam një përgjigje për gjithçka”

Të kthehemi pak në anën profesionale, si e ndani kohën tuaj mes Tiranës dhe Parisit? Ditën tuaj, kudo që të jeni?

Kadare: Më shumë jam në Paris sesa në Tiranë, sepse këtu mund të punoj më mirë. Në Tiranë ka shumë politikë dhe shumë kërkesa. Më kërkohet të shkruaj një parathënie këtu, një artikull atje… Unë nuk kam një përgjigje për gjithçka.

Sa për ditën time: shkruaj dy orë në mëngjes dhe ndaloj. Nuk mund të shkruaj kurrë më shumë – truri më lodhet. Unë shkruaj në një kafene në një qoshe, larg shpërqendrimeve. Pjesën tjetër të kohës sime e kaloj duke lexuar, duke takuar miqtë, të gjithë pjesën tjetër të jetës sime.

A është të shkruarit për ju i lehtë apo i vështirë? Jeni të lumtur kur shkruani, apo jeni i shqetësuar

Kadare: Të shkruarit nuk është as një profesion i lumtur dhe as i palumtur – është diçka në mes. Është pothuajse një jetë e dytë. Shkruaj me lehtësi, por gjithmonë kam frikë se mund të mos jetë mirë. Nevojitet një humor i qëndrueshëm; edhe lumturia edhe palumturia janë të këqija për letërsinë. Kur je i lumtur, priresh të bëhesh i lehtë, joserioz dhe nëse je i palumtur, këndvështrimi juaj shpërqendrohet. Së pari duhet të jetosh, ta përjetosh jetën dhe më vonë të shkruash për të.

Shkruani në makinë shkrimi apo me dorë?

Kadare: Unë shkruaj me dorë dhe gruaja ime e shtyp me dashamirësi.

A rishkruani shumë?

Kadare: Jo shumë, vetëm rregullime të vogla, por pa ndryshime drastike.

“Gjeneza e një libri është misterioze”

Çfarë vjen së pari – tema, personazhet, idetë?

Kadare: Varet. Është e ndryshme për çdo libër. Procesi është misterioz, i paqartë. Nuk janë personazhet, por një përzierje e gjithçkaje. Shiheni “Pallatin e ëndrrave”. Në një roman të mëparshëm, “Kamarja e turpit”, ekziston një faqe ku paraqitet për herë të parë ideja e kontrollit të ëndrrave. Më vonë mendova se ishte për keqardhje ta përdorja atë në mënyrë të shkurtër ose të përpiktë. Kështu që shkrova një tregim të shkurtër mbi këtë temë, pa asnjë shpresë botimi. Por dy kapituj u botuan në një përmbledhje tregimesh. Kur pashë që autoritetet nuk e vunë re, u trimërova dhe e zgjerova në një roman. Pra, e shihni, gjeneza e një libri është misterioze.

Ata që e lexojnë veprën tuaj në origjinal, në shqip, vërejnë bukurinë e prozës suaj. A është stili një preokupim i vetëdijshëm për ju?

Kadare: Unë jam i përpiktë, madje kërkues për gjuhën. Për shembull, unë shkruaj gjithmonë poezi, sepse poezia të detyron të punosh për gjuhën. Ekzistojnë dy lloje të pasurisë gjuhësore: e para është e ngjashme me atë të gurëve të çmuar – metaforat, ngjashmëritë, zbulimet e vogla – e dyta është në tërësi. Lumturia e madhe është një përzierje e përsosur e të dyjave, kur një tekst është shkruar bukur dhe përmbajtja është gjithashtu thelbësore. Por nuk ka asnjë përpjekje të vetëdijshme stilistike nga ana ime.

Cilat janë gjërat që ju pengojnë të punoni? Hamingway kishte thënë se telefoni ishte vrasësi më i madh i punës.

Kadare: Në Tiranë askush nuk guxonte ta përdorte telefonin, përveçse për qëllime më të thjeshta, sepse telefonat përgjoheshin. Por siç thashë, shkruaj vetëm dy orë në ditë dhe nuk është e vështirë të izolohesh për kaq kohë.

Romani juaj i fundit, “Spiritus”, pati një pritje shumë të mirë në Francë dhe shpresoj se së shpejti do të përkthehet në anglisht. Keni nisur një roman të ri?

Kadare: Jo. A po na ngut ndokush?

Marrë nga “Paris Review”, seria “Art of fiction”, nr. 147, verë 1998. Përktheu: Enis Bytyqi. Titulli dhe mestitujt janë të Redaksisë së KOHË-s.