Në nekrologjinë e shkruar nga Sami Frashëri në vitin 1881 për Hoxhë Hasan Tahsinin thuhet se, ai kishte filluar të mësonte që në moshën e fëmijërisë dhe deri sa mbylli sytë. Për këtë arsye, intelektuali dhe enciklopedisti më i njohur i Perandorisë Osmane e krahasonte atë me filozofin e njohur të qytetërimit arab, Ibën Sina-in (Avicinën). Me këmbëngulje të rrallë për gjysëm shekulli Hoxhë Hasan Tahsini kishte grumbulluar një “det diturishë” nga shkenca të ndryshme si: fizika, matematika, astronomia, biologjia, kimia, psikologjia, gjuhësia dhe letërsia.
Hoxhë Hasan Tahsini ishte intelektual aktiv. Ai ishte drejtuesi i lobit shqiptar në Stamboll, i cili duke nisur nga viti 1867 përpiqej për shkrimin e gjuhës shqipe dhe mbrojtjen e interesave kombëtare. Më 24 prill 1874, zëvendëskonsulli britanik në Janinë i raportonte ambasadës në Stamboll se ai bridhte fshat më fshat të Shqipërisë dhe nën pretekstin se po mblidhte lëndë për një fjalor dhe gramatikë i predikonte bashkatdhetarëve të vet lirinë kombëtare. Kjo, sipas Hoxhë Hasan Tahsinit mund të realizohej vetëm me anë të arsimit dhe gjuhës shqipe. Për këtë qëllim ai do të bëhet promotor i hartimit të alfabetit.
Në qershor të vitit 1879, konsulli francez në Janinë i shkruante Ministrisë së Jashtme në Paris se dy nga përfaqësuesit më të shquar të lëvizjes kulturore në Shqipëri ishin Hoxhë Hasan Tahsini dhe Kostandin Kristoforidhi “të cilët po përpiqeshin të përpunonin gjuhën shqipe deri në nivelin e një gjuhe të shkruar dhe të përhapnin gjithashtu arsimin në gjuhën amtare duke i ngritur një barrierë helenizmit”. Në librin e tij “Psikologjia”, Hoxhë Hasan Tahsini i kushton një vend të posaçëm raportit mes gjuhës dhe mendimit, duke hyrë në disiplina të veçanta e të panjohura mirë në ato vite si psikolinguistika.
Hoxhë Hasan Tahsini u mbështet në pikëpamjet e matematicienit dhe filozofit idealist gjerman Leibnic (1646-1716), i cili në veprat e tij ishte përpjekur të bashkonte shkencën me fenë. Kjo do ta bëjë Hoxhë Hasan Tahsini modelin e ulemasë bashkohorë në të gjith perandorinë. Për çështjen e gjuhës, ai e përkthyeu Leibnic-in fjalë për fjalë: “Më epni një palë shkronjëza të mira t`u jap nji gjuhë fort të mirë, më epni nji gjuhë të mirë t`u jap nji qytetërim fort të mirë”. Sipas tij, alfabeti i gjuhës shqipe duhej të hartohej në mënyrë që t`i përgjigjej të gjithë tingujve, të ishte i thjeshtë dhe të shmagnte paragjykimet politike. Hoxhë Hasan Tahsini ishte personaliteti kryesor që argumentoi me fakte shkencore përse shqipja nuk mund të shkruhej me gërma arabe. “Ne jemi komb i veçantë,-deklaronte ai,-kemi gjuhën tonë të veçantë, andaj duhet të jetojmë më vete, si edhe të tjerët”. Ai mendonte që idenë e tij për alfabetin e shqipes ta përpunonte dhe botonte në revistën “Mexhmua Ulum” si alfabet për një gjuhë të përbashkët botërore. Madje, ai ishte hartues i një alfabeti ndërkombëtar nga e majta në të djathtë, para se Ludwik Lejzer Zamenhov ose Doktor Esperanto të krijonte gjuhën artificiale me të njëjtin emër në vitin 1887. Ky është një dimension tjetër i panjohur i kësaj figure.
Në mbledhjet e Komitetit të Stambollit, ku bënte pjesë Sami Frashëri, Jani Vreto, Pashko Vasa etj, Hoxhë Hasan Tahsini parashtroi një projekt origjinal për përpilimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Por, pas diskutimesh të shumta, në vitin 1879 komisioni aprovoi projektin e Sami Frashërit, i cili ndryshonte me atë të Hoxhë Hasan Tahsinit në aspektin grafik.
Në një letër të hapur për shtypin e kohës, Hoxhë Hasan Tahsini vlerësonte përpjekjen e shqiptarëve për të rregulluar dhe siguruar shpenzimet e duhura që nevojiteshin për të përpiluar një fjalor, për të hartuar rregullat gramatikore dhe të sintaksës “të kësaj gjuhe që është më e përsosura në gjuhët e Evropës dhe për të redaktuar dhe botuar disa revista të dobishme me karakter shkencor dhe moral”. Ai mendonte se qëndrimi në errësirë dhe padituri i shqiptarëve ishte shkaktuar nga mungesa e shkronjave të përshtatshme. “Sado që janë të vogla si këmbët e milingonës,-theksonte ai,-shkronjat janë arma më e fushqishme e përparimit dhe e diturisë, prandaj t`i pranosh ato pa treguar kujdes të veçantë është më e dëmshme se të zgjedhësh një armë e, pa e vrovuar, të luftosh me të”. Sipas tij, po të mos krijonim një alfabet për një gjuhë, që të ishte e përshtatshme për këtë shekull, i sigurtë, i saktë dhe i mbrojtur nga ndikimet politike, shkronjat e tij do të dukeshin si të huaja dhe nuk do të përfitohej ajo që duhej.
Në personalitetin e Hoxhë Hasan Tahsinit mishërohet njëkohësisht ndjenja e patriotizmit, figura e klerikut dhe intelektualit poliedrik. Prandaj ideologu i çështjes kombëtare dhe ish-nxënësi i tij Sami Frashëri e konsideronte atë si profesorin e të gjithë rilindasve.
Nga profili i Hasan Bello.