Të dhënat e pakontestueshme historike etj., tregojnë se ilirët vazhduan të jetonin në Perandorinë Romake në Ilirikun veri-perëndimor, ndërsa ata të Ilirikut Jugor vazhduan të jetonin me Bizantin, të cilët dhanë shumë ushtarë dhe perandorë për të dyja perandoritë. Ilirët ishin “gjallë” në dokumentet e kohës, edhe pse në një proces të romanizimit dhe helenizimit, edhe pas dyndjeve sllave deri në shekullin e 12-të, kur u pushtuan përfundimisht nga sllavët (kroatët, bullgarët dhe serbët). Prej shekullit 6, deri në shekullin 11, sipas studiuesve ndërkombëtarë nuk ka të dhëna për ilirë e as për shqiptarë, e disa shkruajnë se kur sllavët erdhën në Ballkan, aty gjetën një popullatë latinfolëse, që nuk përcaktohej kush ishin ata?! Kjo hipotezë e zgjeron hendekun ndërmjet ilirëve dhe shqiptarëve në 4 shekuj. Burimet ndërkombëtare nuk kanë kundërthënie për paraqitjen për herë të parë të shqiptarëve në Ilirik. Shqiptarët së pari paraqiten në analet historike më 1043, kur trupat shqiptare janë të pranishëm së bashku me grekët në armatën e një gjenerali kryengritës bizantin, ata përmenden edhe në Durrës, më 1078, dhe përsëri, më 1081, kur iu bashkuan forcave bizantine që i rezistuan invadimit të aventurierit norman, Robert Zhiskar, sipas Stadtmyller, sjellë nga Malcolm.
Për ndriçimin e këtij hendeku shumë të diskutueshëm sot në qarqet shkencore, duhet t’i analizojmë me kujdes të madh të gjitha të dhënat ekzistuese, me një qasje tërësore (holistike), sepse me kalimin e kohës po zbulohen të dhëna të reja. Analizat e shumta dhe faktorët e shumtë që konsiderohen përcaktues në krijimin e shqiptareve, na dërgon në tri hipoteza të mundshme:
Shqiptarët nuk kanë ndërlidhje me ilirët, por u krijuan nga përzierja e popullatave të ndryshme të ardhura në ilirik;
Shqiptarët u krijuan në mënyrë të pavarur dhe të panjohur në një territor ndërmjet Shqipërisë, Kosovës, Malit të Zi dhe Bullgarisë së sotme Perëndimore.
Shqiptarët u krijuan si rezultat i një zhvillimi të gjatë evolutiv nga koha e neolitit nëpërmjet ilirëve si hallka kryesore e transformimit të tyre nën ndikimin e faktorëve të shumtë natyrorë, shoqërorë dhe kulturorë.
Hipoteza e parë: shqiptarët erdhën nga diku tjetër
Kjo hipotezë mbështetet nga një numër i vogël i studiuesve sllavë e ndërkombëtarë dhe deri sot nuk ka ndonjë përkrahje shkencore. Shumica prej tyre mendojnë se shqiptarët erdhën në kohën e Perandorisë Osmane dhe u vendosën në Ballkan dhe kulturalisht e gjuhësisht nuk kanë të bëjnë me popujt e Ballkanit, duke aluduar se sllavët janë popujt përcaktues të Ballkanit. Asnjë e dhënë shkencore nuk ekziston se shqiptarët erdhën nga diku tjetër. Sipas ligjeve të evoluimit nuk ka popull që vjen në një territor dhe për një kohë të shkurtër krijon lidhje aq të forta me kulturën vendase si shqiptarët, e as sllavët nuk erdhën për një kohë të shkurtër dhe të vrullshme, ardhja e tyre zgjati së paku katër shekuj (prej shekullit 6 – 10/12).
Hipoteza e dytë: Shqiptarët u krijuan nga një popullatë e vjetër e panjohur
Kjo hipotezë që studiuesit përkrahës të saj e ngritën në teori bazohet kryesisht në të dhënat dokumentare historike, që shqiptarët i nxjerr si popull vendës të Ballkanit të prejardhur nga një popullatë e vjetër e panjohur e Ballkanit (paleoballkanike). Kjo teori deri tani e përjashton prejardhjen e shqiptarëve nga ilirët edhe pse nuk e hedh poshtë plotësisht. Këtë teori e përkrahin pothuaj shumica e studiuesve ndërkombëtarë dhe aktualisht është teoria zyrtare ndërkombëtare për prejardhjen e shqiptarëve. Thelbi i kësaj teorie qëndron në atë se shqiptarët paraqiten për herë të parë në histori në shekullin 11 dhe nuk ka të dhëna të shkruara se ata kanë ndonjë lidhje me ilirët antikë, përpos disa fjalëve apo fakteve onomastike. Këta pohojnë se hendeku ndërmjet ilirëve dhe shqiptarëve është i pakapërcyeshëm me të dhënat ekzistuese dhe argumentet e studiuesve shqiptarë dhe ndërkombëtarëve të tjerë për ndriçimin dhe ndërlidhjen e kësaj zbrazëtire nuk i konsiderojnë mjaftueshëm të bazuara shkencërisht. Për analizë do t’i trajtojmë disa pikëpamje të ofruara nga Malcolm dhe Schmitt, si përfaqësues modernë të kësaj hipoteze. Analiza jonë do të përpiqet të japë një këndvështrim më ndryshe nga përkrahësit e kësaj hipoteze.
Sipas N. Malcolm: “Emri që përdoret në këto referenca (për shqiptarët, nënvizimi ynë), me gjithë dallimet gjuhësore, është i njëjtë: ‘Albanenes’ ose ‘Arbanenses’ në latinishte, “Albanoi” ose ‘Arbanitaj’ në greqishten bizantine (Ky i fundit, me një ndryshim të brendshëm të bashkëtingëlloreve, i ka ndihmuar formimit të trajtës turke për shqiptarë ‘arnavudë’, nga e cila më vonë rrodhi fjala ‘arnaut’)”. “Nuk ka asndonjë mister rreth origjinës së këtij emri. Në shekullin II Ptolemeu përmend një fis të quajtur ‘Albanoi’, kurse qytetin e këtij fisi ai e quan ‘Albanopolis’, që gjendej diku në lindje të Durrësit. Linguistët besojnë se elementi ‘Alb’ rrjedh nga fjala indoevropiane për një lloj trualli malor, nga i cili rrjedh edhe fjala ‘Alpe’. Disa toponime të këtilla duhet të kenë mbetur deri më sot, me një vazhdimësi disi të mjegullt, ka qenë dikur një zonë e quajtur ‘Arbanon’ në shekullin XI, në Shqipërinë Veriore dhe të Mesme, kurse në fillim të shekullit XX, ‘Arben’ quhet një rreth afër Krujës”. “Toponimet apo emrat e vendeve mund të mbijetojnë, ndërsa popullatat thjesht shkojnë e vijnë (për të aluduar se emri nuk lidhet me shqiptarët e sotëm, nënvizimi ynë)”. Në vazhdim Malcolm ngre pyetjen: “A ka ndonjë mënyrë për ta kaluar hendekun ndërmjet ‘Albanoi’-t të shekullit II dhe të shqiptarëve të Mesjetës? Për këtë dokumentet historike heshtin plotësisht”. Ne mendojmë se përkrahësit e kësaj hipoteze, edhe Malcolm, në fakt e pranojnë teorinë “ilire” të prejardhjes së shqiptarëve, por edhe e kundërshtojnë. Në argumentimin shkencor të kësaj teorie mund të vërehen disa probleme apo mangësi, që e bëjnë këtë teori të pabesueshme plotësisht.
Problemet gjuhësore
Është e pamohueshme puna e madhe që kanë bërë studiuesit ndërkombëtarë për çështjen shqiptare derisa në shekujt 19 – 20 filluan studimet shqiptare. Për ta parë si është trajtuar problemi i kapërcimit të hendekut ilirë – shqiptarë, do t’i analizojmë vetëm disa pikëpamje të Malcolmit, i cili i sjell përmbledhtas dhe të thjeshtësuara, duke kapur thelbin e mendimit shkencor ndërkombëtarë për këtë çështje. Prejardhja e një populli është shumë e ndërlikuar dhe nuk mund të shpjegohet vetëm nëpërmjet gjuhës së tij dhe të një fjale, normalisht si shembull, dhe vetëm nëpërmjet dokumenteve të shkruara. Në fushën e vlerësimit ekzistojnë rregulla të sakta se si vlerësohet një arritje e caktuar e njeriut. Për të vlerësuar në mënyrë profesionale kërkohen informata relevante, e për t’i siguruar informata relevante, duhet t’i gjurmojmë të gjitha dimensionet dhe t’i matim ato, dhe për të matur duhet t’i zhvillojmë instrumentet matëse dhe t’i përdorim metodologjitë përkatëse. Tani shtrohet pyetja se studiuesit që e përkrahin këtë teori, a i kanë përfshirë të gjitha dimensionet e objektit të studimit dhe a i kanë përdorur si dhe sa duhet instrumentet dhe metodat relevante për trajtimin shkencor të kësaj problematike? Ne mendojmë jo. Ne mendojmë se studiuesit ndërkombëtarë çështjen shqiptare e kanë studiuar jo mjaftueshëm dhe duke e parë atë nga larg dhe nga lartë.
Çfarë mund të kuptojmë nga fjala “albanoi” si shembull? Fjala “Albanoi” është përmendur në shekullin 2 të e.r., por edhe në shekullin 11 (viti 1080) nga kronisti dhe historiani bizantin Michael Attaleiates. Shikuar vetëm nga pikëpamja dokumentare kjo nuk është e mjaftueshme për ndërlidhjen e fisit ilir Albanoi me shqiptarët e mesjetës (Albanoi – Arbanon), por nuk ka as dokumente që e provojnë të kundërtën, varet si e shikon gotën, gjysmë të mbushur apo gjysmë të zbrazët. Pushimi i dokumenteve në asnjë mënyrë nuk do të thotë se dikush ose diçka nuk ekziston (dyshimi është pikënisja e trajtimit shkencor të një problematike)! Përkundrazi, emri në fjalë flet për gotën plot, sepse Malcolm vetë thotë se vazhdimësia e këtij emri është me të vërtetë interesant, pra do të thotë se një fakt, sado i mjegulluar, ekziston. Po ashtu, kur një provë nuk ka aftësi të plotë sqaruese të një problemi, duhen përdorur provat ndihmëse, që nuk janë përdorur në këtë rast. Derisa emërtimet apo fjalët e pakta nga onomastika konsiderohen si diçka që nuk mund të lidhen me një popull, në anën tjetër shumica e studiuesve, përkrahës të kësaj teorie, kundërshtimin e ndërlidhjes ilirë – shqiptarë e bazojnë pikërisht me të njëjtin argument, me emërtimet në gjuhën sllave të vendbanimeve të shqiptarëve të sotëm!? Në njërën anë pohojnë se emërtimet mbesin, e popujt shkojnë e vijnë, ndërsa kur është fjala për emërtimet sllave në trojet shqiptare, ato merren si fakte shkencore që e shkëpusin ndërlidhjen ndërmjet ilirëve dhe shqiptarëve. Interpretim i ndryshëm i kritereve apo i provave të njëjta, do të thotë qasje jostandarde shkencore.
Është e vërtetë se popujt, siç thotë Malcolm, shkojnë e vijnë e emrat mbesin, por në këtë rast, edhe emri edhe populli shqiptar as nuk erdhën e as nuk shkuan, dhe vetë kjo teori thotë se shqiptarët janë popullsi vendase me prejardhje nga një popullatë e vjetër paleoballkanike. Pra fjala “albion” është një provë në një rrjedhë logjike, por jo prova e vetme dhe e plotë. Në fund të fundit, kur duhet të pyesim se ku fshihen vendasit autoktonë të Ballkanit, le ta thërrasim gjenetikën për ndihmë? Gjenetika thotë se haplogrupet E1b1b (var. EM215, EV13, EM78) etj. të hasura të shqiptarët janë popullata vendase që depërtuan nga Azia Perëndimore në Ballkanin e sotëm afër 10,000 vjet më parë. Ndërkaq Emir Šehović (Universiteti i Bernit) i specifikon haplogrupet përkatëse për popujt e Ballkanit të sotëm. (shih. Tab. 1). Në bazë të këtyre gjetjeve, shihet se E1b1b me prejardhje nga Afrika dhe Azia e Vogël, nëpërmjet Anadollit, është haplogrupi zotërues te kosovarët që i përkasin popullatës së vjetër autoktone të neolitit me 45.2% dhe 24.1% e tyre, më së shumti prej popujve të Ballkanit (të shoqëruar nga grekët, hungarezët dhe rumunët), kanë ndërlidhje me popullatat e Evropës nëpërmjet R1b.
Pra populli shqiptar nuk është i izoluar siç është menduar, por, sipas të gjitha gjasave, rruga e evropianëve nga Lindja e Afërt ka kaluar, përpos stepave dhe Gjibraltarit, edhe nëpër Ilirik.
Po ashtu, nga të dhënat kuptojmë se përqindja e sllavëve (I2a) në Kosovë dhe Shqipëri është shumë e vogël (1.9 dhe 5.7%), ndërsa burimi (baseni) kryesor është Bosnja dhe Hercegovina, që është vërtetuar edhe nga gjetjet arkeologjike. Ndërkaq, maqedonasit dhe malazezët kanë një përqindje të madhe (37.6 dhe 26.7%) të haplogrupit karakteristik për shqiptarët, ndërsa serbët dhe boshnjakët kanë përqindjen më të ulët të haplogrupit evropian – R1b (4.8 dhe 5%).
O. Schmitt thotë: “E sigurt është se paraardhësit e lashtë ballkanikë të shqiptarëve të sotëm jetonin në Kosovë para pushtimit sllav”. Por as Malcolm, as Schmitt e asnjë prej përkrahësve të kësaj hipoteze së paku nuk supozojnë, që është një rregull në shkencë, e cila, në bazë të provave ekzistuese, mund të jetë ajo popullatë e mundshme prej nga u krijuan shqiptarët?! Shkenca nëse nuk ka mundësi ta vërtetojë një hipotezë, për t’u ngritur në teori, ajo duhet së paku të supozojë zgjidhjen. Shkenca ekziston për ta ndriçuar të panjohurën dhe jo për ta errësuar atë edhe më shumë. Në shkencën e fizikës dimensionet e lëndës nuk mund të maten vetëm me “peshore” ose vetëm me “metër”. Për secilin dimension kërkohet instrumenti përkatës. Edhe prejardhja e një populli nuk mund të shpjegohet vetëm me dokumentet e shkruara. Kur këto shkrime dokumentare mungojnë, studiuesit kanë mundësi ta shfrytëzojnë gjuhën e shkruar natyrore. Secila popullatë në botë, edhe e shqiptarëve, është e shkruar me gjuhën natyrore reale – me ADN, gjene apo haplogrupe përkatëse, përkundër shkrimeve subjektive të njerëzve. Edhe kur kjo nuk është e mundur, antropologjia ofron zgjidhje duke shfrytëzuar kulturën materiale dhe jomateriale shpirtërore të një populli, që në të shumtën e rasteve studiuesit ndërkombëtarë për shqiptarët e refuzojnë, por jo edhe për helenët (grekët). Me ndihmën e shumë studiuesve, këto qëndrime të ngurta të historianëve tani po tejkalohen. Sarah B. Pomeroy (dhe të tjerë) shkruan: sigurisht, vija ndërmjet materialit dhe shkrimit është shpesh e paqartë, si në rastin e fjalëve të gërvishtura në një copë qeramike, ose një mbishkrim i gdhendur në një shtyllë guri. Po ashtu, zhvillimet paralele në antropologjinë kulturore dhe biologjike që ndodhin nga autorë të ndryshëm si agjentë strategjikë po e ofrojnë një klimë të favorshme për një përpjekje për t’i pajtuar pikëpamjet ndërmjet dy nënfushave.
Bizanti në shekullin 11 nuk i quajti shqiptarët rastësisht “albanoi”. Në botë asgjë nuk ndodh pa një arsye, me siguri ata që shkruanin në kohën e Bizantit e dinin se popullata e cila iu bashkua Bizantit kundër normanëve të Robert Zhiskar, vinte nga e njëjta trevë ku shtrihej fisi “albanoi”, dhe emërtimi i kuptimit të parë nuk shprehte emërvendin, por emërtimin e një populli, emri i vendit “Albanopolis”, si kuptim i dytë, rridhte nga emërtimi i popullit ku banonte. Të gjitha variantet e emërtimit “albanoi” ishin emërtime të jashtme, nga popujt fqinjë, të cilët me fjalë të njëjta e emërtonin një popull të njëjtë në kohë të ndryshme dhe nuk ka asnjë fakt të jetë ndryshe. Gjetja e emrit “arbanon” në Shqipërinë e Veriut dhe pastaj në Krujë, përputhet plotësisht me shtegtimin e detyruar gjatë dyndjeve sllave e të njëjtit popull, nuk ka asnjë të dhënë se në mesjetë erdhi një popull tjetër me emrin “arbanon” në këto treva. Ashtu si kishte evoluar fjala albanon në arbanon (arbër), me ndryshimin e bashkëtingëlloreve (l ~ r) ashtu kishte evoluar populli që emërtohej. Ilirët “albanoi” për 9 shekuj, në mënyrë evolutive njëvijëzore u transformuan në arbër apo “arbanon”. Fjala shqiptar është prodhim i brendshëm i motivuar dhe i krijuar në rrethana të tjera historike dhe në këtë rast nuk ndihmon në shtjellimin e problematikës. Transformimi i fjalës me rrënjë të njëjtë, që pretendon ta emërtojë një popull, po ashtu, me rrënjë të njëjtë, është plotësisht në përputhje me konceptet e evoluimit shkencor. Evoluimi në thelbin e tij e ka ndryshimin e ngadalshëm në të cilin marrin pjesë të gjithë faktorët e mjedisit natyror dhe ata shoqëror. Në këtë mënyrë shpjegohet edhe krijimi i njeriut Homo sapiens, i cili për 4 – 5 milionë vjet nuk na la asnjë dokument të shkruar. Pjesë e evolucionit është edhe revolucioni, ku në kushte të caktuara, zakonisht në kushte të vështira, vërehen kërcime apo ndryshime më të mëdha. Sipas të gjitha gjasave, mesjeta e hershme, që karakterizohej me kushte të jashtëzakonshme të dyndjeve të popujve, u shndërrua në një lloj revolucioni të transformimit të ilirëve në arbër, edhe pse dallimet (ndryshimet) nuk janë aq të mëdha sa urëkalimi ndërmjet tyre të duket kaq i errët.
Problemi tjetër i pikëpamjeve të kësaj hipoteze është se përkrahësit e saj besojnë se shkrimet e gjetura në gjuhën latine dhe sllave për këtë periudhë në territorin e ilirëve dhe pastaj të shqiptarëve, konsiderohen me automatizëm si prodhime të popullatave latine (romake) dhe sllave. Malcolm shkruan se: “ajo që dihet është se në kohën kur sllavët erdhën në Ballkan, ata e gjetën një popullatë latinfolëse”, duke lënë të kuptohet se kur erdhën sllavët aty nuk kishte ilirë. Se kush ishin këta latinfolës nuk tregohet. Në fakt onomastika apo ruajtja e emërtimeve tradicionale ilire për njerëzit (emra ilirë hasen në mbishkrime edhe për persona zyrtarë që ishin qytetarë romak), për vendet, lumenjtë, malet, kafshët, bimët etj., e dëshmon të kundërtën, se aty nuk ishte romanizuar gjithçka, aty ruheshin gjurmë të ilirëve. Jason R. Abdale (2019) pohon se ndoshta ne po i lexojmë gabimisht artefaktet, romakët rrallëherë bënin përpjekje për t’i mësuar emrat e perëndive që adhuroheshin nga popujt që ata i pushtonin, kështu që ata thjesht perënditë e tyre (ilirëve në këtë rast) i quanin me emra romakë. Pra ka rëndësi të madhe si lexohen dhe interpretohen të dhënat. Kur zhvillimet nuk mund të shpjegohen, atëherë duhet të kthehemi në fillim dhe t’i përdorim mjetet tjera ndihmëse.
Vijo në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë
Shkëputur nga libri “Antropologjia shqiptare” në dorëshkrim